٣- ۱ – موقعیت و وسعت منطقه مورد مطالعه……………………. ۴٢

 

٣-٢- ویژگی های ژئومورفولوژی (توپوگرافی) گنبد………………… ۴۴

 

٣ -٣- ویژگی های زمین شناسی گنبد…………………………… ۴۵

 

٣- ۴ – پوشش گیاهی…………………………………….. ۴٧

 

٣ -۵ – آب و هوا (اقلیم)…………………………………… ۴٨

 

٣ – ۵– ۱- بررسی وضعیت دمایی ایستگاه گنبد………………. ۴٩

 

٣- ۵- ۲- متوسط حداقل و حداکثر دما………………………….. ۴٩

 

٣ – ۵ -٣- متوسط دمای روزانه……………………………………. ۵۱

 

٣ – ۵- ۴ – متوسط حداکثر و حداقل مطلق دما………………….. ۵٣

 

٣ – ۵- ۵ – یخبندان……………………………………. ۵۵

 

٣ – ۵- ٦- بررسی وضعیت بارش در ایستگاه گنبد کاووس…………. ۵٧

 

٣- ۵- ٧ – حداکثر بارش های ۲۴ ساعته گنبد………………………. ٦۱

 

٣- ۵ – ٨- بررسی رطوبت نسبی ایستگاه گنبد……………………. ٦٣

 

٣- ۵- ٩ – متوسط رطوبت نسبی حداکثر و حداقل در گنبد…………. ٦٦

 

٣-۵-۱۰- بررسی وضعیت تابش…………………………………… ٧۰

 

٣-۵-۱۱-  بررسی وضعیت باد در ایستگاه گنبد………………… ٧۴

 

٣-٦- طبقه بندی اقلیمی گنبد……………………………………. ٨۴

 

٣-٦-۱- تعیین اقلیم منطقه به روش کوپن……………………….. ٨۴

 

٣-٦-٢- تعیین اقلیم منطقه به روش دومارتن……………………. ٨۵

 

فصل چهارم: ویژگی های بیوکلیمایی گنبد (روش تحقیق)

 

۴ – ۱- مقدمه……………………………………. ٨٧

 

۴- ٢- ارزیابی بیوکلیمای انسانی…………………………………….. ٨٧

 

۴-٢-۱- شاخص پن واردن……………………………………. ٨٧

 

۴-٢-۲- شاخص الگی…………………………………….. ٩۱

 

۴-٣- نیازهای حرارتی فضاهای آزاد گنبد………………………… ٩٣

 

۴ – ۴ – ارزیابی بیوکلیمای ساختمان …………………………….  ٩٦ 

 

۴-۴-۱- شاخص ماهانی…………………………………….. ٩٦

 

۴-۴-٢- شاخص گیونی…………………………………….. ۱۰۴

 

فصل پنجم: ویژگی های سکونتگاهی منطقه

 

۵-۱- مقدمه……………………………………. ۱۰٧

 

۵-٢- گونه شناسی مسکن در گنبد…………………………. ۱۰٧

 

۵-٢-۱- مساکن قدیمی…………………………………….. ۱۰٧

 

۵-٢-٢- مساکن نیمه قدیمی…………………………………….. ۱۰٨

 

۵-٢-٣- مساکن جدید……………………………………. ۱۰٨

 

 

۵-٣- بررسی نمونه هایی از بناهای قدیمی و جدید……………. ۱۰٨

 

۴-۵- نتیجه گیری…………………………………….. ۱٢۰

 

فصل ششم: نتیجه گیری و پیشنهادات

 

٦-۱- مقدمه……………………………………. ۱٢٣

 

٦-٢- فرم کالبدی ساختمان……………………………………. ۱٢٣

 

٦-٣- بافت مجموعه های ساختمانی………………………….. ۱٢۴

 

٦-۴- الگوی اشغال زمین…………………………………….. ۱٢۴

 

٦-۵- جهت استقرار ساختمان……………………………………. ۱٢٩

 

٦-۵-۱- جهت استقرار ساختمان و تابش آفتاب……………….. ۱٣۰

 

٦-۵-٢- جهت استقرار ساختمان در رابطه با تاثیر باد………….. ۱٣٣

 

٦-٦- طراحی اقلیمی پنجره ها…………………………………… ۱٣۴

 

٦-٧- مصالح ساختمانی مناسب با اقلیم منطقه………………. ۱٣۴

 

آزمون فرضیات……………………………………۱٣٦

 

منابع و ماخذ……………………………………۱۴۰

 

چکیده انگلیسی (Abstract)……………………………………۱۴٣ 

 

چکیده:

 

شهر گنبد کاووس به دلیل واقع شدن در یک موقعیت جغرافیایی خاص، شرایط توپوگرافی و سامانه های اقلیمی موثر بر منطقه از اقلیم نسبتا سردی برخوردار است. به طوری که دمای هوا در سردترین ماه سال به ٩.٢درجه سانتیگراد می رسد و بیشترین ضریب تغیرات به میزان ٩.۵٩ را داراست و گرمترین ماه سال نیز از ٣٦ درجه سانتیگراد فراتر نمی رود و کمترین ضریب تغییرات (٢.۵) را دارا می باشد.  به همین جهت شرایط زیست اقلیمی ویژه ای را به خود اختصاص داده است. براساس نتایج حاصل از روشهای زیست اقلیمی از جمله روشهای الگی، پن واردن، ماهانی و گیونی در طول ٦ ماه از سال شرایط زیست اقلیمی سردی بر منطقه حاکم است، به این ترتیب مشکل اصلی در ساماندهی سکونتگاههای شهری در گنبد کاووس مقابله با سرما و ایجاد شرایطی است که بتواند از پتانسیل های اقلیمی محیط در جهت گرمایش مساکن استفاده شود. بدین منظور نمونه ای از بناهای سنتی و جدید گنبد در رابطه با میزان انطباق هر کدام با شرایط اقلیمی مورد بررسی قرار گرفتند، با مقایسه آنها مشخص شد که مساکن سنتی در ارتباط با بهره گیری از تابش آفتاب، پلان و جهت استقرار بازشوها سازگاری کاملی با شرایط اقلیمی منطقه دارند در حالیکه مساکن جدید با توجه به افزایش سطوح شیشه ای، پلان نامنظم و مصالح بکار رفته در آنها از شرایط اقلیمی منطقه تبعیت نمی کنند. براساس روشهای بیوکلیمای ساختمانی مشخص شد که ساختمان در شهر گنبد باید در امتداد محور شرقی- غربی قرار گیرد به طوریکه نما در جهت رو به جنوب باشد. و براساس نتایج بدست آمده از روش های طراحی اقلیمی مشخص گردید که جهت استقرار بهینه ساختمان، جهت جنوب می باشد و در مراحل بعدی جهت جنوب غرب و جنوب شرق می باشد.

 

فصل اول: کلیات

 

1-1- مقدمه

 

اقلیم به عنوان یکی از عوامل موثر در طراحی معماری همواره مورد توجه طراحان بوده و در گذشته دور نقش مهمی در معماری ساختمان ها داشت. در دوران مدرن تکنولوژی و صنعت روند استفاده از اقلیم را در معماری کند نمود، امروزه با آلودگی های به وجود آمده و شرایط و مشکلات اقتصادی که در مورد استفاده از انرژی به وجود آمده است، باید به فکر کاهش مصرف سوخت های فسیلی در ساختمان بود. بنابراین توجه به اقلیم در همه ابعاد، خصوصا در معماری ساختمان ها امری بدیهی است. لذا اولین قدم جهت معماری صحیح شناخت عوامل و عناصر اقلیمی می باشد. آب و هوا یکی از عناصر تاثیر گذار بر زندگی انسانهاست و مطالعه ویژگی های آب و هوا به عنوان یکی از اجزای اثر گذار طبیعت در زندگی انسان ضرورت دارد. در برنامه ریزی های معماری، یکی از مطالعات ضروری، مطالعات اقلیمی می باشد. برای بهبود راحتی و آسایش شهروندان، معماری باید با آگاهی از شرایط آب و هوایی منطقه طراحی شود. معماری و طراحی ساختمان همساز با اقلیم عبارت است از: نگهداری وضعیت میکروکلیماهای مسکن در محدوده آسایش. اما از زمانی که به دلیل پیشرفت های صنعتی امکان استفاده از تجهیزات مکانیکی برای سرمایش و گرمایش ساختمانها فراهم شد، معماری ایران نیز دچار تحول گردید و از حدود ۵۰ سال پیش در طراحی و اجرای ساختمانها به مسائل اقلیمی کمتر توجه شد. با شروع بحران انرژی در دنیا، در ایران نیز از حدود ٢۰ سال پیش لزوم توجه به مسائل اقلیمی در ساخت و ساز بناها مجددا مطرح گردید.

 

روشهایی که امروزه برای تحلیل وضیعت اقلیمی و تعیین ضوابط معماری همساز با اقلیم مورد استفاده قرار می گیرند توسط افرادی چون پن واردن، گیونی، ماهانی و… ارائه شده که غالبا متکی به آمار هواشناسی است اما در همه جای نقاط کشور ایستگاه هواشناسی موجود نمی باشد. در هر صورت ساختمانی که با محیط طبیعی خود هماهنگ یا به اصطلاح همسازی اقلیمی داشته باشد در بسیاری از مناطق کشور می تواند بدون نیاز به مصرف سوخت فسیلی و استفاده از وسایل کنترل مکانیکی، شرایط حرارتی مناسبی را در تمام طول سال به ساکنان خود عرضه نماید که تغییرات دما، رطوبت، جریان هوا و تغییر مداوم روشنایی فضاهای چنین ساختمانهایی محیط مطبوع و دلپذیری را در طول فصلهای سال برای ساکنان این ساختمانها فراهم می سازد، از نظر کنترل فضاهای داخل ساختمان، اولین گام در استفاده از انرژی های طبیعی، هماهنگ سازی ساختمان و به طور کلی محیط مسکونی، با شرایط اقلیم حاکم بر آن است (کسمایی، ۱٣٦٨). این هماهنگ سازی به دلایل زیر در حیطه کار جغرافیدانان قرار می گیرد:

 

۱ – اطلاعات اقلیمی مورد نیاز، اطلاعاتی است که اقلیم شناسان با آن آشنایی و سرو کار دارند.

 

٢ – اکثر محاسبات مورد نیاز همچون زاویه تابش، موقعیت خورشید و. . . در حیطه جغرافیای ریاضی است.

 

٣ – فرآیندهای طراحی ساختمانها حداقل از نظر مکانیابی در حیطه کار اقلیم شناسان قرار دارد.

 

2-1- طرح مسأله

 

 

3-1- مقدمه…………………………. 25

 

3-2- مدیریت بحران………………………….. 25

 

3-2-1-   اهمیت و ضرورت مدیریت بحران………………………….. 26

 

3-2-2-   چرخه مدیریت بحران و فازهای آن………………………….. 26

 

3-2-3-   جایگاه اسکان موقت در مدیریت بحران………………………….. 28

 

3-2-4-   برنامه ریزی اسکان موقت در مدیریت بحران……………………… 28

 

3-2-5-   مراحل کلی فرآیند بهینه­سازی اسکان موقت……………………. 29

 

3-3- مفاهیم تخصیص و مکان­یابی ………………………… 30

 

3-3-1-   مکانیابی در GIS………………………….

 

3-3-2-   مسئله مکان­یابی و تخصیص……………………………. 31

 

3-4- روش­های حل مسئله مکان­یابی و تخصیص………………………. 35

 

3-5- بهینه یابی………………………….. 37

 

3-5-1-   الگوریتمهای فراابتکاری …………………………38

 

3-6- هوش مصنوعی………………………….. 39

 

3-6-1-   شاخههای هوش مصنوعی ………………………… 39

 

3-6-2-   سیستم اطلاعات جغرافیایی و ارتباط آن با هوش مصنوعی…….. 40

 

3-6-3-   نقش هوش مصنوعی در مدیریت بحران زلزله……………. 41

 

3-6-4-   هوش جمعی…………………………41

 

3-7- الگوریتم بهینه سازی کلونی مورچه………………………… 42

 

3-7-1-   منشاء زیست شناسانه الگوریتم کلونی مورچه­ ها…….. 42

 

3-7-2-   ساختار مسائل قابل مدلسازی برای حل با مجموعه الگوریتم­های مورچه……45

 

3-7-3-   شبیه­سازی رفتار مورچه ها در ACO…………………………..

 

3-7-4-   ساختار عمومی الگوریتم های ACO…………………………..

 

3-7-5-   حل مسئله TSP با استفاده از الگوریتمACO…………………..

 

3-7-6-   ترکیبات مختلف  و …………………………… 53

 

3-7-7-   مجموعه الگوریتم های ACO…………………………..

 

4-   فصل چهارم: مواد و روش ها …………………………57

 

4-1- مقدمه…………………………. 57

 

4-2- داده ­های مورد نیاز…………………………. 58

 

4-2-1-   معیارهای ناسازگاری………………………….. 58

 

4-2-2-   معیارهای سازگاری………………………….. 61

 

4-2-3-   بلوکهای جمعیتی(نقاط تقاضا)………………………… 64

 

4-2-4-   مکانهای امن(نقاط عرضه) …………………………65

 

4-3- محاسبه تناسب مکانی………………………….. 66

 

4-4- اجرای گام­های مکان­یابی و تخصیص در تحقیق حاضر………….. 69

 

4-4-1-   گام اول:  انتخاب مکان­های امن………………………….. 69

 

4-4-2-   گام دوم: انتخاب مسیر انتقال بلوک­های جمعیتی به مکان­های امن……. 74

 

4-4-3-   گام سوم: تخصیص جمعیت…………………………… 75

 

4-4-4-   بروزرسانی فرومون………………………….. 81

 

4-5- جمع­بندی………………………….. 83

 

 

5-  فصل پنجم: نتایج و بحث…………………………… 86

 

5-1- مقدمه…………………………. 86

 

5-2- ارزیابی عملکرد الگوریتم ACO با در نظر گرفتن مقادیر مختلف  و ……86

 

5-2-1-   بررسی تغییرات پارامتر ………………………… 87

 

5-2-2-   بررسی تغییرات پارامتر ………………………… 90

 

5-3- بررسی تغییرات  ضریب تبخیر بروی تابع هدف………… 92

 

5-4- بررسی نمودار همگرایی نهایی مدل………………………….. 92

 

5-5- ارزیابی پایداری نتایج………………………….. 94

 

5-6- بررسی نتایج تخصیص بلوک­های جمعیتی به مکان­های انتخاب شده….. 94

 

5-7- بررسی تاثیر محدودیت تعداد مکان حداکثر در نتایج تابع هدف………. 100

 

6-  فصل ششم: جمع­بندی و پیشنهادات………………………….. 104

 

6-1- مقدمه…………………………104

 

6-2- جمع­بندی………………………… 104

 

6-3- آزمون فرضیات………………………….. 105

 

6-3-1-   فرض اول………………………….. 105

 

6-3-2-   فرض دوم………………………… 106

 

6-3-3-   فرض سوم………………………… 106

 

6-4- پیشنهادات………………………… 107

 

فهرست منابع………………………… 110

 

پیوست شماره 1: …………………………………..116

 

چکیده:

 

ازجمله مسائل مهم در مدیریت بحران حوادث غیرمترقبه طبیعی به ویژه زلزله، مکان یابی بهینه به منظور اسکان شهروندان در هنگام و یا پس از بروز حادثه می‌باشد. یكی از مشكلات بزرگ سازمان‌های درگیر در مدیریت بحران شهری، فقدان یك مدل مكانی جامع به منظور اعمال مدیریت واحد در انتقال ساكنین شهر به مکان‌های اسكان موقت از پیش تعیین شده پس از وقوع حادثه می‌باشد. بهینه­سازی فرآیند اسکان موقت در سه فاز تعیین مکان­های بهینه امن، تعیین مسیرهای بهینه و تخصیص جمعیت به اماکن امن صورت می گیرد. هدف از انجام این تحقیق پیاده سازی و بررسی نتایج الگوریتم بهینه سازی کلونی مورچه (ACO ) در مکان­یابی پناهگاه اسکان موقت با تعیین مسیرهای بهینه و تخصیص جمعیت به مکان­های امن در شهر کرمان بعنوان منطقه مورد مطالعه می­باشد.

 

با ایجاد تغییرات لازم در اجرای الگوریتم ACO در حل مسئله فروشنده دوره­گرد، مراحل مربوط به مکانیابی و تخصیص در قالب یک مدل مکانی طراحی شده است. این مدل بر اساس یک تابع هدف به منظور کمینه کردن هزینه انتقال جمعیت بلوک های ساختمانی و سه محدودیت میانگین سرریز/کمریز، حداکثر تعداد مکان­های انتخاب شده و میانگین تناسب مکانی، به گونه­ای طراحی شده است که قیود مسئله  تضمین کننده کیفیت جواب­های مدل می­باشد. برای تصمیم گیری در مورد بهینه بودن راه حل ها در ACO از روش ارزیابی چند معیاره استفاده شد.

 

به منظور بهبود نتایج، حساسیت مدل نسبت به تغییر پارامترهای فرومون و تابع ابتکاری الگوریتم ACO مورد ارزیابی قرار گرفت و مقادیر مناسب و بهینه آنها تعیین شد. با در نظر گرفتن قیود تعیین شده و همچنین نمودار همگرایی تابع هدف، بهترین عملکرد در کاهش نهایی تابع هدف توسط مدل مشخص شد و علاوه بر آن، نتایج حاصل از تست تکرارپذیری نشان دهنده پایداری و ثبات جواب­های الگوریتم مورد بررسی می­باشد. نتایج تخصیص جمعیت به مکان­های امن، وابستگی انکارناپذیری به نحوه توزیع اماکن امن و ظرفیت آنها و همچنین پراکندگی و جمعیت بلوک­های ساختمانی دارد. میانگین فاصله طی شده تا نزدیکترین مکان امن در مدل نهایی تخصیص برابر با 1200 متر می باشد اما به دلیل عدم توزیع مناسب این مکان­ها با توجه به توزیع جمعیت در سطح شهر، بیش از 40 درصد جمعیت فاصله ایی بیش از 1500 متر را تا نزدیکترین مکان امن انتخاب شده باید طی کنند. در نتیجه جستجو و تاسیس مراکز امن جدید برای کاهش این فاصله ضرورت دارد. نتایج نشان می­دهند که استفاده از الگوریتم ACO، قابلیت­های زیادی برای ترکیب با سیستم­های اطلاعات جغرافیایی برای حل مسئله مکان­یابی و تخصیص که نیازمند محیط شبیه­سازی پویا (تغییر ترکیب مکانهای امن – تغییر ظرفیت) می­باشند، دارا می با­شد.

 

فصل اول: کلیات تحقیق

 

1-1- طرح مسأله

 

 علیرغم پیشرفت‌های شگرف در تكنولوژی و دست‌یابی به ناممکن‌های قرون گذشته، هنوز انسان در برابر حوادث غیر مترقبه طبیعی چون زلزله، سیل و … درمانده است و گاه و بی گاه در معرض تلفات و خسارت‌های مالی بسیاری قرار می‌گیرد .در دهه‌ای كه گذشت بیش از 200  میلیون نفر در سال به علت بروز بلایای طبیعی دچار صدمات جانی و مالی شده‌اند .در این میان ساخت و سازهای غیر اصولی و بی توجهی به قدرت خطر زایی یك منطقه، رعایت نكردن فاصله كاربری­های حساس و مناطق مسكونی از حریم گسل‌ها و رودخانه­ها و …، موجبات تشدید فجایع را فراهم می‌آورند (اسدی نظری , 1383). زلزله از جمله پدیده‌های طبیعی است که در اکثر مناطق جهان از جمله ایران به وقوع می‌پیوندد. در طی سال‌های 1900 تا 1990 میلادی، 1100 زلزله مرگبار در 75 کشور جهان رخ داده و بیش از 80 درصد مرگ و میرهای حاصله در شش کشور جهان اتفاق افتاده است. ایران با 120 هزار نفر تلفات انسانی در زمره این کشورهاست. همچنین در سال‌های 1361 تا 1370 کشور ایران بیشترین تعداد زلزله را تجربه کرده است. (عبدالهی، 1381)

 

کشور ما ایران در پهنه لرزه خیزی از دنیا واقع شده است. بیشتر نقاط شهری و غیرشهری كشور در نواحی با خطر نسبی زمین لرزه زیاد قرار گرفته است. اهمیت زلزله در ایران، با شدت یافتن روند توسعه کشور، گسترش شهر­ها، تمرکز جمعیت امروزه بیشتر درک می­شود. با توجه به رویارویی مداوم كشور با پدیده زلزله، ضروری است همواره تلاش‌هایی جهت دست یابی عملی به روش‌ها و راه كارهای منسجم جهت مقابله منطقی و به حداقل رساندن ابعاد فاجعه آمیز چنین رخدادی صورت گیرد (اسدی نظری، 1383). اداره هماهنگی امداد سوانح سازمان ملل متحد اعلام می‌نماید كه می‌توان با اطمینان اظهار داشت، در طول دهه‌های گذشته، ارائه کمک‌های اضطراری در ارتباط با پزشكی، تغذیه و … پس از سانحه پیشرفت چشمگیری داشته است، اما یك بخش مهم هم چنان بهبود ناچیزی داشته و آن سرپناه اضطراری یا به طور عام، سرپناه پس از سانحه است.( Fallahi, 2007)

 

 

5-1-2- توسعه اقتصادی ………………………………23

 

6-1-2- توسعه اجتماعی ………………………………… 24

 

7-1-2- مهاجرت……………………………………… 25

 

1-7-1-2- انواع مهاجرت ………………………………….. 25

 

2-2- مسائل و موانع بازدارنده توسعه روستایی…………………………. 26

 

3-2- ارتباط جمعیت و توسعه…………………………………….. 28

 

4-2- رشد طبیعی جمعیت و مراحل انتقالی آن ……………………………. 30

 

5-2- شاخص­های اندازه­گیری سالخوردگی…………………………………….. 33

 

1-5-2- میانه سنی …………………………………………… 33

 

2-5-2- میزان و درصد سالخوردگی جمعیت…………………………… 33

 

3-5-2- نسبت وابستگی ………………………………….. 34

 

6-2- دیدگاه­ها و نظریه ­ها ………………………………………. 34

 

1-6-2- دیدگاه ­ها و نظریه­ های مرتبط با توسعه ………………………… 34

 

1-1-6-2- خاستگاه توسعه در مکاتب………………………….. 35

 

2-1-6-2- تطورگرایی ……………………………………. 35

 

2-6-2- نظریه­ های مهاجرت……………………………… 38

 

3-6-2- دیدگاه ­های مرتبط با سالخوردگی ……………………………. 39

 

4-6-2- عقاید و نظریه ­های جمعیتی در ارتباط با ترکیب سنی…………………………. 41

 

جمع­بندی ……………………………………. 45

 

فصل سوم: مواد و روش‏ها

 

پیش­درآمد……………………………… 47

 

1-3- بخش اول: معرفی اجمالی و ویژگی­های جغرافیای طبیعی و انسانی منطقه مورد مطالعه……..47

 

1-1-3- موقعیت، حدود و وسعت بخش جلگه رخ………………….. 47

 

2-1-3- ویژگی­های جغرافیای طبیعی منطقه مورد مطالعه………….. 49

 

1-2-1-3- توپوگرافی…………………………….. 50

 

2-2-1-3- وضعیت زمین­شناسی…………………………….. 51

 

3-2-1-3- آب و هوا/ اقلیم……………………………… 52

 

1-3-2-1-3- تقسیم­بندی اقلیمی………………………….. 52

 

2-3-2-1-3- درجه حرارت………………………………. 53

 

3-3-2-1-3- بارندگی………………………………. 54

 

4-3-2-1-3- تبخیر ………………………………….. 54

 

5-3-2-1-3- یخبندان ………………………………….. 55

 

6-3-2-1-3- باد …………………………………. 56

 

4-2-1-3- خاک­شناسی و قابلیت اراضی……………………………. 58

 

5-2-1-3- پوشش گیاهی ………………………………… 59

 

3-1-3- ویژگی­های جغرافیای انسانی منطقه مورد مطالعه ………………… 60

 

.1-3-1-3-  سابقه تاریخی ……………………………. 60

 

2-3-1-3- تعداد و تحولات جمعیت ………………………….. 61

 

1-2-3-1-3- نرخ رشد جمعیت………………………………… 62

 

2-2-3-1-3- پیش­بینی جمعیت …………………………. 63

 

 

3-3-1-3- ترکیب جمعیت ………………………………. 64

 

1-3-3-1-3- ترکیب سنی…………………………………. 64

 

2-3-3-1-3- ترکیب جنسی …………………………………. 65

 

4-3-1-3- تراکم جمعیت ………………………………………… 66

 

5-3-1-3- سواد و آموزش ………………………………… 68

 

6-3-1-3- وضعیت اقتصادی منطقه ……………………… 70

 

1-6-3-1-3- بررسی وضعیت بخش­های مختلف اقتصادی ………………….. 71

 

1-1-6-3-1-3- کشاورزی ……………………………………………. 72

 

2-1-6-3-1-3- صنایع روستایی ……………………………… 76

 

2-3- بخش دوم: روش­شناسی پژوهش ………………………….. 78

 

1-2-3- روش پژوهش …………………………………….. 78

 

2-2-3- جامعه آماری …………………………………………….. 80

 

3-2-3- نحوه جمع­آوری اطلاعات ………………………………….. 81

 

4-2-3- شیوه تجزیه و تحلیل داده­ ها  ………………………….81

 

5-2-3- تعریف عملیاتی متغیرها و شاخص­های تحقیق………………………. 81

 

6-2-3- روایی و پایایی ابزار تحقیق ……………………………….. 84

 

جمع­بندی ………………………………… 85

 

فصل چهارم: بحث و نتایج

 

پیش­درآمد……………………………….88

 

1-4- یافته­های توصیفی………………………….. 88

 

1-1-4- وضعیت سنی پاسخگویان …………………88

 

2-1-4- وضعیت سواد پاسخگویان………………… 89

 

3-1-4- وضعیت شغلی پاسخگویان …………………90

 

4-1-4- وضعیت فعالان در زیربخش­های کشاورزی………………………91

 

5-1-4- وضعیت درآمد پاسخگویان …………………………..92

 

2-4- برخورداری از خدمات و امکانات …………………………94

 

3-4- تعیین روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده …………………. 95

 

4-4- یافته­های استنباطی………………………………..98

 

1-4-4- تحلیل تفاوت سطح توسعه اقتصادی روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده……… 98

 

2-4-4- تحلیل تفاوت سطح توسعه اجتماعی روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده…… 100

 

5-4- نتایج آزمون فریدمن…………………………….. 104

 

6-4- آزمون فرضیات…………………………….. 106

 

1-6-4- آزمون فرضیه اول……………………………… 106

 

2-6-4- آزمون فرضیه دوم…………………………….. 107

 

فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهادات

 

1-5- جمع­بندی………………………………. 111

 

2-5- نتیجه­ گیری…………………………….. 112

 

3-5- پیشنهادات………………………………. 115

 

فهرست منابع ………………………………….. 118

 

چکیده:

 

جمعیت از دیدگاه نوین، ابزار، وسیله­ی کار و بهره­گیرنده نهایی روند توسعه محسوب می­شود. این بینش جمعیت را تنها یک مقوله کمی تلقی نکرده بلکه ساختار کیفی آن را نیز مورد توجه قرار می­دهد. یکی از مباحث مهم در این رابطه، سالخوردگی جمعیت است که امروزه در شهرها و بویژه روستاهای کشور ظاهر شده است و یکی از دلایل بازدارنده توسعه روستایی محسوب می­شود. با این دیدگاه، هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل اثرات سالخوردگی بر بازدارندگی توسعه اقتصادی – اجتماعی روستایی در بخش جلگه رُخ شهرستان تربت حیدریه بود که با روش توصیفی – تحلیلی، مبتنی بر مطالعات میدانی انجام شد. جمع­آوری داده­ها از طریق تکمیل پرسشنامه انجام شد که در راستای شناخت وضعیت توسعه روستاهای منطقه، تعداد 48 شاخص در دو بعد اجتماعی و اقتصادی مورد شناسایی و تجزیه – تحلیل قرار گرفت؛ برای تجزیه و تحلیل داده­ها و تهیه نقشه­ها به ترتیب از آزمون­های آماری نرم­افزار SPSS و GIS استفاده شد. متناسب با نتایج آزمون من­ویتنی و سطح معناداری کمتر از 05/0، به تفاوت معنادار سطح توسعه بین روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده پی برده شد. همچنین متناسب با یافته­های پژوهش، میانگین بعد اجتماعی در روستاهای جوان 07/4 و در روستاهای سالخورده 44/2 بوده و میانگین بعد اقتصادی 92/3 و 64/1 به ترتیب در روستاهای جوان و سالخورده به دست آمد. درمجموع، نتایج پژوهش حاکی از آن است که پدیده سالخوردگی در توسعه اقتصادی – اجتماعی روستاهای این بخش نقش بازدارنده ایفا نموده است.

 

فصل اول: مقدمه و کلیات تحقیق

 

1- کلیات تحقیق

 

1-1- مقدمه

 

جمعیت منبع فناناپذیری است که می­تواند نقش مؤثری در تحقق توسعه­ی اقتصادی – اجتماعی ایفا کند. رابطه­ی منطقی بین جمعیت و توسعه باعث توسعه هماهنگ اقتصادی و اجتماعی، اعتلای سطح زندگی و بهروزی مردم می­شود (ساعی ارسی، 1387: 70). با وجود بررسی­های علمی انجام شده در این زمینه، هنوز روابط دوجانبه جمعیت و توسعه درست شناخته نشده است. زیرا اثر آن‌ها بر یکدیگر غیر مستقیم بوده و به علت حضور متغیرهای مداخله­گر، دارای روابطی پیچیده­اند. جمعیت و توسعه هر یک تحت تأثیر پدیده­ها و متغیرهای اقتصادی – اجتماعی متفاوتی هستند و جنبه­های گوناگون و اجزای بسیار دارند (پاپلی یزدی و ابراهیمی، 1387: 142).

 

در رابطه با توسعه روستایی هدف اصلی آن باید توانا ساختن توده­های جمعیت روستایی باشد که اکنون نمی­توانند با تلاش خود نیازهای اساسی زندگی را برآورده سازند (هانتر، 1980: 4). محور بودن انسان در فرآیند توسعه، ضرورت توجه به مناطق روستایی را اهمیت می­بخشد، زیرا انسان هم به عنوان هدف توسعه و هم مهم­ترین ابزار توسعه محسوب می­شود. در مناطق روستایی این نیروی انسانی که از آن به عنوان بخش مردمی یاد می­شود، به صورت سازمان نیافته و غیر متمرکز وجود دارد. اگر بهره­برداری از نیروی کار در جوامع روستایی را به عنوان عنصری مؤثر در فرآیند توسعه ملی لحاظ کنیم، نقش توسعه روستایی در فرآیند توسعه ملی جایگاه و اهمیت خود را پیدا می­کند (جمعه پور، 1387: 74-69).

 

از جمله مباحث مربوط به جمعیت و توسعه، بحث سالخوردگی جمعیت می­باشد. سالخوردگی به عنوان یک مسئله جمعیتی، از پدیده­های نو ظهور در کشور محسوب می­شود. از آنجا که جمعیت سالخورده بیش از آنکه تولید کننده باشند، مصرف کننده و به تبع آن وابسته به جمعیت شاغل هستند، آثار نامطلوبی در ابعاد اقتصادی و اجتماعی بر جامعه خواهند داشت. سالخوردگی جمعیت روستایی نیز یکی از مباحث مهم این مسئله مطرح بوده که با توجه به نقش جمعیت در توسعه اقتصادی – اجتماعی مناطق روستایی اهمیت دو چندان پیدا می­کند. سالخوردگی جمعیت روستایی، موانعی بر سر راه توسعه ایجاد می­کند، زیرا جمعیت سالخورده معمولاً در صدد ارزش دادن به روش­های رفتاری گذشته و مقاومت در مقابل تغییرات می­باشند (رمضانیان، 1380: 209).

 

جمعیت سالخورده توان جایگزینی و تجدید نسل را از دست می­دهد که نتیجه آن از بین رفتن تدریجی روستاها خواهد بود. یکی دیگر از نتایج سالخوردگی جمعیت روستایی، تغییر نحوه انتقال مایملک و دارایی­ها از فرد سالخورده به وراث و نسل جوان است؛ بدین ترتیب که پدیده سالخوردگی به تدریج باعث کنار هم قرار گرفتن دو یا سه نسل شده که به طور همزمان به زندگی ادامه می­دهند. در چنین مواردی معمولاً شخص سالخورده با هدف حفظ قدرت و تداوم نظارت، حاضر نیست دارایی­اش را در اختیار فرزندان جوان خود قرار دهد؛ همچنین به لحاظ اجتماعی نیز نسل جوان را محدود می­کنند و معمولاً در فعالیت­ها و تصمیم­گیری­های مربوط به روستا مشارکت جوانان را نادیده گرفته و اجازه دخل و تصرف در امور را به آنان نمی­دهند. اینجاست که جوانان روستایی جهت حل معضل نبود کار، سرمایه و درآمد مناسب و نیز رهایی از مشکلات اجتماعی بیان شده، اقدام به مهاجرت می­نمایند (همان: 230). در حالی که مهاجرت روستا به شهر نهایتاً سبب رشد بیکاری و فقر خواهد شد (Goldsmith, 2004: 22).

 

مهاجرت جوانان روستایی می­تواند بر هم­خوردن ترکیب سنی و جنسی روستا­ها، باقی ماندن سالخوردگان و رکود فعالیت­های کشاورزی را به همراه داشته باشد که در نهایت، افزایش فقر روستایی را به دنبال خواهد داشت. در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران، مهاجرت از روستا به شهر در زمره مهمترین مسائل اجتماعی و اقتصادی به شمار می­آید و پیامدهایی از قبیل زنانه شدن نیروی کار کشاورزی، تخلیه روستاها، سالخوردگی جمعیت روستایی و غیره را خواهد داشت (قاسمی اردهایی، 1385: 53). 

 

 

1-1-2 توسعه پایدار شهری ……………………………………………………..  14

 

2-1-2 مدیریت شهری ………………………………………………………………  14

 

3-1-2 محله ……………………………………………………………………….  16

 

4-1-2 مدیریت محلی ………………………………………………………………  18

 

5-1-2 برنامه ریزی محله محور ……………………………………………………  20

 

6-1-2 تقسیمات محله ای (محله بندی) …………………………………………  22

 

2-2 مکاتب ……………………………………………………………………….  23

 

1-2-2 مکتب ساختارگرایی ……………………………………………………..  23

 

3-2 رویکردها ………………………………………………………………………  26

 

1-3-2 رویکرد توسعه پایدار شهری ………………………………………………  26

 

1-1-3-2 حکمروایی خوب شهری ………………………………………………..  30

 

2-1-3-2 مشارکت ……………………………………………………………..  34

 

3-1-3-2 توسعه اجتماعات محله ای …………………………………………  37

 

2-3-2 رویکرد مدیریت یکپارچه شهری ……………………………………….  39

 

3-3-2 رویکرد های نوین به محله …………………………………………………  41

 

3-2 نظریه ها ……………………………………………………………………  43

 

1-3-2 تئوری نو شهرگرایی ……………………………………………………..  43

 

4-2 مدل ها ………………………………………………………………………  46

 

1-4-2 مدل های ساخت شهر  …………………………………………………..  46

 

2-4-2 مدل شهرهای سالم ……………………………………………………..  50

 

6_2 تجارب ……………………………………………………………………… 55

 

1-6-2 مدل اندازه ی محله در غرب ……………………………………………… 55

 

1-6-2 مدل اندازه ی محله در ایران …………………………………………….. 57

 

7_2 نتایج مبانی نظری  ………………………………………………………………… 57

 

فصل 3. تحلیل تطبیقی محله های شهری قدیم و جدید با توجه به مطالعات میدانی……………… 63

 

1-3 مفهوم محله و شاخصهای تقسیم بندی آنها در ادوار مختلف …………..  64

 

1-1-3  دوران باستان ……………………………………………………  65

 

2-1-3  دوران اسلامی ………………………………………………………  66

 

3-1-3  دوران قاجاریه ……………………………………………………  69

 

4-1-3  دوران پهلوی اول ………………………………………………..  70

 

5-1-3  دوران پهلوی دوم ……………………………………………………  71

 

6-1-3   دوران پس از انقلاب اسلامی…………………………………….  72

 

7-1-3  دوران معاصر ………………………………………………………..  73

 

جدول جمع بندی ……………………………………………………………  75

 

2-3  ضرورت بررسی شاخصهای تقسیمات محله ای ………………..  80

 

3-3  اهداف تقسیمات محله ای ……………………………………………  81

 

4-3  مزایای تقسیمات محله ای …………………………………………..  82

 

5-3  مشکلات تقسیمات محله ای ………………………………………….  83

 

6-3  اسناد بالادست و قوانین مربوطه………………………………………  85

 

1-6-3 قوانین و اسناد بالادست در سطح ملی ……………………………..  86

 

 

1-1-6-3 سند چشم انداز جمهورى اسلامى ایران در افق ١۴٠۴ هجرى شمسى……….86

 

2-1-6-3 برنامه چهارم توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران (1388_1384)………..86

 

3-1-6-3 برنامه پنجم توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران (1394_1390)……….87

 

4-1-6-3 قوانین تقسیمات کشوری……………………………………………….88

 

2-6-3  قوانین و اسناد بالادست در سطح منطقه و شهر ………………………. 90

 

1-2-6-3 گزارش سالیانه شهرداری تهران……………………………………………90

 

2-2-6-3 طرح جامع شهر تهران ……………………………………………………90

 

3-2-6-3  سند راهبردی_ ساختاری توسعه و عمران شهر تهران……………….91

 

4-2-6-3 اسناد “الگوی توسعه مناطق و طرح تفصیلی مناطق 22 گانه تهران…….92

 

5-2-6-3 طرح تفصیلی منطقه 1 شهر تهران ……………………………………..92

 

6-2-6-3 قوانین شهرداری …………………………………………………………93

 

7-3  نقش شوراها وشورایاری ها در تقسیمات محله ای ……………………  95

 

8-3  شاخصهای تقسیمات محله ای ……………………………………………  97

 

1_8_3 شاخصهای تقسیمات محله ای در گذشته …………………………….  97

 

2_8_3 شاخصهای تقسیمات محله ای دوره معاصر ………………………….  98

 

9_3 نتایج مقایسه موارد تاثیر گذار بر تقسیم بندی محلات در گذشته و حال……  99

 

10_3 ترسیم خطوط و تحدید حدود محلات ……………………………………..  100

 

فصل4.  تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیات ………………………………………..  103

 

1-4 شهر تهران ………………………………………………………………………  103

 

1-1-4 معرفی شهر تهران …………………………………………………………. 103

 

2-1-4 بررسی تقسیمات شهری در تهران…………………………………..  104

 

2-4 معرفی منطقه 1 شهر تهران ………………………………………………  109

 

1-2-4 موقعیت جغرافیایی منطقه 1 شهر تهران ……………………………….  110

 

2-2-4 بررسی عوامل طبیعی موثر در مرزبندی محله های منطقه 1 شهر تهران…………  111

 

3-2-4 ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی منطقه 1 شهر تهران ………………….111

 

4-2-4 ویژگیهای جمعیتی و اقتصادی منطقه 1 شهر تهران ………………..  112

 

5-2-4 بررسی شاخصهای تقسیمات محله ای در منطقه 1 شهر تهران …….  115

 

3-4 محلات مورد بررسی ………………………………………………………  119

 

1-3-4 معرفی محلات مورد بررسی منطقه 1 شهر تهران …………………  119

 

1-1-3-4 درکه……………………………………………………………………….  119

 

2-1-3-4 قیطریه ……………………………………………………………………  126

 

2-3-4 بررسی شاخصهای تقسیمات محله ای در محلات مورد نظر منطقه 1 تهران……. 130

 

1-2-3-4 درکه ………………………………………………………………………  130

 

2-2-3-4 قیطریه …………………………………………………………………..  133

 

3-3-4 تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیات …………………………………………  136

 

1-3-3-4 تحلیل های توصیفی منطقه یک شهر تهران ……………………… 136

 

2-3-3-4 تحلیل های توصیفی و کیفی محلات مورد نظر …………………….. 148

 

3-3-3-4 تحلیل استنباطی فرضیه های پژوهش …………………………. 187

 

4-3-4 مقایسه کلی محلات قیطریه، درکه و کوهسار ………………………..  201

 

نتیجه گیری ……………………………………………………………………… 203

 

فصل5. ارائه الگو و شاخص های مناسب تقسیم بندی محلات………………  206

 

1-5 نتیجه گیری …………………………………………………………………… 207

 

2-5 نتایج آزمون فرضیات …………………………………………………………  216

 

3-5 مدل پیشنهادی و راهکارها  ……………………………………………..  231

 

1-3-5 راهکارها ……………………………………………………………………  231

 

2-3-5 شاخصهای استخراجی جهت مرزبندی محلات …………………………  233

 

3-3-5 مدل استفاده از شاخصهای استخراجی در مرزبندی محلات مورد نظر …… 235

 

1-3-3-5  درکه و کوهسار ……………………………………………………  235

 

2-3-3-5  قیطریه …………………………………………………………………..  236

 

پیشنهادی برای مطالعات آتی  …………………………………………………….  237

 

منابع و ماخذ …………………………………………………………………………. 239

 

منابع فارسی  …………………………………………………………………….  240

 

منابع لاتین ………………………………………………………………………….  255

 

سایتها   ……………………………………………………………………………..  257

 

پیوست ها …………………………………………………………………………  259

 

چکیده:

 

محله به عنوان کوچکترین فضای شهری، سلول حیات شهری و عنصری پویا در حکمروایی شایسته شهری مد نظر است. تقسیمات و مرزبندی محله های شهری از دوره اسلامی تا دوره جدید دستخوش تغییر و تحول شده است. محله بندی در گذشته بر اساس شاخصهای اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است اما در دوره معاصر اصول فرهنگ بومی _ اسلامی و درون گرایی محله های شهری کم رنگ شده با احداث خیابانهای متقاطع و وسیع همچنین جابجایی گسترده جمعیتی با ایجاد مشاغل جدید باعث از هم گسیختگی ساختار بازار و محلات قدیمی، گسست اجتماعی محلات سنتی و افزایش تراکم در بعضی از محلات گردید. محله بندی در دوره معاصر بر اساس شاخصهای کالبدی، سیاسی و اقتصادی مانند تصمیمات اداری _ سیاسی، ساخت و سازهای جدید و فعالیت های عمرانی به ویژه احداث شبکه های جدید ارتباطی صورت گفته که  کاهش حس تعلق و هویت اجتماعی محلات را به دنبال داشته است.

 

منطقه 1 شهر تهران نیز که شامل روستاهای قدیمی تغییر شکل یافته و محله های جدید شهری است، با توجه به شرایط پیش آمده، ناشی از مرزبندی های جدید با مشکلاتی چون جدایی گزینی اجتماعی ، تفکیک فضایی درون محله، درهم ریختگی کاربری ها و محدودیتها و مشکلات خدمات رسانی روبرو است.

 

در این پایان نامه، از روش پژوهشی مبتنی بر رویکرد سیستمی استفاده شده است از اینرو در ارتباط با وضع گذشته و موجود با توصیف عناصر و عوامل اصلی در مرزبندی محله های شهری به تحلیل آثار حاصله پرداخته شده، از روش تحلیلی آزمون t تک گروهی، آزمون فریدمن همچنین توجه نظرات کارشناسی (روش دلفی) استفاده گردید. نتیجه حاصل از این پژوهش پس از مطالعه و بررسی روند تغییرات تقسیمات محله ای در منطقه 1 شهرداری تهران خصوصا در دو محله ی درکه و قیطریه، به صورت مدل ایجاد زیر محلات با رعایت انسجام اجتماعی و فرهنگی پیشنهاد گردید. تلفیق شاخصهای اجتماعی، فرهنگی با شاخصهای سیاسی، اداری، کالبدی و اقتصادی که کارایی بیشتری در مرزبندی محلات به همراه خواهد داشت. بعنوان راهکار نهایی پژوهش ارائه شد در نتیجه شاخصهای مذکور با در نظر گرفتن شرایط بومی، تاکید بر عناصر طبیعی محلات( رود دره و کوه)، ویژگی های مشترک فرهنگی ساکنان، ویژگی های اجتماعی و اقتصادی محلات، منافع مشترک مادی و معنوی با توجه به نشانه های هویت زا و با در نظر گرفتن مشارکت مردم در تعیین حدود محله حائز اهمیت است.

 

فصل اول: کلیات تحقیق

 

1-1- بیان مسأله

 

ضرورت بررسی محله و شناخت ابعاد آن در برنامه ریزی شهری، ضمن دارا بودن ارزشهای نظری، از ابعاد کاربردی کاملا مشخص نیز در عرصه مدیریت و برنامه ریزی شهری و به ویژه در کلانشهرها برخوردار می باشد.

 

تقسیمات محله ای و مرزبندی محله های شهری از دوره اسلامی که بر اساس گروه های شغلی و صنفی و قومی انجام می گرفت تا دوره جدید که از اصول و روشهای مرزبندی اداری _ سیاسی تبعیت می کند، دستخوش تغییر و تحول شده است. محله بندی در گذشته بر اساس شاخصهای اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است اما در دوره معاصر اصول فرهنگ بومی _ اسلامی و درون گرایی محله های شهری کم رنگ گردید و احداث خیابانهای متقاطع و وسیع باعث از هم گسیختگی ساختار بازار و بافت های شهری و محلات تاریخی شد. امروزه الگوی توسعه برونزا بر محله های شهری و ساختار شهری مسلط شده است. در این دوران، محله در چارچوب قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری به عنوان یکی از سطوح سلسله مراتب تقسیمات شهری تعریف گردید. در قانون تشکیل شوراهای اسلامی در سال 1361 نیز برای اداره ی چنین واحد شهری خرد مقیاس در شهر، تشکیل شورای محله پیش بینی گردید و بر اساس تبصره 2 ماده 4 قانون تقسیمات کشوری مصوب 15/4/1363  محله یکی از مهمترین و اساسی ترین تقسیمات کشوری معرفی شد.

 

کلانشهر تهران نیز با قدمت تاریخی و به عنوان مهمترین شهر کشور در دوره های رشد و گسترش خود با تغییر مرزهای محله ای رو به رو بوده است. مرز بندی محله های شهری تهران نیز در گذر زمان متناسب با دگرگونی های نظام های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی متحول شده است. احداث شبکه های جدید ارتباطی، جابجایی وسیع جمعیتی درون شهری و بوجود آمدن مشاغل جدید، همراه با برنامه های خدماتی شهر بر روی این نوع مرزبندی ها تاثیر گذاشته، به گونه ای که مرزبندی محله های شهری تهران بعد از انتخابات شورای شهر در سال 1378 و آغاز فعالیت شورایاری ها در سال 1380 دستخوش تغییر و تحول گردید.

 

تقسیم بندی محلات در دهه های اخیر نه تنها موجب جدایی گزینی شهری شده، بلکه اعتبار و اهمیت محله های شهری را نیز به عنوان کوچکترین واحد حیاتی شهر دچار اختلال نموده و موجب ضعف همبستگی ساکنین این محلات شده است.

 

امروزه محله بندی و معیارهای و شاخص های تقسیم بندی محلات با آنچه که در گذشته  جریان داشته تفاوت دارد. به صورتیکه بعضی از محله های کنونی با تقسیم و جدا شدن محلات قبلی بوجود آمده اند به نحویکه خط تقسیم و تفکیک محله ای موجب گسست اجتماعی محلات سنتی و قدیمی شده است. این مشکلات در شهرهای بزرگ و کلان شهرها که بدون کنترل رشد یافته اند نمایان تر است. انضمام روستاها به شهر، تغییر شکل محله های قدیمی، محله های مهاجرپذیر و افزایش تراکم در بعضی از محلات بر مشکلات افزوده است.

 

منطقه 1 شهر تهران نیز که شامل روستاهای قدیمی تغییر شکل یافته و نیز محله های جدید شهری است، با توجه به شرایط پیش آمده، در نتیجه مرزبندی های جدید با مشکلاتی چون جدایی گزینی اجتماعی ، تفکیک فضایی درون محله، درهم ریختگی کاربری ها و محدودیتها و مشکلات خدمات رسانی روبرو است.

 

در این پژوهش سعی می شود تا با مطالعه و بررسی روند تغییرات تقسیمات محله ای در تهران،  به ویژه منطقه 1 شهرداری تهران و تعیین عوامل تاثیرگذار بر آن و شاخص سازی، الگوی بهینه برای دستیابی به پایداری شهری ارائه شود.

 

2-1- سوالات تحقیق

 

1- عوامل موثر در تغییر مرزبندی محله های شهری منطقه 1 شهر تهران کدامند؟

 

2- کدام یک از شاخصها بهتر می توانند برای تعیین مرزهای محله ای در منطقه 1 تهران به کار بروند؟

 

3-1- فرضیات تحقیق

 

1- تصمیمات اداری _ سیاسی، ساخت و سازهای جدید و فعالیت های عمرانی به ویژه احداث شبکه های جدید ارتباطی موجب تغییر مرزهای قدیمی محلات منطقه 1 شده است.

 

2- استفاده از شاخصهای اجتماعی _ فرهنگی در مرزبندی محله های منطقه 1 شهر تهران، به ویژه با تاکید بر همبستگی اجتماعی و تعلق مکانی، کارائی بیشتری نسبت به شاخصهای کالبدی و اقتصادی دارند.

 

4-1- اهداف تحقیق

 

1- شناخت وضعیت گذشته و موجود تقسیمات محله ای

 

 

n تحقیقات مربوط به شرایط و چگونگی تشکیل پرفشار سیبری ……….. 6

 

n تحقیقات مربوط به روابط پویشی پرفشار سیبری با دیگر سامانه های دور در قالب پیوند از دور….6

 

n تحقیقات مربوط به قلمرو گسترش زبانه های هوای سرد پرفشار سیبری………7

 

n تحقیقات مربوط به شرایط زمانی و مکانی پرفشار سیبری در سرزمین ایران……8

 

2-1. بنیادهای پژوهش…………………………………… 10

 

2-1-1.  هوا ………………………………..10

 

2-1-2. آب وهوا……………………………….. 11

 

2-1-3. دما………………………………..11

 

2-1-4. تغییرات دمایی…………………………………. 11

 

2-1-5. آستانه………………………………… 12

 

2-1-6.  حداکثر دمای روزانه………………………………… 12

 

2-1-7.  حداقل دمای روزانه………………………………… 12

 

2-1-8.  روز سرد………………………………… 12

 

2-1-9. دمای بحرانی…………………………………. 12

 

2-1-10. وزش هوا……………………………….. 12

 

2-1-11. فرارفت هوای سرد………………………………… 12

 

2-1-12. فشار……………………………….. 13

 

2-1-13.  شیب تغییرات فشار………………………………..13

 

2-1-14.  توده های هوا ………………………………..13

 

2-1-15.  مفهوم همدید………………………………… 13

 

2-1-16.  نقشه های هوا……………………………….. 13

 

2-1-17. ایستگاه همدید………………………………… 14

 

2-1-18. آب و هواشناسی همدید………………………………… 14

 

2-1-19. ناوه (زبانه کم فشار) ………………………………..14

 

2-1-20. پشته (زبانه پرفشار)……………………………….. 15

 

2-1-21. پرفشارها (آنتی سیکلون)……………………………….. 15

 

2-1-22. پرفشارهای گرمایی………………………………… 15

 

2-1-23. پرفشار های پویشی…………………………………. 16

 

2-1-24. نقشه سطح متوسط دریا……………………………….. 16

 

2-1-25. نقشه های ترازهای بالای جو………………………………… 16

 

2-1-26. نقشه های هم ارتفاع ژئوپتانسیل………………………….. 16

 

2-1-27. پرفشار سیبری…………………………………. 17

 

2-1-28. عامل اصلی تشکیل پرفشار سیبری……………………….. 18

 

2-1-29. گسترش پرفشار سیبری روی ایران……………………….. 19

 

2-1-30. پرفشار جنب حاره……………………………….. 19

 

2-1-31. بادهای غربی…………………………………. 19

 

2-1-32. کم فشار سودان…………………………………. 19

 

2-1-33. واچرخند عربستان…………………………………. 20

 

2-2. سرزمین پژوهش…………………………………… 20

 

2-2-1. سیمای طبیعی ایران مرکزی…………………………………. 20

 

 

2-2-2. پهنه های آبی اثر گذار بر ایران مرکزی………………………. 22

 

< دریای مدیترانه………………………………… 22

 

<دریای سرخ و خلیج عدن…………………………………. 22

 

<دریای سیاه ………………………………..22

 

2-2-3. پراکنش دما ………………………………..23

 

2-2-4. میانگین دمای ماهانه………………………………… 24

 

2-2-5. دمای بیشینه مطلق ماهانه………………………………..25

 

2-2-6. دمای کمینه مطلق ماهانه………………………………… 26

 

2-2-7. بارش سالانه……………………………….. 27

 

2-2-8. میانگین ماهانه بارش………………………………….. 28

 

2-2-9. پراکنش فشار……………………………….. 30

 

2-2-10. میانگین ماهانه سمت و سرعت باد غالب در هشت ایستگاه نمونه……32

 

3-1.  پرسش‌های پژوهش…………………………………… 36

 

3-2. فرضیات پژوهش………………………………….. 36

 

3-3. گزینش سرزمین پژوهش و ایستگاه های داده سنجی  ………..36

 

3-4. منابع داده ها……………………………….. 38

 

3-5. تعیین ویژگی های عمومی آب‌وهوایی سرزمین پژوهش………. 38

 

3-6. مراحل شناسایی و استخراج موج های سرما………………… 39

 

3-7. معیار تعیین موج های سرما……………………………….. 42

 

3-8. معیار تعیین موج سرمای بحرانی…………………………………. 42

 

3-9. معیار تعیین روز اوج سرمای بحرانی…………………………………. 42

 

3-10. مراحل آزمون فرضیه نخست تحقیق………………………………. 43

 

3-10-1. تهیه داده های ترازی…………………………………. 43

 

3-10-2. تبدیل داده های فشرده به متن…………………………………. 43

 

3-9-3. تعیین محدوده طراحی الگوهای همدید…………………………… 43

 

3-10-4. تبدیل داده های رقومی به نقشه………………………………… 44

 

3-10-5. ترسیم نقشه های ارتفاعی………………………………… 45

 

3-10-6. تعیین بیرونی ترین پربند بسته برای هر سرما……………… 46

 

3-10-7. تعیین پربند پشتیبان پرارتفاع سیبری………………………. 47

 

3-11. مراحل آزمون فرضیه دوم………………………………… 47

 

3-11-1. رسم نقشه های بردار باد………………………………… 47

 

3-11-2. رسم نقشه های خطوط جریان باد……………………….. 48

 

3-11-3. رسم نقشه های دما ………………………………..48

 

3-11-4. کمی کردن نقشه های بردار باد………………………………… 48

 

3-11-5. اسکریپت نویسی میانگین بردارهای باد………………………. 48

 

3-11-6. اسکریپت نویسی تعیین جهت و سمت غالب بردارهای باد…… 49

 

3-11-7.  فراخوانی اسکریپت dat.gs به محیط  GrADS………………..

 

3-11-8. کارتوگرافی و تکنیک رسم نقشه ها …………………………52

 

4-1. تحلیل آماری 47 موج سرماهای بحرانی………………………………..  53

 

4-1-1. سه ویژگی سرماهای بحرانی…………………………………. 55

 

<دوام………………………………… 55

 

………………………………..

 

<گسترش مکانی…………………………………. 56

 

4-1-2. نتایج آماری سرماهای بحرانی ایران مرکزی……………… 57

 

4-2. نتایج همدید سرماهای بحرانی ایران مرکزی………………….. 58

 

4-2-1. نقش پرفشار سیبری در سرماهای بحرانی ایران مرکزی……..58

 

<تراز دریا ………………………………..65

 

<تراز 1000 ه.پ………………………………….. 67

 

<ترازهای 750 و 500 ه.پ………………………………….. 69

 

<تحلیل موقعیت پربند پشتیبان…………………………………. 73

 

<تحلیل الگوهای  همدید- تراز 1000 ه.پ………………………………….. 74

 

<تحلیل الگوهای همدید- تراز 750 ه.پ………………………………….. 75

 

<تحلیل الگوهای همدید- تراز 500 ه.پ………………………………….. 76

 

4-2-2. نقش فرارفت های شرقی در سرماهای بحرانی ایران مرکزی…………77

 

<سمت باد، دما و خطوط جریان در ترازهای بالا………………………………… 77

 

<تحلیل سرعت و سمت میانگین باد………………………………..87

 

تحلیل الگوهای بردار باد در تراز 1000 ه.پ………………………………….. 88

 

5-1. آزمون فرض…………………………………… 90

 

5-2. نتیجه گیری…………………………………. 91

 

5-3. پیشنهادها……………………………….. 92

 

5-4. تنگناهای تحقیق…………………………………. 92

 

<سرچشمه ها……………………………….. 93

 

<چکیده لاتین…………………………………. 97

 

چکیده:

 

خسارات ناشی از دما های سرد بحرانی بویژه در اکوسیستم های طبیعی و مناطق پرجمعیت شهری در حال افزایش است. ایران مرکزی سرزمینی خشک و مستعد رخداد سرما بویژه طی زمستان است و فاقد منابع تعدیل کننده تنش های دما مانند منابع آب و پوشش گیاهی انبوه است. در تحقیق حاضر برای تعیین امواج سرمای ایران مرکزی، داده های دمای بیشینه روزانه مربوط به مجموع هشت شهر شامل شاهرود، تهران، سمنان، کاشان، اصفهان، یزد، کرمان و بم تهیه و دماهای صفر و زیرصفر آنها به عنوان امواج سرما استخراج شد. بر این اساس، تعداد 47 موج سرما در بازه آماری (1980-2012) شناسایی شد و در دومین مرحله بر پایه 2 معیار زمانی و مکانی یعنی به ترتیب دو روز دوام و درگیری دو ایستگاه و بیشتر، 17 مورد سرمای بحرانی تعیین شد. گشایش پرونده های داده های ترازی هوا تهیه شده از بایگانی NCEP/NCAR، تبدیل آنها به پوشه های متنی طی تاریخ های سرماهای بحرانی و رسم نقشه های هوای روزانه و ترکیبی با استفاده از نرم افزار Surfer سه مرحله از کار بود که به طراحی الگوهای همدید برای تعیین تراز و سمت غالب فرارفت هوای سرد سیبری انجامید. نتایج نشان داد که فرارفت سرما بسوی ایران مرکزی طی 70 درصد مواقع در پایین ترین ترازها (ترازهای دریا و 1000 هکتوپاسکال) و در قالب زبانه های پرفشار سیبری رخ داده است و تنها در 12 درصد اثر پرفشار ارتفاعی تبت و 17 درصد اثر پرفشارهای سرد مهاجر (غربی) آشکار شد.

 

تحلیل الگوهای های بردار باد و دما در تراز 1000 ه. پ برای  آزمون سمت فرارفت هوای سرد طی روزهای رخداد سرماهای بحرانی نشان داد که بردارهای باد در 70 درصد مواقع (12 مورد از 17 مورد)، از سمت جنوب شرق به عنوان دنباله بادهای شرقی از روی افغانستان و پاکستان و گاهی هم از سمت شمال شرق و شرق بر گستره ایران مرکزی راه یافته اند.

 

فصل اول: سرآغاز

 

تغییر در بسامد بلایای آب و هوایی مانند موج های سرما یکی از مهمترین جنبه های تغییر آب و هوا است (کنکال و همکاران؛ 1999). همه ساله افراد زیادی با گسترش و وقوع موج های گرم و یا بوران های سرمایی هلاک می شوند (علیجانی،1390). در این میان دماهای بسیار سرد به عنوان خطر یا بحران برای انسان تعریف شده اند. اساسا عنصر دما از دیرباز مورد توجه آب وهواشناسان بوده (عساکره؛ 1388)، تغییرات کوتاه مدت و درازمدت آن می­تواند ساختار آب و هوای هر محل را دگرگون سازد.

 

بر اساس گزارش هیأت بین الدول آب وهوا  (IPPC. 2001)دمای سطح کره زمین در فاصله زمانی 1861-2001 میلادی حدود 0.6 درجه سانتی گراد افزایش یافته است. این درحالی است که رفتار فراسنج دمای حداقل و حداکثر با یکدیگر متفاوت بوده، دمای حداقل به طور آشکاری نرخ افزایشی داشته است. با وجود افزایش دمای حداکثر، نرخ آن از نرخ دمای حداقل کمتر بوده است (کارل و همکاران،1993).

 

از این رو بنا به قول شعبانی و همکاران (1392: 896)، مدلسازی متغیرهای حدی دمای هوا و پیش بینی دماهای حداکثر و حداقل به عنوان یکی از مهمترین پارامترهای آب وهوای با توجه به تغییرات آب وهوایی، گرمایش جهانی و خشکسالی­ها، قطعاً فرصت بیشتری را جهت برنامه ریزی و ارائه تمهیدات لازم به خصوص در آب و هواهای خشک و نیمه خشک در اختیار برنامه ریزان قرار می دهد.

 

1-1- بیان مسأله

 

ایران به دلیل گستردگی زیاد در طول و عرض جغرافیایی، پیچیدگی در پیکربندی ناهمواری ها و یورش توده های هوا با خاستگاه های گوناگون، از نظر دمایی شرایط ویژه ای دارد. تکرار توده های هوایی که به وسیله سامانه های چرخندی و واچرخندی و یا گسترش زبانه های آنها به ایران می رسند و شرایط رطوبتی و دمایی هوای روزمره را تعیین می کنند؛ در درازمدت، شرایط آب و هوایی ایران را به وجود می آورد (علیجانی،1383: 37).

 

سرزمین ما به دلیل  شرایط جغرافیایی خاص، یعنی موقعیت آن در رابطه با گردش عمومی جو و قرار گرفتن آن در عرضهای جغرافیایی میانه، در فصول مختلف سال تحت تاثیر آنتی سیکلونهایی با منشاهای مختلف و خصوصیات فیزیکی گوناگون قرار می گیرد، از جمله این آنتی سیکلون ها، پرفشار سیبری است که مهم ترین مرکز کنش جوی اوراسیا طی زمستان است و اثر محسوسی بر آب وهوای ایران دارد (لشکری 1375: 4).

 

از جمله سامانه های موثر بر توده هوای وارد شونده به سرزمین ایران می توان به موارد زیر اشاره کرد؛

 

 توده هوای عموما گرم و خشک ناشی از پرفشاره جنب حاره: پرفشاره جنب حاره، سامانه پویشی (دینامیکی) بزرگی در مقیاس سیاره ای است که کانونی روی اقیانوس اتلس شمالی دارد. در دوره گرم سال زبانه ای از پرفشار جنب حاره روی ایران است. قلمرو این زبانه از تراز 700 تا 1000 ه.پ گسترش دارد و سبب حاکمیت هوایی گرم و خشک بر بخش بزرگی از ایران (شبانکار و جلبیان، 1389: ص 48)، بویژه در سرزمین های دور از ساحل می شود.  با حرکت پرفشارجنب حاره و رودباد همراه با آن به عرض های پایین تر، از ماه دسامبر و ورود بادهای غربی به ایران در دوره سرد سال (امام هادی، 1383: 36) می توان شاهد ورود توده های هوایی دیگری بود.

 

n توده های هوای سرد و خشک ناشی از پرفشار سیبری: پرفشار سیبری از میانه ی مهر تا میانه ی فروردین بر آسیا حاکم است. این سامانه نقش دمایی مهمی در ایران بازی می کند و چنانکه پیش از این براتی و علیجانی (1378: 55)، تحقیق کرده اند، طی فصل بهار زبانه های سرمای آن از شمال شمال شرق و گاهی شمال غرب به ایران نفوذ می کنند. مسعودیان (1386: 22) نیز به گسترش این هوای بسیار سرد و خشک بر بخش هایی از کشور اشاره دارد.