فصل سوّم: مبادی ادراك (معرفت یا شناخت)………………………………… 24
راه‌های شناخت…………………………………………………………………..26
الف) راه حسّ (معرفت حسّی)……………………………………………….. 26
محدودیت‌ها و ویژگی‌های چهارگانه شناخت حسّی………………………… 27
برخی آیات و روایات مربوط به ابزار شناخت حسّی…………………………. 28
آیات……………………………………………………………………………….. 28
روایات…………………………………………………………………………….. 28
ب) راه عقل و خرد (معرفت عقلانی) ………………………………………….29
مشخصات شناخت عقلی……………………………………………………… 29
برخی از آیات و روایات مربوط به شناخت عقلی……………………………. 30
آیات………………………………………………………………………………. 30
روایات……………………………………………………………………………. 30
حقیقت عقل……………………………………………………………………. 32
ج) راه دل و قلب (معرفت شهودی و اشراقی)……………………………….. 32
زمینه شناخت اشراقی………………………………………………………… 36
مكانیزم شناخت عرفانی یا همان ادراك و معرفت از راه دل……………….. 37
د) راه وحی (معرفت و ادراك وحیانی)……………………………………….. 42
بخش دوّم: فضائل و رذایل در قرآن و روایات معصومینE…………………….
فصل اوّل: مفهوم‌شناسی فضایل و رذایل………………………………….. 46
الف) لغت………………………………………………………………………. 47
واژة فضائل…………………………………………………………………….. 47
واژة رذایل……………………………………………………………………… 47
ب) در اصطلاح………………………………………………………………… 47
ملاك و معیار تشخیص فضائل و رذایل اخلاقی……………………………… 48
«سودگرایی»………………………………………………………………….. 48
«قصد انجام وظیفه»………………………………………………………….. 49
«نوع دوستی»………………………………………………………………… 49
«تبیین دیدگاه اسلام دربارة معیار فضایل و رذایل»………………………… 50
فصل دوّم: بررسی مسئلة «فضیلت و رذیلت» در قرآن و روایات……………54
دورنمایی از «فضایل و رذایل اخلاقی» در قرآن و روایات……………………. 55
فضائل…………………………………………………………………………… 55
الف) فضائل اخلاقی عام……………………………………………………… 56
ب) فضایل اخلاقی ایمانی……………………………………………………..56
ج) فضایل اخلاقی اجتماعی……………………………………………………56
رذایل…………………………………………………………………………….. 57
«ارتباط بین عمل و حوادث عالم»……………………………………………. 58
روش قرآن در بیان فضایل و رذایل……………………………………………… 58
«هشدارهای قرآن»……………………………………………………………. 59
راه‌های تحصیل فضائل و دفع رذائل……………………………………………. 59
بخش سوّم: نقش فضائل و رذائل در ادراك………………………………….. 61
فصل اوّل: كلیات……………………………………………………………….. 62
«علّت حجاب دل» ………………………………………………………………64
شكوفایی عقول هدف اصلی انبیاء از تهذیب نفوس بشر…………………. 65
تأكید قرآن و روایات بر بُعد شناختی انسان…………………………………. 66
كاركرد فضائل و رذایل بر قوة ادراك…………………………………………….. 67
الف) کارکرد رذایل……………………………………………………………… 67
ب) کاركرد فضائل………………………………………………………………… 67
«علوم اشراقی و شهودات عرفانی» …………………………………………68
حكمت، نوعی از شناخت و بصیرت قدسی…………………………………. 70
عدم اختصاص علوم اشراقی به انبیاء فقط…………………………………… 72
«اندكی سالكان طریق در عین امكان برای همه»…………………………… 74
فصل دوّم: رذایلی كه بر ادراك تأثیر می‌گذارند……………………………….. 78
عدم وصول به مقصد با مركب گناه و نافرمانی حقّ ………………………….79
قلب مریض………………………………………………………………………. 80
رذایلی كه بر ادراك تأثیر می‌گذارند (از دیدگاه قرآن و روایت)……………….. 81
1- كفر حجاب قلب……………………………………………………………… 81
2- تكبّر حجاب نفس…………………………………………………………….. 82
3- گناه «اعمال سیئه» زنگار دل………………………………………………. 84
تیره شدن روح به وسیله گناه ………………………………………………….85
گناه باعث محرومیّت آدمی از رزق…………………………………………….. 87
4- اثر اعراض از ذكر خدا ………………………………………………………….87
5- هواپرستی مانع حكمت ……………………………………………………..89
6- نادیده گرفتن حقّ اهل‌بیت7 باعث نقص علم……………………………… 91
7- طول امل و ذهاب عقل………………………………………………………. 91
8- حرص و آز و دنیازدگی مانع حضور ملائكه در قلب…………………………. 92
9- محبّت دنیا مانع بزرگ معرفت……………………………………………….. 93
10- شرك باعث پیدا نكردن راه راست…………………………………………. 94
11- نفاق سبب عدم فهم………………………………………………………. 94
12- تكذیب آیات الهی و جدل در آیات الهی مانع گشایش درهای آسمان…95
13- ظلم علّت محرومیّت از هدایت الهی…………………………………….. 95
13- دروغگویی…………………………………………………………………… 96
14- عشق و نفرت سدّ معرفت و ادراك …………………………………………97
15- پرخوری و حرام‌خواری مانع فطانت و زیركی در ادراك……………………. 98
16- اغواء شیطان مانع فهم صحیح و القاء شیطان باعث سهو و نسیان……99
17- میل به باطل………………………………………………………………… 100
18- لجاجت و تعصّب بی‌جا مانع تفكّر، استدلال و حقّ‌بینی………………. 101
19- بهانه‌جویی باعث قساوت قلب…………………………………………… 101
20- غفلت، گمراهی جان………………………………………………………. 102
21- شقاوت و محرومیّت از علم………………………………………………… 103
22- فسق موجب گمراهی ومانع شناخت حقایق………………………….. 103
23- ترك عمل موجب از دست دادن علم ………………………………………104
24- تن‌پروری و راحت‌‌طلبی موجب محرومیّت از معرفت ……………………..105
25- فضائل اخلاقی پائین حجاب از امّ‌الفضائل………………………………… 105
26- منع دیگران از علم، باعث سلب علم از خود عالم ……………………..105
27- حسّ‌گرایی افراطی مانع رسیدن به علوم غیبی………………………… 106
28- تقلید كوركورانه مانع تفكّر و اندیشه………………………………………..106
29- غضب موجب تباهی عقل…………………………………………………. 107
30- دون همّتی مانع پیگیری اهداف بلند……………………………………… 107
31- فرار از جنگ موجب مهر بر قلب و عدم فهم………………………………. 108
32- زیاده‌گویی و پرحرفی و پریشانی و آشفتگی قلوب مانع از دیدن حقایق..108
فصل سوم: فضائلی كه بر ادراك اثر مثبت می‌گذارند………………………… 110
فضایل……………………………………………………………………………… 111
«فضائلی كه بر ادراك تأثیر دارند.»………………………………………………. 111
مقصود از رزق در قرآن مجید……………………………………………………… 113
1- ایمان و تقوا شكوفاگر فطرت………………………………………………….. 114
2- عمل فضیلت‌مندانه كلید شناخت…………………………………………… 117
4- زهد و بی‌رغبتی به دنیا مایة حكمت……………………………………….. 119
5- اخلاص مایة جوشش حكمت………………………………………………… 121
6- ذكر مدام الهی باعث بینایی چشم دل……………………………………… 123
7- استغفار و توبه سبب بارش رزق الهی……………………………………… 124
مقصود از رزق در روایات معصومین……………………………………………….124
8- القای ملك باعث فزونی فهم …………………………………………………125
9- پند پذیری و عبرت گیری موجب بینایی…………………………………….. 125
10- استمداد از خداوند باعث بصیرت……………………………………………. 125
11- نوافل سبب قرب الهی و دیدن و شنیدن از نوعی دیگر…………………… 126
12- طهارت قلب راه نیل به مراحل برتر قرآن……………………………………. 127
13- خوف الهی سبب نوعی علم………………………………………………. 128
14- خلوت كردن یا شاغل زدایی زمینة كسب فیض الهی……………………. 129
15- دعا كلید رحمت……………………………………………………………… 130
16- صبر زمینة نور و صفای باطن…………………………………………………130
17- حسن خلق سبب زیادی در رزق………………………………………….. 131
18- شكر نعمت باعث زیادت در علم و معرفت…………………………………. 131
19- حسن نیّت …………………………………………………………………….131
20- شرح صدر سبب هدایت…………………………………………………….. 132
21- پیروی از صاحب وحی شهود آور و موجب عقلانیّت………………………. 132
22- همّت بلند شرط رسیدن به كمالات بالا…………………………………… 132
23- مشورت و مشاوره باعث فزونی عقل………………………………………. 133
24- تواضع مزرعة حكمت ………………………………………………………….133
25- دعوت به حق راهی برای وصول به حقیقت علم و بصیرت ……………….134
26- حدیث اهل‌بیت صیقل قلوب، زمینه ساز معرفت برتر ………………………134
27- مجاهده در راه خدا، راه رسیدن به مسیر حق…………………………….. 135
28- اتباع حقّ، سبب كمال عقل………………………………………………….. 135
29- غلبه بر هوا و هوس، سبب ظهور نیروی عقل…………………………….. 135
30- خودشناسی و معرفت نفس باعث علم به دیگران……………………….. 136
31- لقمة حلال سبب نور قلب…………………………………………………….. 136
32- گرسنگی و كم‌خوری علّت تابش نور حكمت بر قلب……………………… 137
33- حفظ زبان كلید حكمت………………………………………………………… 137
34- عبودیت حق سبب رسیدن به مقام یقین…………………………………. 138
35- حركت بسوی خدا و توجه به دوستی خداوند باعث رفع حجوب……….. 138
36- تفكّر باعث نورانیت……………………………………………………………. 139
جمعبندی……………………………………………………………………………. 140
فهرست منابع……………………………………………………………………… 157
چکیده:
از آنجایی كه دغدغة بشر در طول اعصار دستیابی به اصیل‌ترین و ناب‌ترین معارف بوده است تا بتواند تیشه بر ریشة همة جهالتها بزند و خود را از بند اسارت جهالت برهاند. این پایاننامه بر آن است تا بتواند راهی را برای دستیابی بشر به ادراكاتی مصون از خطا معرفی نماید. از آنجایی كه در روایات معصومین: و آیات قرآن كریم در مورد تأثیر فضایل و رذایل اخلاقی بر شناخت و ادراك، اشاراتی به صورت مستقیم و غیر مستقیم وارد شده است این تحقیق بر آن است كه این نقش و تأثیرگذاری را در این پژوهش بررسی نماید.
برخی قائلند كه گناه حجابی بر دیدگان انسان ایجاد می‌كند كه مانع از دید صحیح میشود و یا اصلاً دیده را كور كرده و آدمی را از دیدن بسیاری از حقایق بازمی‌دارد. آیا این ادّعا صحیح می‌باشد؟
آیا گناه می‌تواند در نوع نگاه و نگرش انسان و بالطبع ادراك آدمی اثر بگذارد؟
آیا آدمی می‌تواند با رعایت تقوا به مدارجی دست یابد كه دیگران از آن محرومند؟
بر فرض جواب مثبت به این تأثیرگذاری، آیا می‌توان دیگران را هم نسبت به این تأثیرگذاری متقاعد نمود؟ یا دست كم به تأمّلی جدی در این مسئله وادار كرد؟
آیا در بررسی علل و عوامل اُفت تحصیلی دانشجویان و طلاب و محصّلین می‌توان عواملی همچون، گناه و یا رذایل اخلاقی را به عنوان یكی از فاكتوری‌های تأثیرگذار در این امر به حساب آورد؟
آنچه كه از آیات و روایات استفاده میشود این است كه نافرمانی از خداوند و گناه كه حركت در خلاف مسیر كلّ نظام هستی می‌باشد باعث دگرگونی در عقل و خرد و حسّ تشخیص آدمی می‌گردد. در حقیقت دگرگونی و ناموزونی حسّ تشخیص و ادراك آدمی، معلول بیماری خاصّی است كه همانند بیماری‌های جسمی بر مزاج و یا روح انسان مسلّط می‌گردد.
گرایش به گناه، نوعی بیماری روانی محسوب میشود كه در روح آدمی اثر منفی گذاشته و باعث دگرگونی در نحوة اندیشة او و اعوجاج در دستگاه ادراك می‌گردد. از منظر قرآن و روایات در اثر تكرار گناه آدمی به حالت خاصی می‌رسد كه دیگر زشتی‌ها را نمی‌بیند و آن را امری طبیعی قلمداد می‌كند و آرام و آرام فاعل گناه خود به شكل گناه درمی‌آید. و بر اثر آن بر قلب و گوش او مهر می‌خورد و پرده‌ای در برابر دیدگانش آویخته می‌گردد و از فهمیدن حقایق و شنیدن نصایح، محروم می‌ماند. ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ…﴾[1].
با انجام رذایل، زمینة سقوط آدمی فراهم گشته و در اندیشه او شبهه و زمینه كج‌فهمی و اعوجاج در بینش ایجاد میشود. و بر عكس؛ با فضیلت‌مندی زمینة ارتقاء فهم و ایجاد بصیرت فراهم گشته و وسعت دید او زیاد می‌گردد.
کلیات:
در یك تقسیم‌بندی كلّی می‌توان عوامل مهم تأثیرگذار بر ادراك را به دو عامل درونی و بیرونی تقسیم كرد:
عوامل بیرونی می‌تواند مصادیقی همچون شیطان، دوستان گمراه یا خوب، اجتماعات صالح یا ناصالح، دسترسی یا عدم دسترسی به امكانات آموزشی و معلم داشته باشد.
امّا عوامل درونی نیز مثل ملكات و فضایل اخلاقی و رذایل اخلاقی، در نوع شناخت تأثیرگذارند.
البته تأثیرگذاری عمل بر شناخت و ادراك و همچنین اثرگذاری ادراك و شناخت بر عمل یك تأثیرگذاری دوسویه و متقابل است، امّا ما در این تحقیق فقط یك سوی این تأثیرگذاری كه همان نقش عمل[1] بر شناخت است را در قالب تأثیرگذاری اعمال خوب یا بد بر شناخت و معرفت مورد مطالعه و دقت نظر بیشتر قرار می‌دهیم.
این تأثیرگذاری‌ها را می‌توان از منظر فلسفی، دینی، روان‌شناختی و یا علوم اجتماعی مورد بحث و پژوهش قرار داد امّا از آنجایی كه ما در اینجا از منظر قرآن و روایات معصومین: آن را مطرح می‌نمائیم امكان ورود به همة این رویكردها را به طور مفصّل نداریم و غالب بحث جنبة دینی و از نگاه و منظر قرآن و روایات می‌باشد.
(مفاهیم) و متغیّرها
معرفت و ادراك عنوان متغیّری است كه در پرتو رفع و دفع رذایل اخلاقی توسعه پیدا می‌كند و همچنین كسب فضائل اخلاقی باعث تسهیل كسب معارف میشود.
پیش‌فرض‌های پژوهش
در این بحث ما پیش‌فرض‌های زیر را مفروض می‌دانیم:
1- انسان موجودی اخلاقی است.
2- انسان تربیت‌پذیر می‌باشد.
3- ظواهر كتاب و سنّت حجّت می‌باشد.
4- شیوه اكتساب از منابعِ دینی شیوة اجتهادی است.
اهداف پژوهش:
تأثیرات علمی این پژوهش در علم اخلاق نظری، بسیار وسیع و گسترده می‌باشد و همچنین در حیطة اخلاق عملی و كاربردی تأثیرات زیادی را به دنبال خواهد داشت.
از دستاوردهای این پژوهش می‌توان به كاربرد این بحث و نتایج آن در محیط‌های – علمی حوزه و دانشگاه – اشاره نمود. و این گونه نتیجه‌گیری نمود كه: تزكیه مقدّم بر تعلیم بوده و عدم التزام به اخلاق دینی یكی از آفات و دلایل اُفت تحصیلی در محیط‌های علمی می‌باشد. و با تهذیب اخلاقی می‌توان سطح علمی مراكز علمی را بالا برد.
سؤالات پژوهش:
سؤالاتی كه در این پژوهش به آن پاسخ خواهیم داد به دو گروه سؤالات اصلی و فرعی تقسیم می‌گردند:
الف) سؤالات اصلی:
آیا فضایل و رذایل در ادراك آدمی نقش دارند؟
نظر قرآن و روایات معصومین: در این باره چیست؟
ب) سؤالات فرعی:
آیا برای فهم بهتر و بیشتر مسائل و ارتباط دقیق‌تر با عالم هستی، «تقوا» كارساز است؟
آیا می‌توان گناه را به عنوان یكی از دلایل اُفت تحصیلی در مراكز علمی قلمداد نمود؟
و آیا میشود چنین ادعایی را طرح نمود كه هر كس كه در راه شناخت و معرفت گام برمی‌دارد گریز و گزیری از پاك‌سازی درونِ خویش به عنوان ظرف معلومات ندارد و برای بهتر دیدن باید فضای ذهن و جان را از آلودگی‌ها و غبارهای غفلت و گناه زدود؟
ضرورت تحقیق:
از آنجایی كه همة جهان‌بینی‌ها، از نوعِ شناختِ انسان‌ها از جهان هستی نشأت می‌گیرند و شناخت‌های صحیح و سقیم هستند كه جهان‌بینی‌ها را شكل می‌دهند و از طرفی هم متون دینی همه ادیان الهی و سخنان بزرگان هر دینی بر كسب شناخت و ادراكی بی‌پیرایه تأكید فراوان دارند لذا برای رسیدن به ایدئولوژی صحیح، باید، نوع شناخت و ادراك خود را از كجی و اعوجاج مصون بداریم.
از دیرباز بشر به دنبال دستیابی به معرفتی ناب و ادراكی دقیق بوده است تا خود و دیگران را از تاریكی‌های جهل و گمراهی برهاند. و به نور ادراك و معرفت دست یابد و در شأن و منزلت به قلة رفیع جایگاه عالمان و عارفان حقیقی برسد. چرا كه قرآن مجید شأن عالمان را رفیع دانسته و آنان را از جاهلان ممتاز نموده است: ﴿هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ﴾[2].
و در رفعت مقام عالمان می‌فرماید: ﴿یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ﴾[3].
امّا رسیدن به ادراكِ ناب و بی‌پیرایه و بدور از خطاء، موانعی بر سر راه خود دارد.
در آیات شریف قرآن مرتبه علم و یقین به عنوان برترین هدف آفرینش ذكر گردیده است. به گونه‌ای كه «عبادت» كه خود در آیاتی از كلام الله به عنوان هدف خلقت نام برده شده است[4] خود، زمینه و مقدّمه‌ای برای رسیدن به مقام رفیع و شامخ یقین می‌باشد: ﴿وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ﴾.[5]
ترغیب آیات و روایات به كسب علم و دستیابی به آن، مستلزم شناسایی و بررسی موانع ادراك و شناخت است و به نوعی به آن الزام می‌كند.
امّا از پس این همه تأكید كه به علم‌اندوزی و رسیدن به معرفت در آیات و روایات است سئوال اساسی این است كه برای رسیدن به این معرفت ناب چه موانعی را باید از سر راه كنار زد و آن موانع كدامند؟
ما در این پژوهش می‌خواهیم رذایل را به عنوان یكی از موانع ادراك و معرفت معرفی نموده و به تشریح این مطلب بپردازیم كه گناه به عنوان مانع بزرگی در راه رسیدنِ به ادراك صحیح می‌باشد و همچنین این نكته را بازگو نمائیم كه فضیلت‌مندی می‌تواند ما را در دستیابی به علوم و شناختی برتر و بالاتر مدد رساند.
پیشینه تحقیق:
برای تحقیق حاضر، دو گونه پیشینه می‌توان ذكر نمود:
الف) پیشینة بحث كه منظور از آن، ریشه‌دار بودن این بحث در آیات قرآن مجید و روایات معصومین: به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم می‌باشد. كه در تفاسیر و كتب روایی ما انعكاس یافته است.
واژه‌هایی نظیر «ختم»، «طبع»، «رین»، «قفل»، «غلاف»، «كنان»، «عمی»، «ضیق»، «غشاوة» و نظایر آن و همچنین واژه‌هایی مثل «علم»، «نور»، «فتح»، «شرح»، و غیره در قرآن مجید اشاره به این مطلب در قرآن دارند كه ما در بحث‌های آینده در بارة آنها سخن خواهیم گفت.
همچنین در آثار فلاسفة اسلامی و علمای علوم اجتماعی و روان‌شناسان نیز مطالب مفیدی در این باب مطرح شده است. كه نشان‌دهندة حضور این بحث‌ها در نزد گذشتگان می‌باشد.
