فصل دوم مبانی نظری تحقیق……………… 9

 

1-2- پیشینه تحقیق ……………………… 10

 

2-2- مکانیابی واحدهای آموزشی………… 12

 

3-2- برنامه ریزی محل استقرار مدارس .. 13

 

4-2- برنامه ریزی استقرار مدارس……… 16

 

5-2- راهبرد نیازهای اساسی……………. 17

 

6-2- روشهای تعیین مراکز خدمات روستائی………………………………………….. 18

 

1-6-2- جمعیت شاخصی از مرکزیت……. 19

 

2-6-2- توزیع فضاهای آموزشی و شرایط محیطی………………………………….. 20

 

3-6-2- زمین شناسی و توپوگرافی………. 20

 

7-2- پارامتر های موثر در بحث مكان یابی و اولویت بندی فضا های آموزشی…………. 20

 

 

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                              صفحه

 

 

 

1-7-2- پارامتر های تاثیر گذار فنی…….. 21

 

2-7-2- مخاطرات محیط طبیعی…………. 24

 

3-7-2- مکان یابی مدارس و شعاع دسترسی………………………………………….. 25

 

8-2-تعداد دفعات استفاده از واحدهای آموزشی………………………………………….. 33

 

9-2- کاربری آموزشی و سایر کاربری ها. 34

 

1-9-2- کاربری آموزشی و کاربری مسکونی ………………………………………….. 35

 

2-9-2- کاربری آموزشی و فرهنگی…….. 35

 

3-9-2- کاربری آموزشی و بهداشتی درمانی………………………………………….. 35

 

4-9-2- کاربری آموزشی و تجاری……… 35

 

5-9-2- کاربری آموزشی و فضای سبز…. 36

 

6-9-2- کاربری آموزشی و شبکه ارتباطی حمل و نقل………………………………. 36

 

7-9-2- کاربری آموزشی و تأسیسات شهری………………………………………….. 36

 

10-2- نظریه ها و تئوری های رایج در مکانیابی…………………………………. 37

 

1-10-2- نظریه های دسترسی…………… 37

 

2-10-2- مدل مکانیابی تخصیص ………. 38

 

1-2-10- 2- حداقل فاصله ……………… 39

 

2-2-10- 2- مدل حداکثر تراکم …………. 39

 

3-10-2- مدل حداقل فاصلۀ توان دار …… 40

 

1-3-10-2- مدل حداقل فاصله (محدودیت دار) ………………………………………….. 40

 

2-3-10-2- مدل حداکثر پوشش ………… 41

 

4-10-2- تئوری سیستمی………………… 41

 

5-10-2- تئوری مکان مرکزی  ………… 42

 

6-10-2- مدل جاذبه ……………………. 43

 

7-10-2- کاربری زمین…………………. 44

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                              صفحه

 

11-2- راهبرد نیازهای اساسی…………… 46

 

12-2- روشهای تعیین مراکز خدمات روستائی………………………………………….. 47

 

13-2- جمعیت شاخصی از مرکزیت…….. 48

 

1-13-2- مکان یابی مدارس و شعاع دسترسی………………………………………….. 49

 

2-13-2- ظرفیت………………………… 50

 

3-13-2-تراکم دانش آموز در کلاس…….. 50

 

4-13-2- جمعیت تحت پوشش…………… 51

 

14-2-مدلها وتکنیکها……………………. 52

 

1-14-2-  مدل بررسی اندازه مرکزیت(ثقل هندسی)………………………………….. 52

 

2-14-2- مدلهای کارکردی……………… 53

 

3-14-2- روش درجه بندی روستاها براساس شاخص جمعیت …………………………. 53

 

4-14-2- روش ساده ی جمعیت…………. 53

 

فصل سوم روش شناسی تحقیق…………… 55

 

1-3-روش تحقیق و مراحل آن ………….. 56

 

1-1-3- روش تحقیق ……………………. 56

 

2-3- مراحل تحقیق……………………… 56

 

1-2-3- گردآوری داده ها و اطلاعات …… 56

 

2-2-3- سازماندهی داده ها و اطلاعات …. 56

 

3-2-3-تحلیل اطلاعات …………………. 57

 

3-3- جامعه آماری و حجم نمونه ……….. 57

 

4-3- محدوده مورد مطالعه ……………… 57

 

1-4-3- توپوگرافی انزلی………………… 60

 

2-4-3- زمین  شناسی ………………….. 60

 

3-4-3- ویژگیهای جمعیتی ……………… 61

 

 

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                              صفحه

 

5-3- مقطع زمانی تحقیق ……………….. 62

 

6-3- تکنیکهای تحقیق  …………………. 63

 

فصل چهارم کلیات تحقیق………………… 65

 

1-4-موقعیت مکانی فضایی روستاها وتوزیع خدمات آموزشی…………………………. 66

 

1-1-4-پراکندگی مدارس بر حسب تقسیمات سیاسی و اداری………………………….. 66

 

2-1-4-امکانات آموزشی در سطح شهر بندر انزلی تعداد و توزیع فضاهای آموزشی در سطح روستاها …………………………… 68

 

3-1-4-توزیع تعداد دانش آموزان به تفکیک مقطع و روستا ………………………….. 73

 

2-4-نحوه استقرار مدارس با توجه به راه ارتباطی …………………………………. 74

 

3-4- حوزه نفوذ و شعاع عملکردی مراکر آموزشی شهر بندر انزلی نسبت به روستاهای پیرامون …………………………………. 79

 

1-3-4-واحدهای آموزشی شهر انزلی …… 79

 

2-3-4-بررسی شعاع عملکرد مدارس ….. 81

 

1-2-3-4-پیش دبستانی …………………. 81

 

2-2-3-4-دبستان ……………………….. 82

 

3-2-3-4-راهنمایی ……………………… 83

 

4-2-3-4-دبیرستان ……………………… 84

 

4-4-تعداد جمعیت سکونتگاههای روستایی وتوزیع فضایی مراکز آموزشی …………. 85

 

1-4-4-بررسی رابطه بین تعداد جمعیت و تعداد دبستان ………………………………….. 87

 

5-4- تحلیل جمعیت دانش آموزان ……….. 90

 

1-5-4- توزیع دانش آموزان مقطع پیش دبستان  ………………………………………….. 90

 

2-5-4-توزیع دانش آموزان مقطع ابتدایی… 91

 

3-5-4-توزیع دانش آموزان مقطع راهنمایی 92

 

4-5-4-توزیع دانش آموزان مقطع دبیرستان 93

 

6-4-یافته های تحلیلی …………………… 94

 

فصل پنجم نتیجه گیری، ارائه پیشنهادات…. 99

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                              صفحه

 

1-5-جمع بندی ………………………… 100

 

2-5-نتیجه گیری و پیشنهادات …………. 102

 

منابع ……………………………….. …104

 

چکیده انگلیسی ………………………… 109

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

عنوان                                                                                             صفحه

 

جدول 2-1-مکان یابی مدارس و شعاع دسترسی 25

 

جدول 2-2-معایب ومزایای طبقات فضاهای آموزشی در ارتباط با اقلیم های پیشنهادی……. 26

 

جدول 2-3- کاربریهای فضاهای آموزشی و سازگاری…………………………………….. 28

 

جدول 2-4-شرا یط حرارتی و انعطاف پذیری فضاهای آموزشی……………………………. 31

 

جدول2-5-تناسبات و انعطاف پذیری فضاهای آموزشی……………………………………… 33

 

جدول 2-6- شعاع دسترسی مدارس بر حسب متر……………………………………………… 49

 

جدول 2-7- ضوابط تعیین آستانه جمعیتی برای سطوح آموزشی……………………………… 51

 

جدول 2-8- طبقه بندی جمعیت سکونتگاه……. 54

 

جدول 3 – 1 – ترکیب جنسی جمعیت شهر بندر انزلی طی سال های 85 – 1335……………. 61

 

جدول  3– 2 – تعداد و متوسط بعد خانوار شهر بندر انزلی طی سال های 85 – 1335………. 62

 

جدول3-3- جدول توافقی آزمون χ2………… 63

 

جدول 4-1- روستاهای دارای خدمات آموزشی. 66

 

جدول 4-2-تعداد  و نوع مدراس روستاهای شهرستان بندر انزلی…………………………. 68

 

جدول  4-3- ضوابط  و استانداردهای خدمات رسانی روستایی……………………………… 73

 

جدول 4-4- تعداد و درصد واحدهای آموزشی به تفکیک مقاطع………………………………… 79

 

جدول 4-5- طبقات جمعیتی روستاهای شهرستان بندر انزلی…………………………………… 85

 

جدول 4-6- طبقات جمعیتی روستاهای دارای مدرسه شهرستان بندر انزلی…………………. 85

 

جدول 4-7- استانداردها و ضوابط خدمات رسانی در محیط روستایی کشور و نحوه تجهیز مراکز روستایی…………………………………….. 86

 

جدول4-8-  تعداد جمعیت روستاهای شهرستان بندر انزلی…………………………………… 87

 

جدول 4-9-توزیع دانش آموزان مقطع پیش دبستان  ……………………………………………… 90

 

جدول 4-10-توزیع دانش آموزان مقطع ابتدایی. 91

 

جدول4-11-توزیع دانش آموزان مقطع راهنمایی 92

 

جدول 4-12-توزیع دانش آموزان مقطع دبیرستان……………………………………………… 93

 

جدول 4-13- تعداد و درصد واحدهای آموزشی به تفکیک مقاطع………………………………… 96

 

جدول 4-14- طبقات جمعیتی روستاهای شهرستان بندر انزلی…………………………………… 97

 

جدول 4-15- طبقات جمعیتی روستاهای دارای مدرسه شهرستان بندر انزلی…………………. 97

 

فهرست اشکال

 

عنوان                                                                                              صفحه

 

شکل 3-1- موقعیت جغرافیایی…………… 59

 

شکل4-1- روستاهای برخورداری از خدمات آموزشی در شهرستان بندر انزلی………… 67

 

شکل 4-2- روستاهای برخورداری از خدمات آموزشی پیش دبستان در شهرستان بندر انزلی………………………………………….. 69

 

شکل 4-3- روستاهای برخورداری از خدمات آموزشی دبستان در شهرستان بندر انزلی… 70

 

شکل 4-4- روستاهای برخورداری از خدمات آموزشی راهنمایی در شهرستان بندر انزلی. 71

 

شکل 4-5- روستاهای برخورداری از خدمات آموزشی متوسطه در شهرستان بندر انزلی.. 72

 

نقشه 4-6-پراکندگی مدارس شهر بندر انزلی 80

 

شکل 4-7-حوزهکشش خدمات آموزشی پیش دبستان شهرستان بندر انزلی……………… 81

 

شکل 4-8-حوزه کشش خدمات آموزشی دبستان روستاهای شهرستان بندر انزلی………….. 82

 

شکل 4-9-حوزه کشش خدمات آموزشی راهنمایی روستاهای شهرستان بندر انزلی.. 83

 

شکل 4-10-حوزه کشش خدمات آموزشی متوسطه روستاهای شهرستان بندر انزلی… 84

 

شکل 4-11-توزیع دانش آموزان مقطع پیش دبستان  …………………………………. 90

 

شکل 4-12-توزیع دانش آموزان مقطع ابتدایی………………………………………….. 91

 

شکل 4-13-توزیع دانش آموزان مقطع راهنمایی…………………………………. 92

 

شکل 4-14-توزیع دانش آموزان مقطع دبیرستان…………………………………. 93

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده

 

توزیع فضایی خدمات آموزشی تاثیر مستقیم در آسایش خانواده ها، کاهش هزینه و سفرهای درون شهری، تناسب و انسجام فضاها، زیبایی شهر و … دارد و از حساسیت زیادی برخوردار است  طی سال های گذشته توجه صرف به ساخت مدارس از نظر کمی و عدم توجه به سایر عوامل موثر در مکان یابی و همچنین کاربری های مجاور آن، نه فقط باعث کاهش کارایی مدارس از نظر آموزشی گشته بلکه سبب بروز مشکلات متعددی از قبیل صرف وقت و هزینه بیشتر برای رسیدن به مدرسه، خستگی و بی حوصلگی دانش آموزان، افزایش سفرهای دانش آموزی و حتی به مخاطره افتادن سلامت روحی و جسمی آن ها می شود که در نهایت منجر به بروز افت تحصیلی آن ها می گردد به همین جهت در این تحقیق نگارنده به بررسی فضاهای آموزشی شهرستان انزلی با توجه به تحولات جمعیتی پرداخته است. روش تحقیق  توصیفی – تحلیلی و شیوه جمع آوری اطلاعات بصورت میدانی و کتابخانه ای است.

 

جامعه آماری تحقیق کل روستاهای شهرستان بندر انزلی است و حجم نمونه مدارسی هستند که دارای مدارس هستند هدف اصلی تحقیق ارائه الگوی مناسبی از توزیع خدمات آموزشی با توجه به جمعیت است نتایج تحقیق نشان می دهد که توزیع مدارس در شهرستان بندر انزلی نامتناسب است بطوریکه در برخی مقاطع مانند دبیرستان تعداد 2 مدرسه در سطح روستاها وجود دارد که متناسب با جمعیت نبوده وجمعیت دانش آموزی به شهر انزلی مراجعه می کنند. و در سایر مقاطع نیز کمبودهایی احساس می گردد

 

واژگان کلیدی :تحولات جمعیتی ، توزیع فضایی ، مراکز آموزشی ، روستا ، شهرستان بندر انزلی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

 

در سالهای اخیرتقاضا برای خدمات عمومی افزایش چشمگیری داشته است  این امر به دلیل افزایش جمعیت در شهرهای کشور و همچنین مهاجرت از شهرهای کوچک به کلان شهرها، بویژه به پایتخت   می­باشد. بعلاوه به دلیل ساختارهای اقتصادی- سیاسی كشور و وجود تنوع فرهنگی در بین اقوام مختلف و نیز پراکندگی جغرافیایی کلان شهرها، همواره سرعت پاسخگویی به نیازها از سرعت رشد نیازها به خدمات عمومی كمتر بوده است. یکی از دغدغه های اساسی این بحث دسترسی عادلانه و بهینه افراد جامعه به کاربری­های کالبدی شهری در مباحث کلان کشور برای رسیدن به توسعه پایدار می باشد.

 

با توسعه شهرنشینی و تبدیل شهرهای کم جمعیت به شهرهای با جمعیت متوسط و نیز تبدیل شهرهای متوسط به کلان شهرها، چالشهای جدیدی در زمینه مسافت­های طولانی بین محل سکونت و کار یا محل تحصیل بوجود آمده است.در كنار مشكلات جمعیتی عدم تناسب کاربری اراضی و ایجاد کاربری­هایی که ارتباطی با هم ندارند مزید بر علت گشته و باعث بوجود آمدن مشکلات عدیده­ای شده است.

 

امروز با تحول در نگرش، بینش و فرهنگ افراد تقاضا برای آموزش افزایش یافته است. آموزش نیروی انسانی كارآمد متخصص و پرورش مردمی آگاه و با فرهنگ سبب بهبود در كیفیت زندگی افراد و افزایش میزان بهره وری و بهره گیری از هر گونه سرمایه گذاری مادی شده است. به طوری كه یكی از مهم ترین وظایف دولت ها گسترش و تعمیم آموزش عمومی و فراهم كردن امكانات آموزشی برای همه افراد یك جامعه می باشد.

 

موضوع آموزش و پرورش در اكثر جوامع امروزی با هر نظام و سیاستی مورد توجه است و نسبت به سایر فعالیت ها ی اجتماعی در مقیاس جهانی از اولویتی خاص برخوردار است و یكی از ویژگی های توسعه یافتگی را در آموزش و­پرورش نیروی انسانی­می دانند.

 

در برنامه­ریزی­های مربوط به مسایل شهری، دسترسی مناسب به خدمات آموزشی از جمله اهداف برنامه­ریزان و تصمیم­گیران در سطح شهر می­باشد. كاربری­ها و مراکز آموزش از جمله نیاز های اجتناب ناپذیر مردم به منظور دستیابی به دانش و بالابردن سطح سواد جامعه در پاسخگویی به نیازهای جمعیت دانش آموزی می­باشد.

 

 پراکندگی مکانی مناسب و توزیع فضایی این مراکز به دلیل اثرات مستقیم در آرامش و آسایش خانواده ها از مهم­ترین و حساس­ترین مسایل جامعه محسوب می­شود. در همین راستا، در فرآیند های مربوط به      برنامه­ریزی، مکانیابی مراکز آموزشی، مرحله ارزیابی و انتخاب مناسب­ترین گزینه از میان کاربری­های مختلف از اهم فعالیت­ها می­باشد که با توجه به تراکم جمعیت جوان در هرم سنی موجود در کشور اهمیت آن دو چندان می شود.

 

سالانه تعدادی از مكان های آموزشی به دلیل مكان یابی نادرستشان تغییر، تعطیل و یا از گردونه فعالیت های موثر آموزشی خارج می شوند. و این موضوع هزینه های جبران ناپذیری را بر اقتصاد كشور تحمیل   می نماید.

 

بر این اساس تجدید نظر در سازمان دهی مكان های آموزشی ساختار بندی و، تغییر موقعیت و …. یكی از دغدغه های مهم وزارت آموزش و پرورش می باشد.

 

لذا تحقیق حاضر در نظر گرفته شده است تا به این نا به سامانی ها تا حد امكان رسیدگی كرده و از تصمیمات نسنجیده جلو گیری كند بنابراین این تحقیق با انگیزه بهبود خدمات آموزشی صورتگرفته روش اجرا مطالعات کتابخانه ای و میدانی است که یافته ها ومباحث در 5 فصل: فصل اول: کلیات تحقیق، فصل دوم مروری بر ادبیات تحقیق، فصل سوم روش شناسی تحقیق، فصل چهارم یافته های تحقیق و فصل پنجم، نتیجه گیری وپیشنهاد می باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول     کلیات تحقیق   1-1-بیان مسئله   2-1-اهمیت ضرورت های تحقیق   3-1-اهداف تحقیق   4-1-سوالات و فرضیه های تحقیق   5-1- تعریف واژه ها و مفاهیم   6-1- محدودیتها و تنگناهای تحقیق

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-1-بیان مسئله

 

      شاخص های عمده بر نامه ریزی روستایی بر مبنای خدمات روستایی شامل خدمات زیربنایی و روبنایی است که خدمات آموزشی از جمله خدمات روبنایی محسوب می شوند که امکان دسترسی به آنها از سایر نقاط نیز امکان پذیر می باشد و با توجه به تحقیق های انجام شده مرتبط با عنوان پژوهش حاضر و در ارتباط با انواع مکان یابی ها ی خدمات آموزشی به نظر می رسدکه در استقرار آنها عوا ملی چون تعداد جمعیت، فاصله از روستا، محیط جغرافیایی، حوزه نفوذ روستاها و…. دخیل باشد. در گذشته گزینش وتعیین مکانها جهت احداث فضاهای آموزشی معمولا بر اساس تجارب روزانه اشخاص، اعمال نظر غیر تخصصی افراد یا گروههای بود که اعتبارات عمرانی جهت احداث آموزشگاه در راستای امکانات موجود از جمله وجود زمین صورت می گرفت که گاه هدر رفتن منابع را به دنبال داشت و وجود تعدادی فضاهای آموزشی بدون استفاده در استانهای مختلف کشور گواه این مدعاست. اجرای طرح مکانیابی و انجام مطالعات بنیادی در نقاط روستایی می تواند منابع و امکانات را به سمت نیازهای واقعی سوق دهد و ارزیابی این مکانهای آموزشی می تواند در بر نامه ریزیهای جدید خدمات و مکانهای آموزشی و رفع معضلات مربوط به تراکم دانش آموزان در نقاط خاص موثر واقع گردد.کمبود نیروی انسانی متخصص وماهر وعدم وجود اعتبارات عمرانی دولت در روستاهای کوچک ( زیر 20 خانوار) زمینه را برای ارائه خدمات به روستاهای کوچک محدود می سازد بنابراین خدمات رسانی خاصه خدمات آموزشی به روستاهای کوچک بر اساس نقاط مر کزی و الویت بندی صورت می پذیرد.بررسی های سازمان یونسکو از طرح مکانیابی فضاهای آموزشی که در سال 1985 در کشور مالزی به انجام رسیده است نشان می دهد، این اقدام بسیار مفید بوده است ومعادل 30% کل بودجه عمرانی آموزش و پرورش  برای کشور مالزی صرفه جویی داشته است شهرستان بندر انزلی با مساحت 318/299 کیلومتر مربع بوده و تراکم نسبی جمعیت در بین شهرستان 7/444 نفر و در هر کیلومتر مربع می باشد با توجه به رشد جمعیت در سالهای اخیر و با توجه به اینکه مناطق روستایی از مراکز آموزشی داخل شهر استفاده می کنند

 

     مجاورت روستاهای بخش مرکزی و همچنین محدود بودن مکان استقرار و توزیع خدمات آموزشی در نواحی روستایی سبب تراکم زیاد دانش آموزان در برخی از مدارس گردیده است در واقع بین میزان جمعیت و توزیع فضایی مراکز آموزشی تناسب وجود ندارد به همین دلیل در این تحقیق محقق در نظر دارد ابتدا به بررسی میزان جمعیت و توزیع فضایی مراکز آموزشی بپردازد ؟ و در انتها به ارائه پیشنهاداتی در رابطه توزیع ناسب فضاهای آموزشی بپردازد.

 

 

 

 

 

2-1-اهمیت ضرورت های تحقیق

 

    دسترسی همه ساکنین روستا به خدمات آموزشی امری ضروری است اما با توجه به میزان جمعیت دانش آموزی در روستاهای مختلف و پراکندگی روستاها این امر میسر نمی گردد. به نظر می رسد که توزیع خدمات آموزشی شهرستان انزلی متناسب با نیاز روستاییان روستاهای اطراف استقرار نیافته و شرایط مناسب را برای برخورداری از امکانات فراهم ننموده است.

 

به منظور رفع این کاستی‌ها و سازماندهی فضایی مناسب امکانات و خدمات، اولین قدم، شناخت نابرابری‌ها و شکاف میان مناطق است. کاهش نابرابری میان سکونتگاهها و مناطق مختلف یک منطقه از مهمترین دغدغه‌های دولتها و مجامع علمی بوده و همواره برای تحقق آن اندیشیده و راهبردهایی طراحی نموده اند؛ بطوری که درسالهای اخیر تاکید بر نابرابری‌های ناحیه ای و سازمان فضایی آن از اولویتهای اصلی تحقیقات جغرافیایی دراغلب کشورها بوده است. در کشور ما نیز همانند دیگر کشورهای در حال توسعه، با تمرکز روز افزون جمعیت در  برخی مناطق  این مناطق با و مشکلات متعددی مواجه بوده است؛ بنابر این لزوم بررسی رابطه بین خدمات و جمعیت در هر منطقه ای امری ضروری و مهم در توسعه است

 

 

 

3-1-اهداف تحقیق

 

1-3-1-هدف کلی

 

     این تحقیق در پی دستابی به اهداف زیراست:

 

     تعیین و ارائه الگوی مناسبی از توزیع خدمات آموزشی با توجه به جمعیت است

 

 

 

2-3-1- هدف ویژه و کاربردی

 

1- ارائه الگوی مناسب خدمات آموزشی در روستاهای محدوده مورد مطالعه.

 

2- شناخت و تعیین عوامل موثر بر ارائه خدمات آموزشی در محدوده مورد مطالعه.

 

3- تعیین نارساییها وکمبود ها در توزیع خدمات در محدوده مورد مطالعه.

 

5- توجه به نقش جغرافیا در مکان یابی خدمات آموزشی. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-1-سوالات و فرضیه های تحقیق

 

1-4-1- سوالات تحقیق

 

1- توزیع مکانی خدمات آموزشی در بندر انزلی چگونه است ؟

 

2- چه عواملی در توزیع خدمات آموزشی موثرند ؟

 

3- الگوی بهینه استقرار خدمات آموزشی در روستاهای پیرامونی شهر انزلی چیست؟

 

 

 

2-4-1-فرضیه‏ها ی تحقیق

 

     با توجه به اهداف تحقیق فرضیه های این تحقیق عبارتند از:

 

1- بین موقعیت مکانی – فضایی روستاها توزیع خدمات آموزشی رابطه وجود دارد

 

      2  – امکانات آموزشی موجود در سطح شهر در نحوه توزیع وتعداد واحد های آموزشی روستاهای پیرامونی موثر     بوده است

 

     3 –  بین تعداد جمعیت سکونتگاههای روستایی و توزیع فضایی مراکز آموزشی رابطه وجود دارد . 

 

 

 

5-1- تعریف واژه ها و مفاهیم

 

فضا :فضای جغرافیایی بخشی از سطح زمین است که به همراه دورنمایه مادی و اجتماعی به وجود می آید . ( شکوئی، 1378: 118)  درحوزه ها ورشته های مختلف به ویژه جغرافی دانان ومعماران وبرنامه ریزان به تعریف فضا پرداخته اند و معانی متعددی برای آن ذکر کرده اند که ازجمله آنها میتوان « فاصله میان نقاط و پدیده ها» و«گستره پیوسته ای که در آن اشیا و پدیدها قرار گرفته وحرکت می کنند. » نام برد.در جغرافیا همراه و توأم با مکان ، فضای جغرافیایی مطرح می شود. که عبارت است از بخشی از زمین و زیست سپهرکه موردسکونت انسان قراردارد وجایگاهی است که زمان بندی زندگی اجتماعی درآن تحقق می یابد. از دید جغرافیایی فضا یك مقوله عینی است در حالی كه از نظر فلسفه مفهومی ذهنی دارد.(پور احمد ،1385 : 193 )

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• فضای آموزشی :فضای آموزشی کالبدی است که درآن تعلیم و تربیت دانش آموزان به فعالیت می رسد  فضا ی آموزشی به سه قسمت تقسیم می گردد . فضای بسته ، سرپوشیده وباز

 

• فضاهای بسته : به فضاهای مسقف که با چهار دیواری ، محصورشده باشد . مانند کلاس درس ، نماز خانه ، کارگاه ، آزمایشگاه

 

• فضای سرپوشیده : به فضاهای مسقف که بدون واسطه دیوار با محوطه باز مدرسه ارتباط دارند ، گفته می شوند . مانند پارکینک

 

• فضاهای باز: فضاهای بدون سقف که توسط عنصری به نام دیوار محصور شده باشند ومورد استفاده تفریحی ، ورزشی ، وارتباطی دانش آموزان قرارگیرند ، گفته می شود. ( قاضی زاده ، 1372، ص149)

 

• دوره ابتدایی: آموزش ابتدایی مشتمل بر دوره آموزشی 5 ساله ویژه کودکان رده های سنی 6 تا 11 سال می باشد.

 

زمانیکه دانش آموزان این دوره را با موفقیت به پایان برسانند. موفق به اخذ مدرک پنجم ابتدایی می شوند.

 

 

• دوره راهنمایی: دانش آموزان پس از گذراندن یک دوره پنج ساله و ارتباط با یک معلم درسی، با دوره تحصیلی جدیدی آشنا می شوند. تعداد درسها در مقطع راهنمایی افزایش یافته و هر درس مربوط به یک معلم می باشد.

 

دانش آموزان این مقطع را ،طی 3 سال به پایان می رسانند.

 

 

• دوره متوسطه: مدرسه ای که دانش آموزان در آن تحصیل کنند که بالاتر از دبستان و راهنمایی و پایین تر از دانشگاه می باشد.

 

• واحد آموزشی: منظور همان مدرسه است که فضایی است شامل عرصه و اعیان که فراگیران (جمعیت واقع در سنین 17-6) در یکی از مقاطع سه گانه اموزشی به تحصیل می پردازند.

 

 

 

 

 

 

2-1-1- ژئوپلیتیك. 11

 

2-1–1–1- مفهوم ژئوپلیتیک.. 11

 

2-1-1-2- پیدایش ژئوپلیتیک.. 13

 

2-1–1–3– رویکرد ژئوپلیتیک.. 13

 

2-1-1-4- ژئوپلیتیک سنتی. 15

 

2-1–1-5- رویکرد ژئوپلیتیک زیست محیطی. 15

 

2-1–1-6– رویکرد ژئوپلیتیک انتقادی. 17

 

2-1– 1-6– 1- چشم انداز ژئوپلیتیک انتقادی. 19

 

2-1–1-7– ژئوپلیتیک در ادوار مختلف.. 20

 

2-1– 1-8– ارتباط ژئوپلیتیک با سایر علوم 22

 

2-1–1-8–1- جغرافیای سیاسی به عنوان پدر ژئوپلیتیک.. 22

 

2-1–1-8–2- رابطه ی ژئوپلیتیک و تاریخ. 23

 

2-1–1-8–3- رابطه ی مطالعات امپریالیسم با ژئوپلیتیک.. 24

 

2-1–1-8–4- ژئوپلیتیک و ژئواستراتژی. 25

 

2-1–1-9– ژئوپلیتیک جهان دو قطبی. 27

 

2-1–1-9–1 دوره ی خصومت و دشمنی. 27

 

2-1–1-9–2 دوره ی همزیستی مسالكت آمیز. 28

 

2-1–1-9–3 دوره ی احیا 28

 

2-1–1-10– ژئوپلیتیک جنگ سرد 29

 

2-1–1-11– ژئوپلیتیک بازدارندگی. 33

 

2-1–1-12– ژئوپلیتیک نظم جهانی. 35

 

2-1–1-12–1 نظریه ی ژئوپلیتیکی یوردیس فون لوهازن. 36

 

2-1–1-12–2 نظریه‎های ادوارد لوت واك و ژان شرایبر. 37

 

2-1– 1-13– دیدگاه‎های جدید ژئوپلیتیک.. 38

 

2-1– 1-13–1- بری بوزان و نظریه ی 4+1. 39

 

2-1–1-13–2- فرانسیس فوكویاما و تئوری پایان تاریخ. 40

 

2-1–1-13–3- نایخت من و نظریه ی جهان چهارم 42

 

2-1–1-13–4- والرشتاین و تئوری ژئوكالچر. 43

 

2-1–1-13–5- تئوری ژئوپلیتیک گلاسنر. 45

 

2-1–1-13–6-‎هانتینگتون و نظریه ی برخورد تمدن‎ها 46

 

2-1– 1-14– چشم انداز تئوری‎های ژئوپلیتیک.. 48

 

2-1– 1-15– تحولات در ماهیت ژئوپلیتیک.. 49

 

2-1– 1-16– وزن ژئوپلیتیک.. 50

 

2-1–1-17– چالش ژئوپلیتیکی. 51

 

. 51

 

فصل سوم: روش اجرای تحقیق، مواد و روش

 

3-1 روش اجرای تحقیق. 55

 

3-1-1 نوع روش تحقیق. 55

 

3-1-2 روش گردآوری اطلاعات.. 55

 

3-1-3 ابزار گردآوری اطلاعات.. 55

 

3-1-4 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات.. 56

 

3-2 ویژگی‎های جغرافیایی و مختصات فرهنگی خاورمیانه 56

 

3-2-1-مرزخاورمیانه 60

 

3-2-2- اصطلاح اروپایی. 62

 

3-2-3- اقتصاد 62

 

3-2-4- نواحی خاورمیانه 63

 

63

 

3-3-1-‎‎ایران. 64

 

3-3-2- لبنان. 71

 

3-3-3- سوریه 74

 

3-3-4- فلسطین. 77

 

3-3-5- عراق. 80

 

3-3-6- عمان. 83

 

3-3-7- بحرین. 83

 

3-3-8- کویت.. 84

 

3-3-9- اردن. 88

 

3-3-10- قطر. 92

 

3-3-11- اسرائیل. 93

 

3-3-12- مِصر. 95

 

3-3-13- لیبی. 96

 

3-3-14- اَلجَزایر. 97

 

3-3-15- افغانستان. 99

 

3-3-16- عربستان. 101

 

3-3-17- ترکیه 103

 

3-3-18- تونِس.. 104

 

3-3-19- مراکش.. 106

 

3-3-20- امارات متحده عربی. 109

 

فصل چهارم:‎یافته های تحقیق

 

4-1- مقدمه 114

 

4-2 مناطق جغرافیایی کشورهای اسلامی. 116

 

جایگاه جهانی اسلام درنظریه‎های ژئوپلیتیک.. 117

 

4-4 اهمیت ژئوپلیتیکی خاورمیانه 125

 

.. 127

 

بیداری اسلامی و ژئوپلیتیك جدید قدرت در خاورمیانه 130

 

4-7 بیداری اسلامی‎و ژئوپلیتیک خاورمیانه امروز. 131

 

4-8 بیداری اسلامی؛ بررسی تقابل‎ها و تعامل‎ها 133

 

4-9 تحلیل ژئوپولیتیکی در خاورمیانه و در جهان اسلام 134

 

4-9-1- ژئوپلیتیک‎‎ایران قبل از انقلاب اسلامی. 134

 

4-9-1-1-‎‎ایران و ژئوپلیتیک دو قطبی. 134

 

4-9-2- موقعیت‎‎ایران در پیمان سنتو. 136

 

4-9-2-1- ژئوپلیتیک‎‎ایران، حدفاصل پیروزی انقلاب تا آغاز جنگ تحمیلی. 136

 

4-9-2-2- استراتژی ژئوپلیتیکی صدور انقلاب.. 137

 

4-9-2-3- معنا و مفهوم صدور انقلاب.. 137

 

4-9-2-4- انزوای ژئوپلیتیک‎‎ایران. 138

 

4-9-3- ژئوپلیتیک‎‎ایران پس از وقوع جنگ تحمیلی. 140

 

4-9-3-1- نقش جنگ در شکل‏گیری ژئوپلیتیک جدید خاورمیانه 141

 

4-9-4- استراتژی تنبیه متجاوز‎‎ایران و صف‌بندی‌های جدید ژئوپلیتیک.. 143

 

4-9-5- تحلیل ژئوپولیتیکی جایگاه ترکیه در جهان اسلام 145

 

4-10 انقلاب اسلامی و ترکیه 148

 

فصل پنجم: جمع بندی ، نتیجه گیری و پاسخ به فرضیات

 

 

 

5-1- نتیجه گیری و جمع بندی. 151

 

5-2- ارزیابی فرضیه 153

 

منابع و ماخذ 159

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

عنوان                                                                                                      صفحه

 

جدول 2-1 تفاوت‎های ژئوپلیتیک سنتی و ژئوپلیتیک انتقادی. 19

 

جدول 2-2 الگوهای متغیر قدرت ژئوپلیتیکی 2002-1815. 21

 

جدول 4-1 مقایسه گفتمان های مختلف اسلامی. 132

 

 

 

 

 

فهرست نقشه ها

 

عنوان                                                                                                      صفحه

 

نقشه 1-1 نقشه کشورهای مسلمان. 7

 

نقشه 1-1 نقشه کشورهای مسلمان. 7

 

نقشه 3-1 نقشه موقعیت جغرافیایی خاورمیانه 61

 

نقشه 3-2. 74

 

نقشه 3-3 نمایی از کشور کویت.. 87

 

نقشه 3-4 تقسیمات سیاسی کشور اردن. 91

 

نقشه 3-5 موقعیت سیاسی کشور مراکش.. 108

 

نقشه 3-6 سیاسی کشور امارات متحده عربی. 110

 

نقشه 3-7 مناطق شیعه نشین( هلال شیعی) 112

 

نقشه 3-8 کشورهای مسلمان(سبز پررنگ 100درصد مسلمان و زرد 50درصد مسلمان) 113

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده

 

این تحقیق تلاش دارد با روش توصیفی – تحلیلی همراه با مطالعات کتابخانه‎‎ای واسنادی به واكاوی جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام پرداخته و علل، زمینه‎ها و منشاء این جایگاه را مورد بررسی وتجزیه وتحلیل قرار دهد. مهمترین اهداف تحقیق جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام ،شناسایی ومعرفی کشور اسلامی‎در خاورمیانه وارائه راهکار‎های لازم در جهت بهبود روابط کشورهای اسلامی‎در خاورمیانه و سایر کشورهای اسلامی‎‎می‎باشد. در مجموع نتایج تحقیق نشان می‎دهد که منطقه خاورمیانه بدلیل قابلیت‎ها وتوانمندیهای ویژه درعرصه‎های مختلف اقتصادی،سیاسی،نظامی و فرهنگی اجتماعی، همواره وبه خصوص درطی دهه‎های اخیراعتبارونقش خودرابه عنوان منطقه ای راهبردی در سیاست بین الملل حفظ كرده است.موقعیت واهمیت ژئوپلیتیکی، ژئواستراتژیکی وژئواکونومیکی‎‎این منطقه باعث شده که خاورمیانه همواره درپیش برد طرح‎های راهبردی غرب و به خصوص آمریکا جایگاه منحصر به فردی داشته باشد و قدرت‎های بزرگ همیشه منافع مهمی‎را برای خودشان در‎‎این منطقه از جهان متصور باشند. بیداری اسلامی ماههای اخیر که متأثر از انقلاب اسلامی است، دسته‌بندی‌های قدرت را در این منطقه، تحت تأثیر قرار داده است. بروز تحولات سریع وغیر قابل انتظار در كشورهای اسلامی منطقه به ویژه كشورهایی همانند تونس، مصر، لیبی، یمن و. . . بار دیگر این منطقه را به مركز سیاست‎های بین المللی و كانون رقابت‎های ژئوپلیتیكی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای تبدیل كرد. بنابراین آنچه که در حال حاضر درخاورمیانه درحال قدرت‎ی‎ابی می‎باشد اندیشه مقاومت و بیداری اسلامی‎با محوریت ملتهای مسلمان منطقه می‎باشد. با شکست پروژه ناسیونالیسم عربی و سوسیالیسم عربی و خلاء موجود در فضای روشنفکری جهان عرب الترناتیو تفکر مقاومت اسلامی‎قوت‎یافته است. همچنین آنچه دنیای غرب از تحقق آن در خاورمیانه واهمه دارد، خروج کشورها و ملتهای منطقه از وابستگی به غرب و استقلال خواهی است. حال اگر‎‎این «استقلال طلبی» با چاشنی «هویت اسلامی» تلفیق گردد، به سالها وابستگی جهان اسلام به غرب پایان خواهد داد. دنیای اسلامی‎که با ظرفیتهای کم نظیرسیاسی و اقتصادی می‎تواند سایر مکاتب دنیایی و مادی را فرو دست خود ببیند.

 

بطور کلی اکثر فعالیتها در‎‎این منطقه حرکت به سوی استقلال و خودکفایی است. محور «مقاومت» در منطقه خاورمیانه توانسته است با تکیه بر اندیشه اسلامی‎سنگرهای طرح خاورمیانه بزرگ را‎یکی پس از دیگری فتح نماید و‎‎اینک با توجه به فرهنگ مشترک مردم منطقه، زمان شکل گیری رسمی‎«خاورمیانه اسلامی‎با ویژگی «استقلال خواهی» است.

 

 

 

كلید واژه‎ها: ژئوپلیتیک، جهان اسلام ،کشورهای خاورمیانه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

 

خاورمیانه منطقه‌ای است که سرزمین‌های میان دریای مدیترانه و خلیج فارس را شامل می‌شود. خاورمیانه بخشی از آفریقا- اوراسیا‎یا به طور خاص آسیا شمرده می‌شود و در بعضی موارد جزئی از آفریقای شمالی را در برمی‌گیرد.‎‎این ناحیه گروه‌های فرهنگی و نژادی گوناگونی از قبیل فرهنگهای عربی، تركی، بربرها، بلوچی، ایرانی، کردی، اسرائیلی و آشوری را در خود جای داده‌است.

 

جهان اسلام اصطلاحی است برای سرزمین‌هایی که بیشتر مردم آن پیرو دین اسلام باشند. پیروان اسلام بیش از‎یک میلیارد نفر تخمین زده می‌شوند که پیرو‎‎ایین محمد فرزند عبدالله (پیامبر مسلمانان) از مردمان حجاز و‎‎ایینی با قدمت بیش از ۱۴۰۰ سال (سال قمری) هستند.

 

کشورهای اسلامی‎به کشورهایی گفته می‌شود که دین رسمی‎آن‌ها‎یا دین بیشتر جمعیت آنان اسلام است. بیشتر کشورهای اسلامی‎در خاورمیانه، آسیای میانه، شمال آفریقا، و جنوب شرقی آسیا هستند.

 

اهمیت خاورمیانه دلایل زیادی دارد و به مسائل و موضوعات مختلفی برمی‌‌گردد. از لحاظ فرهنگی، خاورمیانه محل ظهور همه ادیان الهی است و به همین دلیل مردم‎‎این منطقه بسیار دین‌باور هستند؛ به لحاظ جغرافیایی خاورمیانه محل اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا است؛ به لحاظ ژئوپلیتیكی نقاط مهمی‎مثل باب‌‌المندب، تنگه هرمز و كانال سوئز در خاورمیانه واقع شده است و نقاط بسیار مهم استراتژیك در سطح جهان هستند؛ به لحاظ اقتصادی منطقه خاورمیانه بیش از ۶۴ درصد مخازن نفت و گاز دنیا را در خودش جای داده است كه‎‎این هم‎ی‎ک موقعیت ممتاز به منطقه بخشیده است. از دیرباز‎ یعنی حدود ۵۰۰ سال پیش نیز تمام قدرت‌‌های بین‌‌المللی و استعمارگران تلاش كرده‌‌اند تا در‎‎این منطقه حضور داشته باشند؛ پرتغالی‌‌ها، هلندی‌ها، فرانسوی‌‌ها، انگلیسی‌‌ها و آمریكایی‌‌ها پس از جنگ جهانی دوم تلاش كردند در‎‎این منطقه حضور داشته باشند و استراتژیست‌‌های بزرگ همواره درطول تاریخ گفته‌‌اند كه برای تسلط بر جهان باید بر خاورمیانه مسلط بود.این‎ی‎ک واقعیت است. باتوجه به موارد فوق ‎‎این تحقیق در نظر دارد تا جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام رامورد بررسی قرار داده و ارائه راهکار نماید.‎‎این تحقیق شامل 5 فصل می‎باشد که در فصل اول به کلیات تحقیق شامل بیان مساله، سوالات تحقیق، فرضیه­ها، واژه‎ها و مفاهیم پرداخته، در فصل دوم به ادبیات تحقیق و مبانی ومفاهیم و پیشینه تحقیق می‎پردازد، درفصل سوم به روش اجرای تحقیق، مواد و روشها ، در فصل چهارم به‎یافته های تحقیق پرداخته و در فصل پنجم به ارزیابی فرضیه و نتیجه گیری و پیشنهادها و منابع و ماخذهای مورد استفاده در تحقیق را بیان می‎کنیم.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول   کلیات تحقیق

 

1-1 بیان مساله

 

گرچه خاورمیانه کانون پیدایش سه کیش بزرگ اسلام، مسیحیت و‎ی‎هود بوده است، اما فرهنگ مردم در خاورمیانه بر معتقدات اسلام بنیان نهاده شده است. موقعیت منحصربه فرد جغرافیایی، خاورمیانه، را به منطقه‎‎ای استراتژیک تبدیل کرده است زیرا‎‎این قلمرو در مرکز سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا قرار گرفته و کوتاهترین راه‎های هوایی و آبی اروپا و آسیا از‎‎این منطقه عبور می‎کنند. درقرن نوزدهم، منافع تجاری و اهمیت سیاسی منطقه، دست به دست هم دادند تا قدرتهای مادی اروپایی به امید اقامت نامحدود، استعمارگری و استیلای خود را بر سرزمین‎های خاورمیانه تحکیم بخشند. اصطلاح خاورمیانه (Middleast) نخستین بار در سال 1902 میلادی توسط «ا. ت. ماهان » متخصص تاریخ دریایی در بحثی پیرامون استراتژی دریایی بریتانیا در ارتباط با فعالیت‎های روسیه در‎‎ایران و پروژه احداث راه آهن بغداد توسط آلمانی‎ها، به کار گرفته شد، و به تدریج رسمیت‎ی‎افت. گرچه امروزه به طور معمول منظور از خاورمیانه منطقه‎‎ای است که از نظر وسعت به مراتب وسیع تر از آنچه «ماهان » درنظر داشت، ولی آثار استراتژیک‎‎این اصطلاح باقی مانده است. خاورمیانه شامل کشورهای‎‎ایران، افغانستان، ترکیه و کشورهایی است که در شبه جزیره عربستان و شمال آن و دره نیل واقع شده اند.‎‎این منطقه با حدود دوازده میلیون کیلومتر مربع مساحت (10% وسعت زمین) 300 میلیون نفر سکنه دارد که معادل 5% سکنه جهان را تشکیل می‎دهد و برحسب جاذبه‎های جغرافیایی و آب و هوایی در منطقه پراکنده شده اند و‎‎این ویژگی نه تنها در مقایسه دو واحد سیاسی (دو کشور) قابل مشاهده است، بلکه در هریک از سرزمین‎ها به چشم می‎خورد. خاورمیانه گرچه از نظر قلمرو جغرافیایی و مشخصات فرهنگی، منطقه‎‎ای محدود شده و کاملا بسته نیست، ولی به لحاظ محیط فیزیکی و الگوهای اجتماعی و انسانی هویت مختص خود را دارد. منطقه خاورمیانه که به زعم بسیاری از کارشناسان مهم ترین زیرسیستم جهان به شمار می‎رود و از آن به عنوان منطقه‌ی‎ هارتلند و‎یا از بخشی از آن نام می‎برند، همواره کانون توجه مراکز استعماری جهان بوده است و از دیرباز نقش بسیار مهمی‎ در راهبرد امنیتی‎‎این کشورها بویژه‎‎ ایالات متحده امریكا داشته است.

 

اهمیت خاورمیانه دلایل زیادی دارد و به مسائل و موضوعات مختلفی برمی‌‌گردد. از لحاظ فرهنگی، خاورمیانه محل ظهور همه ادیان الهی است و به همین دلیل مردم‎‎این منطقه بسیار دین‌باور هستند؛ به لحاظ جغرافیایی خاورمیانه محل اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا است؛ به لحاظ ژئوپلیتیكی نقاط مهمی‎مثل باب‌‌المندب، تنگه هرمز وكانال سوئز در خاورمیانه واقع شده است و نقاط بسیار مهم استراتژیك در سطح جهان هستند؛ به لحاظ اقتصادی منطقه خاورمیانه بیش از ۶۴ درصد مخازن نفت و گاز دنیا را در خودش جای داده است كه‎‎این هم‎ی‎ک موقعیت ممتاز به منطقه بخشیده است. ازدیرباز‎ یعنی حدود ۵۰۰ سال پیش نیز تمام قدرت‌‌های بین‌‌المللی و استعمارگران تلاش كرده‌‌اند تا در ‎‎این منطقه حضور داشته باشند؛ پرتغالی‌‌ها، هلندی‌ها، فرانسوی‌‌ها، انگلیسی‌‌ها و آمریكایی‌‌ها پس از جنگ جهانی دوم تلاش كردند در‎‎این منطقه حضور داشته باشند و استراتژیست‌‌های بزرگ همواره در طول تاریخ گفته‌‌اند كه برای تسلط بر جهان باید برخاورمیانه مسلط بود.‎‎این یک واقعیت است. باتوجه به موارد فوق ‎‎این تحقیق در نظر دارد تا جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام رامورد بررسی قرار داده و ارائه راهکار نماید.

 

 

 

 

1-2 ضرورت تحقیق

 

اهمیت و ضرورت‎‎این پژوهش از آنجا ناشی می‎شود که با مطالعات و بررسی‎های به عمل آمده و با توجه به تحقیقات صورت گرفته در ارتباط با جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام محدود و اندک می‎باشد. لذا به نظر می‎رسد با انجام‎‎این پژوهش تا حدودی خلأ و جای خالی پژوهش‎ها و تحقیقات صورت گرفته در‎‎این زمینه مرتفع گردد. و از سوی دیگر اهمیت‎‎این موضوع از آنجا ناشی می‎شود که بررسی جایگاه کشورهای خاورمیانه بدلیل موقعیت خاص هریک ازآنها نشان می‎دهد که نقش‎‎این کشورها در جهان اسلام تا چه حد می‎تواند در ژئوپلیتیک کشورهای خاورمیانه تاثیر گذار می‎باشد.

 

 

 

1-3 پرسش اصلی تحقیق

 

 جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام چگونه است؟

 

 

 

 

1-4 اهداف تحقیق

 

جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه در جهان اسلام

 

شناسایی ومعرفی کشور اسلامی‎در خاورمیانه

 

ارائه راهکار‎های لازم در جهت بهبود روابط کشورهای اسلامی‎ در خاورمیانه و سایر کشورهای اسلامی می‎باشد.

 

 

 

 

1-5 فرضیه تحقیق

 

بنظر می‎رسد جایگاه ژئوپلیتیکی کشورهای خاورمیانه درجهان اسلام مناسب است.

 

بنظر می‎رسد نقش امریکا و اسراییل در جایگاه ژئوپلیتیکی منطقه خاورمیانه در جهان اسلام تاثیر زیادی دارد.

 

1- 6 قلمرو تحقیق

 

 محدوده مورد مطالعه خاورمیانه است.‎‎این منطقه سرزمین‌های میان دریای مدیترانه و خلیج فارس را شامل می‌شود. خاورمیانه بخشی از آفریقا- اوراسیا‎یا به طور خاص آسیا شمرده می‌شود و در بعضی موارد جزئی از آفریقای شمالی را در برمی‌گیرد. به طور کلی کشورهای‎‎این منطقه عبارت‌اند از: اردن، امارات متحده عربی، ایران، بحرین، ترکیه، سوریه، عراق، عربستان سعودی، عمان، قطر، کویت، لبنان، مصر، یمن، و فلسطین (که دربرگیرنده کرانه باختری رود اردن و نوار غزه است.) کشورهای غربی‎‎این منطقه (الجزایر، تونس، لیبی و مراکش) به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی بیشتر بخشی از خاورمیانه شمرده می‌شوند. سودان نیز‎یکی از‎‎این کشورها به شمار می‌آید. کشورهای آفریقایی موریتانی و سومالی نیز پیوندهایی با خاورمیانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون و‎یا نزدیک ‎‎این منطقه هستند، خود را بخشی از اروپا می‌دانند.‎‎ایران را مرز شرقی خاورمیانه می‌انگارند. البته افغانستان را نیز از کشور‎های‎‎این بخش بندی به شمار می‌آورند که در قلب آسیا موقعیت دارد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نقشه 1-1 نقشه کشورهای مسلمان

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نقشه 1-1 نقشه کشورهای مسلمان

 

 

 

 

 

 

 

1-7 محدودیتهای تحقیق

 

هموار در تحقیق وپژوهش مشکلات، محدودیت‎ها وتنگناهایی برای دسترسی به منابع واطلاعات مورد نیاز وجوددارد که البته جزء لاینفک امرارزشمند تحقیق است. البته بعضاً منابع جدید ومعتبروجود دارد اما‎یا ترجمه فارسی معتبر نشده ویا محدودیتهایی به لحاظ طبقه بندی اسنادی دارندکه‎‎این امردسترسی پژوهندگان رادرسیکل قوانین اداری معطل‎یا ناکام می‎گذارد و نتیجه عدم دسترسی منابع اصیل ومعتبر سبب کاهش ارزش محتوای کیفی پژوهش خواهد شد. از جمله مواردی که محقق درتحقیق باید با آن دست پنجه نرم کند دقت وتوجه در بهره برداری از منابع محدود موجود است که درعناوین تحقیقاتی مشابه‎یا نزدیک هم، به نوعی موجب تکراری جلوه نمودن تحقیق می‎شود.

 

 

 

1-8 مفاهیم واژه‎ها

 

جایگاه

 

جایگاه، مکان استقرار، مکان. مسکن. خانه. مقام. منزل. هر محلی که در آنجا چیزی ثابت شود. محلی که شامل چیزی باشد (دهخدا، 1365، 68).

 

ژئوپلیتیک :

 

 ژئوپلیتیك عبارت است از درك واقعیت‎های محیط جغرافیایی به منظور دستیابی به قدرت، به نحوی كه بتوان در بالاترین سطح وارد بازی جهانی شد و منافع ملی و حیاط ملی را حفظ كرد.

 

به عبارت دیگر ژئوپلیتیك عبارت است از علم كشف روابط محیط جغرافیایی و تأثیر آن بر سرنوشت سیاسی ملل می‎باشد (عزتی، 1382، 70).

 

جهان اسلام

 

جهان اسلام اصطلاحی است برای سرزمین‌هایی که بیشتر مردم آن پیرو دین اسلام باشند. پیروان اسلام بیش از‎یک میلیارد نفر تخمین زده می‌شوند که پیرو‎‎ایین محمد فرزند عبدالله (پیامبر مسلمانان) از مردمان حجاز و‎‎ایینی با قدمت بیش از ۱۴۰۰ سال (سال قمری) هستند. مسلمانان جهان در اعتقاد به پیامبری محمد بن عبدالله به عنوان آخرین پیامبرآسمانی (خاتم‌الانبیاء) ، قرآن (کتاب مقدس اسلام) ، قبله و بسیاری احکام شریعت اسلام، اشتراک عقیده دارند.

 

خاورمیانه

 

خاورمیانه واژه‌ای است که اروپاییان به‎‎این منطقه با توجه به موقعیت جغرافیایی خودشان اطلاق کرده‌اند در حالی که‎‎این منطقه تقریباً در مرکز خشکی‌های زمین و نقشه سیاسی جهان است و نه در شرق مرکزی‎یا همان خاورمیانه. خاورمیانه از نظر جغرافیایی و به طور حقیقی باید در مرکز آسیا باشد نه جنوب غربی آسیا به علاوه مصر. برخی افراد از واژه خاورمیانه به دلیل اروپامحوری بودن آن انتقاد می‌کنند.‎‎این منطقه تنها از دید اروپای غربی، در مشرق واقع شده در حالیکه همین منطقه برای‎یک هندی منطقه‌ای غربی و برای‎یک روسی در جنوب واقع شده‌است. واژه «میانه» نیز بدلیل برداشتهای مختلف باعث سردرگمی‌هایی شده‌است.

 

کشورهای اسلامی

 

کشورهای اسلامی ‎به کشورهایی گفته می‌شود که دین رسمی‎آن‌ها‎یا دین بیشتر جمعیت آنان اسلام است. بیشتر کشورهای اسلامی‎ در خاورمیانه، آسیای میانه، شمال آفریقا، و جنوب شرقی آسیا هستند. اندونزی پرجمعیت‎ترین کشور اسلامی‎است. همه کشورهای اسلامی‎در سازمان کنفرانس اسلامی‎عضویت دارند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

صفحه

 

 

 

 

 

 

 

عنوان مطالب

 

 

فصل اول: کلیات پژوهش

 

 

 

2

 

 

1- بیان مسأله­ی پژوهش

 

 

 

3

 

 

1- 1- هدف­های پژوهش

 

 

 

3

 

 

2- 1- نوع پژوهش

 

 

 

3

 

 

3- 1- جامعه­ی آماری، حجم نمونه و روش نمونه­گیری

 

 

 

4

 

 

4- 1- روش گردآوری داده­ها و اطلاعات

 

 

 

4

 

 

5- 1- روش تجزیه و تحلیل داده­ها و اطلاعات

 

 

 

4

 

 

6- 1- ابزارهای مورد استفاده در پژوهش

 

 

 

5

 

 

7- 1- پیشینه­ی پژوهش

 

 

 

 

 

 

فصل دوم: ماهیت تابش خورشید

 

 

11

 

 

2- تابش خورشید

 

 

 

15

 

 

1- 2- عوامل مؤثر در شدت تابش خورشید

 

 

 

16

 

 

1- 1- 2- میزان انرژی گسیل­شده از خورشید

 

 

 

16

 

 

2- 1- 2- فاصله­ی زمین تا خورشید

 

 

 

18

 

 

3- 1- 2- ارتفاع خورشید (زاویه­ی تابش خورشید)

 

 

 

20

 

 

4- 1- 2- مدت­زمان تابش خورشید (طول روز)

 

 

 

23

 

 

2- 2- تأثیر جو زمین در شدت تابش خورشید

 

 

 

26

 

 

3- 2- مؤلفه­های تابش خورشید

 

 

 

26

 

 

4- 2- روش­های تابش­سنجی

 

 

 

 

 

 

فصل سوم: مواد و روش­ها

 

 

29

 

 

3- مواد و روش­های به کار رفته در پژوهش

 

 

 

29

 

 

1- 3- تحلیل فضایی تابش ورودی

 

 

 

31

 

 

2- 3- محاسبه­ی ضریب تغییرپذیری

 

 

 

38

 

 

3- 3- فرآیند درون­یابی

 

 

 

38

 

 

1- 3- 3- روش­های درون­یابی دقیق یا قطعی

 

 

 

38

 

 

1- 1- 3- 3- روش معکوس فاصله­ی وزنی

 

 

 

39

 

 

2- 1- 3- 3- توابع شعاع­محور

 

 

 

39

 

 

2- 3- 3- روش­های درون­یابی تقریبی یا زمین­آمار

 

 

 

40

 

 

1- 2- 3- 3- روش کریجینگ

 

 

 

40

 

 

3- 3- 3- اعتبارسنجی روش­های درون­یابی

 

 

 

40

 

 

4- 3- خوشه­بندی

 

 

 

46

 

 

5- 3- نیازهای گرمایشی و سرمایشی محیط و روش­های برآورد آن

 

 

 

49

 

 

6- 3- محاسبه­ی نسبت تابش خورشید به بار گرمایشی

 

 

 

 

 

 

فصل چهارم: نتایج و یافته­های پژوهش

 

 

52

 

 

4- تحلیل فضایی و زمانی تابش ورودی

 

 

 

62

 

 

1- 4- تغییرپذیری تابش ورودی

 

 

 

64

 

 

2- 4- تحلیل فضایی دمای هوا در فصول گرم و سرد

 

 

 

66

 

 

3- 4- تحلیل فضایی درجه – روزهای سرمایش و گرمایش در فصول گرم و سرد

 

 

 

67

 

 

4- 4- خوشه­بندی سلسله­مراتبی شهرهای مورد بررسی با توجه به تابش ورودی در فصول گرم و سرد

 

 

 

68

 

 

5- 4- خوشه­بندی سلسله­مراتبی شهرهای مورد بررسی با توجه به دمای هوا در فصول گرم و سرد

 

 

 

68

 

 

6- 4- خوشه­بندی سلسله­مراتبی شهرهای مورد بررسی با توجه به درجه – روزهای گرمایش و سرمایش

 

 

 

74

 

 

7- 4- محاسبه­ی نسبت تابش خورشید به بار گرمایشی

 

 

 

 

 

 

فصل پنجم: راهکارها و پیشنهادها

 

 

77

 

 

5- تابش خورشید و گسترش سایه در سطوح شهری

 

 

 

77

 

 

1- 5- زاویه­ی تابش خورشید و راستای شبکه­ی گذرگاه­های شهری

 

 

 

78

 

 

1- 1- 5- راستای شمالی – جنوبی

 

 

 

78

 

 

2- 1- 5- راستای شرقی – غربی

 

 

 

79

 

 

3- 1- 5- راستای جنوب شرقی – شمال غربی

 

 

 

79

 

 

4- 1- 5- راستای جنوب غربی – شمال شرقی

 

 

 

80

 

 

5- 1- 5- فضاهای سبز خیابانی

 

 

 

80

 

 

2- 5- نمای ساختمان و نحوه­ی تعبیه­ی پنجره­ها برای جذب تابش خورشید در فصول سرد

 

 

 

81

 

 

3- 5- شکل و پلان ساختمان برای کاهش گرمای خورشید در فصول گرم

 

 

 

82

 

 

4- 5- جهت قرار گرفتن ساختمان با توجه به وضعیت آب­وهوایی محیط

 

 

 

83

 

 

5- 5- نقش آفتاب­گیرها و شیشه­ها در کاهش گرمای خورشید در فصول گرم

 

 

 

84

 

 

6- 5- معماری سایبان

 

 

 

85

 

 

1- 6- 5- محاسبه­ی عمق سایبان

 

 

 

85

 

 

2- 6- 5- سایبان­های طبیعی

 

 

 

86

 

 

7- 5- نقش بام­های مسطح و شیب­دار در جذب تابش خورشید

 

 

 

86

 

 

8- 5- نسبت سطح بیرونی به حجم بنا

 

 

 

87

 

 

9- 5- بالا بردن ضریب بازتاب سطوح بیرونی روبه­روی پنجره­های در معرض تابش زمستانی

 

 

 

88

 

 

10- 5- کاهش ضریب بازتاب سطوح بیرونی روبه­روی پنجره­های در معرض تابش تابستانی

 

 

 

88

 

 

11- 5- تأثیر رنگ سطوح خارجی بنا در جذب تابش خورشید

 

 

 

89

 

 

12- 5- فرم و پلان ساختمان

 

 

 

89

 

 

13- 5- ظرفیت و مقاومت گرمایی مصالح ساختمانی

 

 

 

93

 

 

1- 13- 5- ظرفیت و مقاومت گرمایی مصالح ساختمانی با توجه به وضعیت آب­وهوایی محیط

 

 

 

93

 

 

2- 13- 5- ظرفیت و مقاومت گرمایی بام

 

 

 

95

 

 

منابع فارسی

 

 

 

99

 

 

منابع لاتین

 

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

صفحه	عنوان
14	2- محدوده­ی طیف الکترومغناطیسی تابش خورشید
15	1- 2- تبدیل واحدهای اندازه­گیری طول موج به متر
15	2- 2- مقدار انرژی حمل­شده توسط امواج تابش خورشید
20	3- 2- ارتفاع خورشید در اعتدالین و انقلابین، برحسب عرض جغرافیایی
22	4- 2- طول روز در انقلابین، برحسب عرض جغرافیایی
26	5- 2- نسبت زاویه­ی تابش با طول مسیر طی­شده­ی پرتوهای خورشید
33	3- مقایسه­ی میانگین سالانه­ی داده­های زمینی و ماهواره­ای از طریق آزمون t دونمونه­ای مستقل
34	1- 3- نتایج کنترل کیفیت داده­های ایستگاه­های تابش­سنجی ایران
35	2- 3- نتایج کنترل کیفیت داده­های ایستگاه تابش­سنجی اصفهان از طریق آزمون t یک­نمونه­ای
36	3- 3- نتایج کنترل کیفیت داده­های نقطه­ی تابش­پذیر از طریق آزمون t یک­نمونه­ای
37	4- 3- نتایج کنترل کیفیت داده­های ایستگاه­های تابش­سنجی ایران
43	5- 3- نتایج اعتبارسنجی روش­های درون­یابی با روش ریشه­ی دوم میانگین مربعات خطا
45	6- 3- سنجش طبیعی بودن توزیع داده­ها از طریق آزمون کولموگروف – اسمیرنوف یک­نمونه­ای
53	4- میانگین متغیرهای مؤثر در شدت تابش خورشید در شمال، شمال غرب، و بخش­هایی از شمال شرق ایران، در ماه دسامبر (1983 تا 2005)
54	1- 4- میانگین متغیرهای مؤثر در شدت تابش خورشید در جنوب و جنوب شرق ایران، در ماه دسامبر (1983 تا 2005)
69	2- 4- خوشه­بندی سلسله­مراتبی شهرهای مورد بررسی با توجه به میانگین تابش ورودی در فصول گرم
70	3- 4- خوشه­بندی سلسله­مراتبی شهرهای مورد بررسی با توجه به میانگین تابش ورودی در فصول سرد
71	4- 4- خوشه­بندی سلسله­مراتبی شهرهای مورد بررسی با توجه به میانگین دمای هوا در فصول گرم
72	5- 4- خوشه­بندی سلسله­مراتبی شهرهای مورد بررسی با توجه به میانگین دمای هوا در فصول سرد
73	6- 4- خوشه­بندی سلسله­مراتبی شهرهای مورد بررسی با توجه به مجموع درجه – روزهای سرمایش در فصول گرم
74	7- 4- خوشه­بندی سلسله­مراتبی شهرهای مورد بررسی با توجه به مجموع درجه – روزهای گرمایش در فصول سرد
75	8- 4- درصد گرمایش قابل تأمین توسط تابش خورشید در ماه­های سرد
88	5- ضریب بازتابندگی سطوح مختلف
91	1- 5- درصد جذب تابش خورشیدی در رنگ­های مختلف
92	2- 5- مقاومت و ظرفیت گرمایی مصالح ساختمان

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست اشکال

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

صفحه	عنوان
17	2- کمینه و بیشینه­ی فاصله­ی زمین تا خورشید
17	1- 2- کجی محور زمین
19	2- 2- نسبت سطح دایره­البروج به سطح استوای کیوانی (انحراف­البروج)
20	3- 2- مدار میل خورشید در اعتدالین و انقلابین
23	4- 2- طول روز در اعتدالین و انقلابین
32	3- موقعیت نقاط تابش­پذیر
50	1- 3- منحنی محاسبه­ی درصد گرمایش قابل تأمین توسط خورشید
54	4- میانگین تابش ورودی در ماه دسامبر (1983 تا 2005)
56	1- 4- میانگین تابش ورودی در ماه ژوئن (1983 تا 2005)
56	2- 4- میانگین درخشندگی آسمان در ماه ژوئن (1983 تا 2005)
57	3- 4- وضعیت توپوگرافی ایران
57	4- 4- منحنی کمینه و بیشینه­ی تابش ورودی ماهانه (کیلووات­ساعت در مترمربع در روز)
59	5- 4- میانگین تابش ورودی در ماه ژانویه
59	6- 4- میانگین تابش ورودی در ماه فوریه
60	7- 4- میانگین تابش ورودی در ماه مارس
60	8- 4- میانگین تابش ورودی در ماه آوریل
60	9- 4- میانگین تابش ورودی در ماه می
60	10- 4- میانگین تابش ورودی در ماه ژوئن
60	11- 4- میانگین تابش ورودی در ماه جولای
60	12- 4- میانگین تابش ورودی در ماه آگوست
61	13- 4- میانگین تابش ورودی در ماه سپتامبر
61	14- 4- میانگین تابش ورودی در ماه اکتبر
61	15- 4- میانگین تابش ورودی در ماه نوامبر
61	16- 4- میانگین تابش ورودی در ماه دسامبر
61	17- 4- مجموع تابش ورودی در فصل بهار
61	18- 4- مجموع تابش ورودی در فصل تابستان
61	19- 4- مجموع تابش ورودی در فصل پاییز
61	20- 4- مجموع تابش ورودی در فصل زمستان
62	21- 4- مجموع تابش ورودی سالانه
63	22- 4- تغییرپذیری در فصل بهار
63	23- 4- تغییرپذیری در فصل تابستان
63	24- 4- تغییرپذیری در فصل پاییز
63	25- 4- تغییرپذیری در فصل زمستان
64	26- 4- تغییرپذیری تابش ورودی سالانه
65	27- 4- میانگین دمای هوا در فصول گرم
65	28- 4- میانگین دمای هوا در فصول سرد
66	29- 4- مجموع درجه­روزهای سرمایش در فصول گرم
67	30- 4- مجموع درجه­روزهای گرمایش در فصول سرد
83	5- جهت بنا در مناطق سرد
83	1- 5- جهت بنا در مناطق معتدل و مرطوب
83	2- 5- جهت بنا در مناطق گرم و خشک
83	3- 5- جهت بنا در مناطق گرم و مرطوب

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول

 

کلیات پژوهش

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1– بیان مسأله­ی پژوهش

 

شرایط آب­وهوایی در شکل­گیری سکونتگاه­های شهری بسیار مؤثر است. در واقع، هر گونه دخل و تصرف انسانی در محیط تا حدود زیادی تابع شرایط آب­وهوایی است. توجه به شرایط آب­وهوایی در برنامه­ریزی و طرح­ریزی شهری از دو جهت حائز اهمیت است. نخست این­که با شناخت ویژگی­های آب­وهوایی می­توان قابلیت­های سازگاری انسان با محیط را بررسی کرد و دیگر این که متناسب با شرایط آب­وهوایی می­توان شکل‌های مطلوب ساخت­هایی فضایی را به وجود آورد (رهنمایی، 1389: 127). شرایط آب­وهوایی یک منطقه حاصل روابط متقابل عناصر و عوامل آب­وهوایی است. دما، بارش، فشار، رطوبت و تابش عناصر آب­وهوایی هستند (کاویانی و علیجانی، 1388: 27). یکی از عناصر مهم آب-وهوایی تابش خورشید است. انرژی تابشی خورشید در برنامه­ریزی و طرح­ریزی شهری کاربردهای مختلفی دارد. هر چند که تاکنون جنبه­های کاربردی آن در برنامه­ریزی­ها و طرح­ریزی­ها چندان مورد توجه قرار نگرفته است. از مهم­ترین کاربردهای انرژی خورشیدی، تأمین نیازهای گرمایشی و سرمایشی سکونتگاه­های شهری است (خلجیِ­اسدی و همکاران، 1380: 524). کاستن از هزینه­های گرمایشی و سرمایشی توسط انرژی­های تجدیدپذیر به­ویژه انرژی خورشیدی در سکونتگاه­های شهری از نکاتی است که برنامه­ریزان شهری باید به آن توجه کنند. این انرژی تجدیدپذیر کاملاً با محیط­زیست سازگار است و سبب آلودگی آن نمی­شود. نامحدود و پایان­ناپذیر است. در همه­ی کشورها وجود دارد و می­توان از آن به­صورت منطقه­ای و محلی بهره­برداری کرد. در صورتی که انرژی­های تجدیدناپذیر نظیر سوخت­های فسیلی سبب آلودگی محیط­زیست می­شوند. محدودند و روزی به پایان می­رسند و فقط در برخی از کشورها وجود دارند (ابراهیمیِ­قوام­آبادی و فولادیِ­دهقی 1380: 426). بنابراین، پایش – ترکیبی از گردآوری، ضبط، سنجش و پردازش داده­ها و اطلاعات برای کمک به تصمیم­گیری و برنامه­ریزی یک پروژه (مجتهد و حسن­زاده، 1380: 48) – تابش خورشید و تأکید بر بهره­گیری از این منبع تجدیدپذیر در برنامه­ریزی و طرح­ریزی شهری بسیار ضروری است. با توجه به توضیحات ذکر شده پژوهش حاضر به پایش تابش­پذیری شهرهای ایران می­پردازد؛ تا به پرسش­های زیر پاسخ گوید:

 

 

• میزان تابش­پذیری شهرهای ایران چقدر است؟

 

• میزان نیازهای گرمایشی و سرمایشی شهرهای ایران چقدر است؟

 

• تابش خورشید چه مقدار از نیازهای حرارتی شهرهای ایران را تأمین می­کند؟

 

• با توجه به میزان تابش­پذیری، چگونه می­توان نیازهای گرمایشی و سرمایشی شهرهای ایران را تأمین کرد؟

 

 

 

1- 1- هدف­های پژوهش

 

هدف­های این پژوهش به شرح زیر است:

 

 

• تعیین میزان تابش­پذیری شهرهای ایران.

 

• تعیین میزان نیازهای گرمایشی و سرمایشی شهرهای ایران.

 

• محاسبه­ی نسبت تابش خورشید به بار گرمایشی در شهرهای ایران.

 

• ارائه­ی راهکارهای مناسب برای تأمین نیازهای گرمایشی و سرمایشی شهرهای ایران با توجه به مقدار تابش دریافتی.

 

 

 

2- 1- نوع پژوهش

 

پژوهش حاضر یک پژوهش شناختی محسوب می­شود؛ زیرا به تشریح و شناخت بیش­تر موضوع مورد بررسی می­پردازد. این پژوهش یک پژوهش کاربردی نیز محسوب می­شود؛ زیرا می­توان نتایج آن را در تصمیم­گیری­ها، برنامه­ریزی­ها و طرح­ریزی­ها به­کار برد (حافظ­نیا، 1382: 59).

 

 

 

3- 1- جامعه­ی آماری، حجم نمونه و روش نمونه­گیری

 

پژوهش حاضر به پایش تابش­پذیری شهرهای ایران می­پردازد؛ بنابراین، شهرهای ایران جامعه‌ی آماری این پژوهش را تشکیل می­دهند. با توجه به تنوع تابش­پذیری در مناطق مختلف ایران، چندین شهر برای نمونه – با توجه به گستره­ی هر منطقه – گزینش و بررسی می­شود.

 

 

 

4- 1- روش گردآوری داده­ها و اطلاعات

 

در این پژوهش، داده­ها و اطلاعات به صورت کتابخانه­ای گردآوری شده است؛ یعنی داده­ها و اطلاعات مورد نیاز با مراجعه به کتاب­ها، مجلات تخصصی، مقالات علمی، طرح­های پژوهشی و پایگاه­های داده گردآوری شده است.

 

 

 

5- 1- روش تجزیه و تحلیل داده­ها و اطلاعات

 

روش تجزیه و تحلیل داده­ها و اطلاعات در این پژوهش، آماری یا کمی است. روش آماری یا کمی به دو شکل توصیفی و استنباطی صورت می­گیرد. آمار توصیفی برای خلاصه کردن، طبقه­بندی و توصیف ویژگی­های موضوع مورد برررسی و آمار استنباطی برای تعمیم نتایج به دست آمده از بررسی گروه کوچکی به نام نمونه به گروه بزرگ­تری به نام جامعه به کار می­رود (حافظ­نیا، 1382: 242).

 

 

 

6- 1- ابزارهای مورد استفاده در پژوهش

 

در این پژوهش از دستگاه رایانه[23] و نرم­افزارهای[24] SPSS 15 for Windows Evaluation Version برای پردازش[25] داده­ها، 9.3 ArcGIS برای ترسیم نقشه­ها، Microsoft Office Excel 2010 برای ترسیم نمودارها و Microsoft Office Word 2003 برای نگارش متون استفاده شده است.

 

– Climate Conditions

 

 

 

 

1-4)جنبه جدید بودن و نوآوری درتحقیق. 8

 

1-5)اهداف تحقیق. 8

 

1-6) سؤالات تحقیق: 9

 

1-7)فرضیه‏های تحقیق: 9

 

1-8) تعریف واژه‏ها و اصطلاحات فنی : 9

 

1-8-1)امنیت شهری: 9

 

1-8-2) فضای عمومی : 9

 

1-8-3)امنیت زنان : 10

 

1-8-4)مشارکت : 10

 

1-9روش شناسی. 10

 

1-9-1)ابزار گردآوری داده ها 10

 

1-9-2)جامعه آماری ، روش نمونه گیری وحجم نمونه. 11

 

1-10)محدودیت های پژوهش.. 12

 

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق

 

2-1) مقدمه. 14

 

2-2)مفاهیم نظری.. 15

 

2-2-1)تعریف امنیت شهری.. 15

 

2-2-2)معیارهای شهرسازی در تأمین امنیت یک فضا 16

 

2-2-3)معیارهای شهرسازی در تأمین امنیت یک فضا با ورود مدرنیته. 16

 

2-3 فضای شهری.. 19

 

2-3-1 )جایگاه جنسیت در احساس امنیت درک شده از فضاهای شهری.. 19

 

2-3-2) اهمیت ایمن سازی فضای عمومی برای زنان. 20

 

2-3-3) مفهوم فضااز نظر دیدگاههای مختلف.. 21

 

2-3-4) مفهوم شهراز نظر دیدگاههای مختلف.. 22

 

2-3-5)   مفهوم فضای شهری.. 24

 

2-3-6)  فضاهای عمومی در ایران. 28

 

2-3-7) مفهوم فضای جمعی. 29

 

2-3-8) کیفیت فضای شهری.. 32

 

2-4 زنان و فضای شهری.. 34

 

2-4-1) مشکلات زنان وفضای شهری.. 34

 

2-4-2)چرا عدم تأمین امنیت زنان ، مانعی برای فعالیت آنهاست.. 36

 

2-5)مشارکت شهروندان. 36

 

2-5-1)شهروندان (مخاطبین ) 37

 

2-5-2) شهروندان و فضاهای شهری.. 38

 

2-6) رویکرد برنامه ریزی کالبدی به امنیت محیط شهری.. 42

 

2-6-1)رویکرد برنامه ریزی کالبدی.. 42

 

2-6-2)رویکرد برنامه ریزی اجتماعی. 42

 

2-7) مفهوم سازی واستخراج شاخص های برنامه ریزی کالبدی ارتقای امنیت شهری.. 43

 

2-8) شاخص های در نظر گرفته شده برای سنجش بعد کالبدی ارتقای امنیت زنان در فضاهای شهری عبارتند از : 43

 

2-9) تعیین جایگاه شاخص های مؤثر در ارتقاء امنیت زنان درفضای شهری و برنامه های توسعه کشور. 48

 

2-9-1) موضوع زنان در برنامه‌های توسعه پیش از انقلاب (57-1347) 48

 

2-9-2) موضوع زنان در برنامه‌های توسعه پس از انقلاب اسلامی. 48

 

2-9-3)برنامه سوّم توسعه (1383ـ1379) 49

 

2-9-4)برنامه چهارم توسعه (1388 -1384) 50

 

2-9-5) ارتقاء جایگاه زنان در برنامه پنچم دولت تدبیر وامید(1394-1390) 53

 

2-10)نتیجه گیری.. 54

 

فصل سوم: روش شناسی تحقیق

 

3-1)مقدمه. 58

 

3-2)جامعه مورد مطالعه. 58

 

3-2-1)ویژگی طبیعی وموقعیت استان. 58

 

3-2-2)ویژگهای انسانی شهر کرمانشاه 61

 

3-3) روش شناسی تحقیق. 62

 

3-4) ابزار گردآوری اطلاعات.. 62

 

3-5-1)روش کتابخانه ای : 62

 

3-5-2)روش میدانی : 63

 

3-5-3)پرسشنامه : 63

 

3-5) جامعه آماری وحجم نمونه و روش نمونه گیری.. 64

 

3-6) شیوه گردآوری اطلاعات.. 65

 

3-6-1) تعیین اعتبار پرسشنامه. 66

 

3-6-2) اعتبار. 66

 

3-7)پیش آزمون آلفای  کرونباخ. 67

 

3-7-1)تحلیل های پیش آزمون کرونباخ بر جایگاه فضای مورد مطالعه : 68

 

3-7-2)بررسی مشکلات سایت فضای مطالعه. 69

 

3-7-3)دلایل موردتوجه فضای مورد مطالعه. 70

 

3-8) نتیجه گیری.. 72

 

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها

 

4-1)مقدمه. 74

 

4-2 ) یافته های تحقیق. 74

 

4-2-1)یافته های توصیفی. 74

 

4-2-2 )یافته های تحلیلی (آزمون فرضیه ها) 76

 

4-3) تحلیل یافته های پژوهش بر جایگاه فضای مورد مطالعه. 81

 

4-3-1)بررسی میزان احساس امنیت زنان در مواجه با کاربری های فضای شهری مورد مطالعه. 81

 

4-3-2)آزمون  فرضیه های  پژوهش.. 83

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

 

5-1 مقدمه. 86

 

5-2) نتایج حاصل از شاخص های بررسی شده (آزمون فرضیات) 88

 

5-2-1)آشنا بودن فضا وایجاد خاطره مثبت.. 88

 

5-2-2)خوانایی محیط. 88

 

5-2-3) میزان نظارت طبیعی برفضا(چشم های خیابان ) 88

 

5-2-4)شهرت ( خوشنامی  ویا بد نامی ) فضاها 89

 

5-2-5) بررسی میزان امنیت شبانه بانوان در فضا 89

 

5-2-6)بررسی میزان ایمنی وکارایی حمل ونقل عمومی. 89

 

5-3) پیشنهادات.. 91

 

منابع ومآخذ 94

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

جدول 2-1 نظریه ها ودیدگاههای مختلف برخی اندیشمندان به رابطه فضای شهری و پدیده های اجتماعی. 31

 

جدول 3-2 :  امتیاز گزینه‌های مختلف در روش پنج گزینه‌ای.. 66

 

 

جدول 3-3 : امتیاز گزینه‌های مختلف در روش پنج‌ گزینه‌ای.. 66

 

جدول3-4 : پیش آزمون آلفای کرونباخ. 67

 

جدول 4-1. ویژگی های جمعیت شناختی براساس سن. 74

 

جدول4-2. ویژگی های جمعیت شناختی براساس تعداد فرزند 74

 

جدول 4-3. ویژگی های جمعیت شناختی براساس وضعیت تاهل. 75

 

جدول4-4. ویژگی های جمعیت شناختی براساس شغل. 75

 

جدول4-5. ویژگی های جمعیت شناختی براساس تحصیلات.. 75

 

جدول4-6. ویژگی های جمعیت شناختی براساس وضعیت درآمد 76

 

جدول4-7. همبستگی بین عملکرد میزان تردد و احساس امنیت.. 76

 

جدول 4-8:  نتایج تحلیل رگرسیون همزمان برای پیش بینی فضاهای شهری.. 77

 

4-9.همبستگی بین میزان مشارکت وامنیت درک شده 77

 

جدول 4-10 . نتایج تحلیل رگرسیون همزمان برای پیش بینی فضاهای شهری.. 78

 

جدول4-11.همبستگی بین میزان رفت و آمد با میزان تردد 78

 

جدول 4-12.همبستگی بین امنیت شهری و مشارکت در فضای عمومی. 78

 

جدول4-13.همبستگی بین امنیت شهری و میزان تردد با اعتماد مجلس.. 79

 

جدول4-14.همبستگی بین امنیت شهری و میزان تردد با اعتماد به نیروی انتظامی. 79

 

جدول 4-15.همبستگی بین امنیت شهری و میزان تردد با اعتماد به صداو سیما 79

 

جدول4-16.همبستگی بین امنیت شهری و میزان تردد با اعتماد به قوه قضایه. 79

 

جدول 4-17.همبستگی بین امنیت شهری و میزان تردد با اعتماد به شهرداری.. 80

 

جدول4-18. همبستگی بین امنیت شهری و میزان تردد با اعتماد به بیمارستان ها 80

 

4-19.تفاوت میانگین بین میزان تردد و احساس امنیت.. 80

 

جدول 4-20.تفاوت میانگین بین امنیت شهری و میزان مشارکت.. 81

 

جدول 4-21.تفاوت میانگین بین امنیت شهری و مشارکت با شرکت در فضای عمومی. 81

 

جدول 5-1شاخص های در نظر گرفته شده برای سنجش بعد کالبدی ارتقای امنیت زنان در فضاهای شهری.. 87

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست نقشه ها

 

نقشه 1-2- موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه : 11

 

نقشه 3-1 موقعیت استان کرمانشاه در کشور ایران. 60

 

نقشه 3-2 موقعیت جغرافیایی محدوده(تفکیک شده) مورد مطالعه. 65

 

نقشه 3-3 : کاربریهای موجود درمحدوده جغرافیای مورد مطالعه. 71

 

نقشه 4-1  پهنه بندی فیزیکی کاربری های فضاهای شهر ی مورد مطالعه . 82

 

نقشه 5-1.مساحتها بر روی نقشه. 90

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده :

 

با توجه به اهمیت موضوع امنیت در سعادت انسان ها وآسیب پذیری ویژه زنان ، موضوع امنیت شهری ، با رویکرد جنسیتی در این پژوهش بررسی شده است . روندکار شامل بررسی مبانی و تجارب مرتبط ،مفهوم سازی ، استخراج ابعاد و شاخص ها ، اعمال آنها در قالب پرسشنامه ( طیف لیکرت) ، تعیین حجم نمونه وسنجش های آماری در محدوده ای به عنوان نمونه میدانی ( بخش مرکزی کرمانشاه ) در نهایت ارائه راهکارهای پیشنهادی در طرح های شهری می باشد .فرضیات این پژوهش عبارت از این است که «به نظر می رسد بین میزان تردد واحساس امنیت درک شده زنان در هریک از فضاهای شهری رابطه مستقیمی وجود دارد و همچنین بین عدم امنیت زنان در فضای شهری و محدود شدن مشارکت زنان در اجتماع رابطه مثبت و معناداری وجود دارد  میزان امنیت وتردد زنان در هریک از پهنه های محدوده مطالعاتی باحجم نمونه 381نفر   tبا استفاده از آزمون سنجیده شده است ونتایج پژوهش نشان می دهد که هرچه میزان تردد زنان در پهنه های مورد مطالعه بیشتر بوده است میزان احساس امنیت بیشتری داشته اند. همچنین بررسی شاخصهای مدل مفهوم تجربی حاکی است با افزایش میزان خوانایی وآشنایی فضا ، ارتقای شهرت ( خوشنامی ویا بدنامی ) فضاها ، نظارت بر فضا و دسترسی به امداد ، ارتقای حیات شبانه فضا و کارایی حمل ونقل عمومی میزان احساس امنیت درک شده از فضا افزایش می یابد.

 

واژگان کلیدی : امنیت شهری،فضای عمومی ،امنیت زنان ،مشارکت

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

 

نیاز به امنیت همواره از بنیادی ترین نیازهای انسانی در جامعه بشری به شمار می رود .مبحث امنیت از نظر روان شناسی به خصوص در بهداشت روانی و در آسیب شناسی روانی اهمیت بسیار دارد ،آرامش ،رشد ، شکوفایی انسان ، بروز همه استعدادهاو خلاقیت ها و نیل به همۀکمالات انسانی در سایه امنیت به دست می آید.باگسترش فضاهای شهری مدرن ابهام در فضاهای شهری افزایش می یابد .زنان به دلیل ابهام ایجاد شده از حضور در فضاهای شهری ترس دارند فضاهای نامناسب شهری ،فضاهای بی دفاع ، محلات ناامن ، شهرهایی با معماری صرفاً مردانه همه از عوامل تهدید کننده امنیت شهری  واجتماعی هستند(تمدن ،1387:22-21)

 

امنیت ابعاد مختلفی دارد : امنیت انسانی به معنی حفظ حقوق وامنیت فردی ، فرهنگی، اجتماعی وسیاسی است . امنیت انسانی دو بعد دارد ،بعد حداقلی ( کفاف) که در آن آحاد جامعه قادر به تأمین وتضمین معیشت و بقا وامنیت خود هستند وبعد ارتقایی ( رفاه ) که در آن مردم قادرند از احساس مثبت و آسایش در زندگی وامنیت روانی –اجتماعیبرخوردارباشند .امادراین میان امنیت فردی برای مردم بیشتر از سایر امنیت های انسانی دارای اهمیت است در واقع احساس عدم امنیت افراد در یک جامعه،تبعات فراوانی می تواند در پی داشته باشد .فقدان اعتماد یا احساس نگرانی نسبت به مسایل مختلف ،سبب رفتارهای خاص کناره گیری نیز می شود .مردم اگر بتوانند مناطق ناامن را ترک کنند .اختلال وبی نظمی مهار نشده به شهروندان نشان می دهد که آن منطقه ناامن است ( گیدنز 1377).

 

مبانی نظری نظم وامنیت ، معطوف به فلسفۀ وجود این دومفهوم ورابطه وکنش متقابل آنها در جامعه می باشد ، واز بنیادی ترین مؤلفه های هر جامعه محسوب می شود بنابراین درهرجامعه ای نتیجه امحای نظم وامنیت ازهم پاشیدگی آن جامعه خواهد بود ،در مقابل ، زیر بنای هر سازمان پایداراجتماعی متشکل ازمؤلفه های بنیادی ومتناظر آن از نظم وامنیت اجتماعی است ( صالحی 1387:17 )مهترین نیاز از نظر روحی امنیت است که به عنوان مهمترین هدف زندگی وجوهر سلامت روانی فرد تلقی می شود .(فروم11:1360)در طبقه بندی نیازها که توسط مازلو به انجام رسیده است .امنیت پس از نیازهای فیزیولوژیک ( آب و غذاو …)به عنوان دومین طبقه از مهمترین وبنیادی ترین نیازها معرفی شده است به عقیده مازلو (1968)هنگامی که نیازهای فیزیولوژیک برآورده شدند بلافاصله مردم توجه شان به برآورده ساختن وارضای نیازهای سطح بالاتر نظیر امنیت خواهد شد این نیاز ها شدیداًو به گونه ای تنگاتنگ با توانایی های اجتماعی وکالبدی محیط در رابطه اند. (صالحی 22:1387)

 

مفهوم فضای شهری امن در مقابل فضای شهری ناامن قرار دارد .پد یده ناامنی دارای دو جنبه عینی و ذهنی است وکلیه عرصه های زندگی را در بر می گیرد .مقوله ناامنی از جنبه های عینی ، کلیه مظاهر ناامنی از جمله سرقت ،قتل ، خشونت و …را شامل می شود ومقوله ناامنی ذهنی ، شامل داوری در خصوص امنیت منطقه و فضا است ناامنی ، پدیده ای همانند فقر است ومی توان گفت که فقر مقدمه از جنبه دیگر پدیده های آسیب شناختی از جمله ناامنی ، خشونت شهری و غیره است ( صالحی ،107:1387)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصــل اول

 

 

 

کلیات تحقیق

 

 

 

 

 

1-1)بیان مسأله

 

امروزه امنیت از شاخصه های کیفی زندگی در شهرها است .آسیب های اجتماعی ازمهم ترین پیامدهای مختلف امنیت در شهر کرمانشاه به شمار می روند .از آنجاکه فضاهای شهری امروزی (کرمانشاه) ،مؤلفه ای برای وقوع نابهنجاری های شهری ودر نتیجه عدم وقوع امنیت در شهر می باشد .بررسی جنبه های کیفی و کمی امنیت وایمنی در هر یک از فضاها وعناصر کالیدی شهرکرمانشاه،بخصوص در فضاهایی با طراحی وکاربرد نامناسب ،بایستی بررسی شود .این موضوع در فرهنگ بومی و قومی منطقه  کرمانشاه ریشه یابی می شودپس از  بررسی تجارب جهانی ومطالعات میدانی ، راهکارهایی درجهت ارتقاء امنیت زنان از طریق برنامه ریزی کالبدی(کرمانشاه) پیشنهاد می گردد.

 

 

 

1-2) اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

 

1-2-1)چالشهای بررسی شاخصهای مؤثر در ارتقای امنیت زنان در فضاهای عمومی با رویکرد مشارکتی

 

 (عده ای از صاحب نظران شهرسازی اعتقاد دارند رویکردهای مسلط و قوانین شهری باعث ایجاد تبعیض های گوناگون اجتماعی ، اقتصادی ، سنی و جنسی میان شهروندان می شوند برای مثال قوانین ومقررات منطقه بندی وکاربری زمین شهر را به مناطق مختلف تجاری ،مسکونی و غیره تقسیم می کند وبراساس چنین تقسیم بندی هایی مردان بخش غالب فضاهای عمومی و فعال شهر را در اختیار می گیرند ونواحی خصوصی تر ازآن زنان می شود ( پاپلی یزدی ،152،1382)از سویی تحرک می تواند شاخص تبعیض اجتماعی درشهر باشد وکسانی که محدودیت جابجایی دارند از مشارکت فعال باز می مانند ونبود امنیت برای زنان درشهر ، چه واقعی و چه بالقوه سبب می شود که زنان نتوانند شهروند تمام عیار به شمار بیایند وبه راحتی در زندگی عمومی مشارکت داشته باشند.

 

امروزه ، اعتقاد برآن است که موفقیت ویا شکست برنامه ریزی شهری در ایجاد ویا تغییر وضع فضای عمومی ،با اندازه گیری تعداد زنان و مردان استفاده کننده و تنوع ویژگی های افرادی که از این فضاها استفاده می کنند ، ارزیابی و بررسی شود.نگرش عمده ما معطوف به چگونگی کارکردوارتقاءامنیت  فضاهای عمومی شهرکرمانشاه  برای گروه های خاص جنسی است که دراین راستا زنان به عنوان گروه هدف مورد مطالعه وبررسی قرار خواهند گرفت .توجه به تفاوت نگرش و نیازهای زنان ومردان در فضاهای شهرکرمانشاه  ، بی توجهی به نیازهای  امنیتی  زنان در طراحی فضاها و اینکه چگونه برنامه ریزی و طراحی شهری کرمانشاه  می تواند پاسخگوی این نیازها باشند ، موضوعات مورد  توجه دراین پایان نامه می باشد و هدف این است که زمینه ای جهت ایجاد عدالت دسترسی و بهره گیری حضور کلیه ساکنان شهر کرمانشاه ( اعم از زنان ) ، در فضاهای عمومی  شهری ارائه نماییم .

 

 

 

1-3)مرور بر ادبیات و سوابق مربوطه

 

این پژوهش در نوع خودکاملاًبدیع بوده وسوابق مطالعات ومنابع موجود دراین زمینه ( بویژه در داخل کشور) بسیار محدودهستند واگرچه کارهایی درحوزههای نظری از جمله امنیت شهری ،جایگاه جنسیت ،طبقه بندی فضاها بصورت عمومی ومسکونی ، برنامه ریزی های کالبدی تحقیقاتی انجام شده اما به صورت کاربردی و اجرایی در این زمینه کار نشده است.

 

در ادامه بحث مهمترین مطالعات انجام شده اشاره می گردد:

 

 

 

1-3-1)تحقیقات داخلی

 

 

• به عنوان یک تجربه بومی نیزدر تحقیقی که در شهر مشهد و برزنان 15سال به بالا باحجم نمونه 720نفر انجام شد سنجش احساس امنیت زنان نسبت به امنیت محیط وخودشان مورد توجه قرار گرفت (بررسی حوزه های ناامن محیط عمومی شهری ).

 

• نتایج بدست آمده از بررسی وسنجش حس امنیت درمناطق مختلف شهر تهران نشان می دهد،که تفاوت معناداری میان میزان حس امنیت دردو محله شمال و جنوب شهر تهران وجود ندارد.یافته های آنها نشان میدهد شب هنگام ،امنیت برای خروج از منزل برای آنان به یک میزان کاهش می یابد.وهمچنین مردم در انتخاب فضای ناامن در کل شهر تفاهم نسبی دارند واکثریت آنها محله های پایین شهر،جاهای خلوت و تاریک را فضاهایی با امنیت کم تلقی می کنند .

 

2-3-2)تحقیقات خارجی

 

 

• نتایج تحقیقات در استرالیا نشان داده است که زنان به طور عموم از مواردی نظیر بیرون رفت درشب،موقعیت ابتدایی و انتهایی در سفرهای حمل ونقل عمومی مثل منتظرماندن در یک ایستگاه اتوبوس ویا پیاده روی از ایستگاه به سمت ماشین پارک شده ، استفاده از پارکینگهای مرکزشهر بویژه درشب وبویژه اگر طبقاتی باشند ، رانندگی تنها در شب ، فضاهای باز و حومه ای و زیرگذرها وکوچه های بن بست واهمه دارند (Bell,1998,5)

 

• هچنین درتحقیقاتی که در راستای امنیت زنان وتحلیل کلی اجتماعی آن دربریتش کلمبیا در سال 1992در مقیاس کشور کانادا انجام شده است .نشان دادکه بطور عموم 60درصد زنان کانادایی از به تنهایی پیاده روی کردن در محله و واحد همسایگی خود بعد از تاریک شدن هوا می ترسند 76درصد از منتظرماندن برای استفاده از وسایل نقلیه عمومی بعد از تاریک شدن هوا هراس دارند و83درصد از به تنهایی پیاده روی کردن به سمت ماشین در گاراژها و پارکینگ ها می ترسند .(feminst.com,2006)

 

• جین جیکو بز در کتاب زندگی ومرگ شهرهای بزرگ آمریکا به مسئله امنیت وعوامل بازدارنده فضایی و کالبدی شهرها و محلات اشاره می نماید .وی بیان می کند که آرامش فضای شهری از ابتدا بوسیله پلیس تأمین نمی شود ولی با حضور پلیس تضمین می شود .آرامش فضای شهری ابتدا بوسیله شبکه ناخود آگاه و پیچیده اجتماعی و استانداردهای موجود مردم حفظ می شود. او در مورد خود انتظامی بودن یک خیابان چنین توضیح می دهد : می باید چشم هایی همواره خیابان را بنگرند .چشم های کسانی ماهمواره آنان را مالکین طبیعی و حقیقی خیابان می نامیم .پیاده رو های خیابان می باید به صورت مدام مورد استفاده قرار گیرند تا بر چشم های ناظر بر خیابان افزوده شود وبه ساکنین خیابان شیوه نظارت به خیابان آموزش داده شود ( جیکوبز45:1961)

 

• اسکارنیومن (1973)نیز در کتاب مردم وطراحی در شهر پرخشونت ، نظریه فضای قابل دفاع را مطرح می کند وپیشنهاد تغییر ساختار محیط شهری را به گونه ای می دهد که جامعه نه توسط پلیس بلکه توسط افرادی که در عرصه هایی خاص سهیم اند تعریف گردد.

 

نیومن معتقد است که با استفاده از سازوکارهای نمادین وشکل دادن عرصه های تعریف شده می توان یک محیط را تحت کنترل ساکنانش در آورد ( 1973،Newmen).وی فضاهای غیر قابل دفاع را اماکن وفضاهایی تعریف نمود که به کسی تعلق ندارند و برحفظ ونگهداری آنها نظارتی نمی شود وحتی در مقابل دیدگان عمومی که معمولاًنوعی ابزار نظارتی ونیز عامل بازدارنده محسوب می شود قرار ندارند .بنابراین وی فضاهای شهری را از نظر دارا بودن ویژگیهای ایمنی به دو دسته فضای قابل دفاع و وفضاهای غیر قابل دفاع تقسیم کرده است (صالحی ؛1387)

 

1-4)جنبه جدید بودن و نوآوری درتحقیق

 

مسأله امنیت با درنظر گرفتن مسائلی از قبیل همکاری مردم و دولت وارتقاءسطح فرهنگ مردم ومهم تر از همه برنامه ریزی وایجاد ساختارمناسب وایمنی شهر کرمانشاه می تواند امری دست یافتنی باشد ، وبابکاربردن کنترل دسترسی ها ومحدوده سازی آنها تغییریا اصلاح کالبدی ، نظارت بصورت مکانیکی ( روشنایی و دوربین و …)طبیعی و روزنه ها ،پنجره هاو موانع طبیعی )،ایجاد کیوسک های نگهبانی ، ساماندهی حمل ونقل عمومی ، روشنایی ونحوه ونورپردازی در شب،فعال کردن میدانچه ها ومحلات شهری ،ایجاد محیطهای فرهنگی ورزشی نظیر فرهنگ سراها وانجمن های علمی واسلامی ،ایجاد مغازه ها ومراکز خرید در محلات وعریض کردن معابر و پیاده ها و تبدیل جوی ها به کانال زیرزمینی ، از اقداماتی است که می تواند کالبد فیزیکی شهرکرمانشاه را برای تقویت و ارتقاءحس امنیت بهبود بخشیده وهمچنین با حضور مستمر وفعال نیروی  انتظامی(کرمانشاه) در فضاها ، در زمینه رسیدن به امنیت ایده آل را برای زنان تأمین می نماید .درشهر کرمانشاه توسعه های جدید باید طوری طراحی شوند که فرصت هایی را برای مراقبت طبیعی افزایش بدهند .یکی از نقاط عطف دراین سایت، محل تقاطع خیابان شورا وخیابان آیت الله کاشانی است که در سرزنده سازی این فضا می تواند بسیار مؤثر باشد.این خیابان با توجه به اینکه ازخیابانهای قدیمی محسوب می شود درایجاد حس امنیت مکان در سایت نقش مهمی ایفا می کند .

 

1-5)اهداف تحقیق

 

اهداف کلی : بررسی تأثیر هریک از کاربریهای شهری براحساس امنیت زنان ومیزان تردد آن درفضای عمومی شهرکرمانشاه

 

اهداف ذیل در این تحقیق مورد بررسی قرار می گیرد :

 

 

• توجه به نیازهای زنان در طراحی فضاهای شهری کرمانشاه .

 

• بررسی فضاهای شهری پاسخگو با نیازهای ساکنین شهری در کرمانشاه .

 

• زمینه ایی جهت ایجاد دسترسی به عدالت وبهره گیری حضور کلیه ساکنان شهری کرمانشاه ( اعم از زنان )

 

 4- بهبود الگوی برنامه ریزی شهری مؤثردر ارتقاء امنیت ذهنی و عینی زنان درشهر کرمانشاه.

 

 

 

 

 

 

 

1-6) سؤالات تحقیق:

 

1-آیا بین میزان تردد واحساس امنیت درک شده زنان در هریک از فضاهای شهری رابطه وجود دارد؟

 

2-آیا عدم امنیت زنان در فضاهای شهری مشارکت کامل آنها را در اجتماع محدود می کند ؟

 

 

 

1-7)فرضیه‏های تحقیق:

 

1-به نظرمی رسدبین میزان تردد واحساس امنیت درک شده زنان درهریک از فضاهای شهری رابطه مستقیمی وجود دارد.

 

 

 

 

 

 

 

 

شهریور ماه 1394

 

 

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                      صفحه

 

 

 

 

 

. 9

 

. 12

 

 

 

. 19

 

2- 1-2. سیستم شهری.. 19

 

. 19

 

.. 20

 

.. 20

 

. 20

 

.. 21

 

نقش برنامه ریزی و مدیریت سیستم حمل و نقل شهری.. 26

 

2-4-2. اهداف (انگیزه) سفرهای درون شهری.. 26

 

2-4-3. توزیع زمانی- مکانی سفرهای درون شهری.. 27

 

شبکه حمل و نقل (شبکه ارتباطی). 28

 

اهداف و وظایف شبکه حمل و نقل شهری (شبکه ارتباطی). 29

 

تأثیرات مثبت و منفی حمل و نقل.. 29

 

.. 30

 

. 30

 

.. 31

 

.. 31

 

2-7-1. راههای شریانی.. 32

 

2-7-1-1. راه شریانی درجه1.. 32

 

2-7-1-1-1.آزادراه. 32

 

2-7-1-1-2.بزرگراه. 32

 

.. 32

 

.. 32

 

.. 33

 

.. 34

 

.. 34

 

. 34

 

.. 34

 

. 34

 

. 35

 

2-8-7. فرعی پیاده (ماشین رو). 35

 

2-8-8. دسترسی پیاده و دوچرخه. 35

 

.. 48

 

.. 49

 

.. 49

 

.. 50

 

.. 50

 

.. 50

 

.. 50

 

.. 51

 

.. 51

 

.. 51

 

. 52

 

52

 

.. 56

 

.. 58

 

.. 60

 

.. 72

 

.. 72

 

.. 72

 

. 92

 

. 92

 

. 93

 

.. 94

 

. 94

 

. 96

 

. 97

 

. 97

 

. 99

 

. 100

 

. 102

 

. 102

 

.. 103

 

 

 

. 117

 

. 117

 

. 118

 

 

. 139

 

. 140

 

. 141

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جدول­ها

 

عنوان         …………………………………………………………………………………………………………………………………… صفحه

 

جدول (2-1): تقسیم بندی مدهای فعال در سیستم حمل و نقل درون شهری.. 41

 

جدول (2-2) : نظریه های مرتبط با حمل و نقل شهری از ابتدای پیدایش شهرها تا دهه 1910. 57

 

جدول (2-3) : نظریه های مرتبط با حمل و نقل شهری از1920-1970. 59

 

جدول (2-4) : نظریه های مرتبط با حمل و نقل شهری از1980 تاكنون. 62

 

جدول (2-5): سهمیه بخش عمومی و خصوصی حمل و نقل شهری در تعدادی از شهرهای کشورهای در حال توسعه. 75

 

جدول (3-1): رودخانه‌ های مهم استان کرمانشاه 80

 

جدول (3-2):  توزیع نسبی جمعیت بر حسب گروه‌های سنی (درصد) 82

 

جدول (3-3): تقسیمات سیاسی شهرستان کرمانشاه 92

 

 

جدول (3-4) : تراکم جمعیتی، سرانه ها و تغییرات آن در پاره شهرهای پنجگانه شهر کرمانشاه، سال1381 (نفر در هکتار) (مترمربع) 99

 

جدول (3-5): جمعیت، مساحت و تراکم در مناطق هشت گانه شهرداری کرمانشاه 1390. 99

 

جدول (3-6) : تغییرات جمعیتی در فاصله زمانی سالهای 1390- 1335 در کلان شهر کرمانشاه 101

 

جدول (3-7): اطلاعات ایستگاهها و مسافرین بخش اتوبوسرانی. 105

 

جدول (3-8): توزیع سفرهای (روزانه) درون شهری کرمانشاه در پایان سال 1390. 106

 

جدول (3-9) : تعداد وسایل نقلیه موتوری و غیرموتوری در کرمانشاه در پایان سال 1390. 106

 

جدول (3-10): تعداد وسایل نقلیه درون شهری استان کرمانشاه برحسب نوع، طی سالهای1390-1380. 106

 

جدول (3-11) : نتایج و برآورد سالانه سرانه مالکیت اتومبیل شخصی کرمانشاه تا سال 1400. 108

 

جدول (3-12): وسایل نقلیه موتوری شماره‌ گذاری شده (دستگاه) استان کرمانشاه در پایان سال 1390. 108

 

جدول (3-13) : جایگاه عملکردی شیوه های ترابری.. 109

 

جدول (3-14) : نظام طبقه بندی معابر درون شهری و ویژگیهای عمومی شبکه خیابانی شهر کرمانشاه 1384. 110

 

جدول (4-1) : تجزیه و تحلیل SWOT(شکل شماتیک راهبردها) 119

 

جدول (4-2): نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی و خارجی(IE) 121

 

جدول  (4-3) : تدوین نقاط استراتژیک (ماتریس درونی و بیرونی) (IE) 124

 

جدول (4-4): تجزیه و تحلیل عوامل استراتژیک (SFAS) 131

 

بافت کالبدی(حرکت و دسترسی) (T) سیستم حمل و نقل شهری.. 133

 

P) سیستم حمل و نقل شهری.. 134

 

S) سیستم حمل و نقل شهری.. 135

 

(mt) سیستم حمل و نقل شهری.. 135

 

جدول (4-9) : اولویت بندی نهایی عوامل مؤثر (نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت ها، تهدیدها) 137

 

جدول (5-1) : راهكارهای ارتقاء عملكرد و كارآیی سیستم حمل و نقل شهری در كلان شهر کرمانشاه 144

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست شکل­ها

 

عنوان         ………………………………………………………………………………………………………………….صفحه

 

شکل (1-1) :  مراحل انجام تحقیق. 17

 

شکل(2-1): انواع راههای شهری.. 31

 

شكل (2-2): فرایند تأثیر حمل و نقل در شكل و ساخت شهر. 48

 

شکل (2-3) : فرایند ارزیابی سیستم حمل و نقل شهری با استفاده از مدل SWOT. 76

 

شکل(3-1): توانمندی‌های استان کرمانشاه در دو بخش طبیعی و انسانی. 86

 

شکل (3-2) : نواحی ترافیکی خارجی و محورهای ارتباطی محدوده مورد مطالعه. 90

 

شکل (3-3): سیمای راهها و محله بندی شهر کرمانشاه در سال 1298ه.ش (1919میلادی) 96

 

شکل (3-4): پراکندگی جمعیت در نواحی شهر کرمانشاه در سال 1381. 100

 

شکل (3-5): سیمای حمل و نقل کرمانشاه در سال 1240. 103

 

شکل (3-6): شبکه وضع موجود اتوبوسرانی شهر کرمانشاه 105

 

شکل (3-7): سهم وسایل نقلیه مختلف در جابجایی مسافر. 107

 

شکل (3-8): متوسط تعداد سرنشین به تفکیک وسیله نقلیه. 107

 

شکل (3-9): سطحهای مختلف عملکردی شبکه معابر شهر کرمانشاه در وضع موجود 112

 

شکل (3-10): مسیر خط یک قطار شهری کرمانشاه 115

 

شکل (4-1):  مدل SWOT. 118

 

شكل (4-2) : ماتریس تحلیلی SWOTو نحوه تعیین استراتژیها 119

 

شکل (4-3): مختصات ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک.. 136

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست نقشه­ ها

 

عنوان         …………………………………………………………………………………………………………………صفحه

 

نقشه (3-1) : استان کرمانشاه به تفکیک شهرستان. 77

 

نقشه (3-2) : سه بعدی ناهمواری‌های استان کرمانشاه. 80

 

نقشه (3-3) : پراکندگی رودخانه‌های دائمی و فصلی استان کرمانشاه 81

 

نقشه (3-4) : تقسیمات سیاسی استان کرمانشاه به تفکیک شهرستان و بخش.. 84

 

نقشه(3-5): پراکندگی معادن استان کرمانشاه 87

 

نقشه (3-6):  راههای اصلی و فرعی استان کرمانشاه 89

 

نقشه(3-7):  موقعیت جغرافیایی محدوده  مورد مطالعه. 91

 

نقشه (3-8) : معابر شهر کرمانشاه 111

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست نمودارها

 

عنوان…………………………………………………………………………………………………………………………صفحه

 

نمودار (2-1): سیستماتیک سیستم شهری.. 23

 

نمودار (2-1): سیستماتیک سیستم حمل و نقل شهری.. 24

 

نمودار(3-1) : درصد جمعیتی استان کرمانشاه بر حسب وضع سکونت در سال 1390. 82

 

نمودار (3-2) : هرم جمعیتی استان کرمانشاه 1390. 82

 

نمودار (3-3): راههای زیر پوشش اداره کل راه و ترابری1390(کیلومتر) 90

 

نمودار (3-4) : تغییرات جمعیتی در فاصله زمانی سالهای 1390- 1335 در کلان شهر کرمانشاه 101

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده

 

از ملزومات کلان­شهر وجود یک سیستم حمل و نقل شهری کامل، منظم و گسترده است که از مهمترین زیرساختهای کلان­شهر محسوب می­شود. با ارزیابی سیستم حمل و نقل شهری و بررسی وضع موجود جهت شناسایی مشكلات و عوامل تأثیرگذار بر سیستم، پیش­بینی وضعیت آینده، ایجاد رقابت، برنامه­ریزی مطلوب خدمات­رسانی، ارائه گزینه­ها و آنالیز آنها همچنین ارزیابی و ارائه گزینه برتر در دستیابی به سیستم مطلوب و کارآمد مؤثر واقع خواهد شد.

 

پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی با هدف کاربردی می­باشد. براساس روش مطالعات كتابخانه­ای و پژوهش میدانی به ارزیابی سیستم حمل و نقل شهری کلان­شهر کرمانشاه در قالب تکنیک SWOT پرداخته شده است. در نتیجه، قابلیتها و محدودیت­های موجود در سیستم حمل و نقل شهری مطالعه و مشخص گردید. در کل 45 عامل اثرگذار بر سیستم شناسایی شد و در نهایت، پاسخ­های علمی که در قالب پرسشنامه از کارگروه کارشناسان و مسئولین مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرارگرفت 33 راهکار ارائه گردید. راهبرد تعیین شده و مورد استفاده برای سیستم نشان از کشیدگی و متمایل به سمت استراتژی (wo) رقابتی (تنوع)، است که می­بایست سعی شود، با نهایت بهره­برداری از فرصتها در جهت کاهش و یا از بین بردن نقاط ضعف گام مثبت برداشته شود. نتایج حاصل از چهار عنصر بافت­کالبدی، کارآیی، ایمنی و وسایل­نقلیه زیرمجموعه­های سیستم نشان می­دهد با نظر به اینکه قابل رفع بودن اكثر نقاط ضعف و تهدیدهای مطرح شده را با تقویت نقاط قوت و استفاده از فرصت­های موجود و بالقوه می­توان دسترسی سهل­تر، سریع­تر، ایمن­تر و پاک­تر با یکپارچه­سازی، ترکیبی و رقابتی­شدن سیستم حمل و نقل شهری حاصل و موجب کارآیی و ارتقاء سطح کیفی آن و پاسخگوی نیاز و رفاه عمومی به شهروندان در جهت دستیابی به تمرکززدایی از کلان­شهر کرمانشاه گردد.

 

 

 

واژگان کلیدی: ارزیابی، سیستم حمل و نقل شهری، کلان­شهر، تمرکززدایی، تکنیکSWOT، کرمانشاه.

 

مقدمه

 

 حمل و نقل شهری به عنوان بخشی از کل سیستم حمل و نقل و از اجزای سیستم ارتباطات شهری عهده­دار برقراری رابطه یا دسترسی لازم بین فضاهای انطباق­یافته­ای چون مناطق مسکونی، تجاری، تولیدی، فرهنگی، ورزشی و غیره است. این سیستم در واقع، امکان جابجایی کالبدی (انسان/ غیرانسان) را بین فضاها یا کاربردهای مختلف که طبعاً از طریق شبکه­های حمل و نقل صورت می­گیرد را فراهم می­سازد (صفایی،1378). بالطبع ارزیابی سیستم حمل و نقل شهری و اتخاذ تصمیمات مناسب در جهت بهبود کارآیی سیستم، تأثیر به سزایی  را ایفا می­کند.

 

علیرغم وجود ارتباطات جاده‏اى مناسب بین مركز استان كرمانشاه و مراكز شهرستانها و همچنین عبور
محورهاى ترانزیت مهم ملى از منطقه، استان از نظرحمل و نقل مشكلات فراوانى دارد. تك سیستمى بودن و عدم وجود سیستم ریلى و یا سایر سیستم‏ها، كافى نبودن شبكه‏هاى حمل و نقل، نامناسب بودن و نداشتن ساختار مناسب حمل و نقل، نداشتن كارآیى و سرعت و ایمنى، وجود گره‏هاى پرترافیك و حادثه­خیز با افزایش سفرهای درون­شهری در طول شبكه حمل و نقل، از مشكلات و نارسایى‏هاى شبكه حمل و نقل کرمانشاه مى‏باشد (گزارش اداره کل راه و شهرسازی کرمانشاه،1393). بدیهی است ارزیابی سیستم حمل و نقل شهری و آگاهی از برآیندهای مثبت و منفی آن نقش مؤثری در رفع نواقص و کاستیهای آن، تقویت نقاط قوت و استفاده از فرصتهای موجود و نیز کاهش نقاط ضعف و از بین بردن تهدیدهای سیستم حمل و نقل شهری دارد و در نهایت رفاه عمومی را نیز در پی خواهد داشت.

 

 از سوی دیگر، هرگاه اندازه شهری گسترده باشد با تراکمی پایین، شهر میل به روستا شهرشدن می­یابد و هرگاه اندازه شهر بزرگ باشد و با تراکمی بالا، شهر به نوعی کلان­شهر شدن و منطقه­ی شهری­شدن جهت می­گیرد. بنابراین اندازه­ی شهر در ارتباط با تراکم متوسط و معقول آن تعریف­پذیر شده و بیش از آنکه از طریق مساحت تعریف شوند، به وسیله تراکم انسانی و ساختمانی خود معنا می­شوند (عزیزی،256:1382). در کشورهای در حال توسعه شیب منحنی تراکم تندتر می­باشد، زیرا ارتباطات حمل و نقل ضعیف موجب، کاهش جذابیت زندگی در حومه­های بیرونی شهرها شده و این عامل خود به ادامه­ی ترجیح برای زندگی در مراکز شهری می­گردد. به بیان دیگر، استفاده زیاد از زیرساخت­های مربوط به حمل و نقل، مشکلات ناشی از آمد و شد از حومه­های شهر به مرکز را افزایش داده است (عزیزی،49:1382). از سوی دیگر تکامل زیرساخت­های حمل و نقل در مناطق شهری به افزایش کارآیی و بازدهی نیروی کار و سرمایه و همچنین کاهش هزینه­های حمل و نقل و بالاخره به کم شدن تراکم منجر می­گردد (مرصوصی و بهرامی­پاوه،1389). ویژگیهای جوامع توسعه ­یافته و همچنین یکی از شاخص­های توسعه­یافتگی عدم­تمرکز است. گرچه عده­ای معتقد به تعادل­های ناحیه­ای به طور طبیعی هستند، و مداخله دولتها را در زمینه تمرکززدایی مؤثر نمی­دانند و هرگونه تلاشی را در این زمینه تلف­کردن وقت و منابع مالی می­دانند، لیکن تلاش برای متوازن­سازی نظام شهری و لزوم تعدیل جریان­های مهاجرت به سوی شهرهای بزرگ از مواردی است که کاربرد سیاست تمرکززدایی را توجیه می­کند؛ زیرا آرامش ملی، در نتیجه اسکان معقول جمعیت حاصل می­شود و تا این آرامش به دست نیاید، دیگر برنامه­های توسعه با شکست مواجه می­شود (عزیزی،67:1382).

 

    در ایران نیز با افزایش تمركز جمعیت و افزایش نابرابری توزیع نظام شهری در شهرهای اصلی یا چند شهر اول كشور مواجه هستیم (فرهودی و همکاران،1388). در نظام تقسیمات كشوری ایران كه از سال 1316 با حاكمیت تمركزگرایانه بر سرنوشت كشور حاكم گردیده تاكنون تغییر ماهوی متناسب با تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به خود ندیده و سیاست­های تمركززدایی تحقق عینی و عملی نیافته است (اطاعت و موسوی ،1389). با ظهور كلا‌ن‌شهر و مناطقی با تراكم جمعیتی بالا‌، نیاز به آگاهی از توزیع جمعیت و تجزیه و تحلیل آن احساس می­شود بنابراین مناطق پرازدحام، برنامه‌ریزی دقیق‌تر و توجه بیشتر را می‌طلبد. با ایجاد كلان­شهر كرمانشاه سطح عملكردها جنبه كلان­شهری، منطقه­ای، فرامنطقه­ای، ملی و حتی فراملی پیدا کرده است. مساحت شهر کرمانشاه 3/95 کیلومترمربع و یا به طور تقریبی بالغ بر 10000 هکتار می­باشد. از كل جمعیت استان معادل 7/69% در مناطق شهری و 15/30% در نقاط روستایی سكونت داشته و 19/0% نیز غیرساكن هستند که نشان از افزایش آن نسبت به دهه­های پیشین است. همچنین استان کرمانشاه از نظر شهرنشینی رتبه یازدهم کشور را دارا است. تراكم نسبی جمعیت 79 نفر در هر كیلومترمربع است كه بیش‌ از میانگین تراكم جمعیت كشور می­باشد (سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1390). در سال 1390 جمعیت شهر کرمانشاه حدود 851405 نفر بوده که تراکم جمعیت در شهر کرمانشاه 121/96 نفر در هکتار است. شهرهاى بزرگ استان كرمانشاه، شامل4 شهر كرمانشاه، اسلام‏آبادغرب، هرسین و كنگاور است که در مجموع 80% جمعیت شهرى استان را در خود سكنى داده است. در حال حاضر نیز به عنوان نهمین کلان­شهر کشور و نخستین شهر استان، به تنهایى حدود 39% جمعیت كل استان و 63% جمعیت شهرنشین استان را به خود اختصاص داده است كه نمایانگر پدیده ماكروسفالى یا بزرگ­سرى شهر مركزى در قبال سایر شهرهاى استان است (گزارش اداره کل راه و شهرسازی استان کرمانشاه،1393). در دهه­های اخیر وضع و تحول جمعیتی شهر کرمانشاه نشانگر آن است که دارای خصلت مهاجرپذیری خالص بوده است. با این حال به علت بازگشت بخشی از مهاجران جنگی به موطن اصلی خود و نیز موقعیت نسبتاً ضعیف نظام اقتصادی شهر برای نگهداشت جمعیت بیشتر، خالص مهاجرت­پذیری شهر کمتر شده است و رشد واقعی جمعیت تنها 34/0% بیشتر از رشد طبیعی آن بوده است. در حالی که در دهه­های پیش از این اثر جمعیتی خالص مهاجرت­ جمعیت به شهر کرمانشاه نقش قابل ملاحظه­ای در افزایش جمعیت شهر داشته است (طرح جامع شهرکرمانشاه،1385).

 

سفرهای انجام شده در شهر کرمانشاه به دو منظور اساسی صورت می­گیرد، نخست به منظور جابجایی مسافر از نقطه­ای به نقطه­ی دیگر و دوم در راستای جابجایی کالا، در تقسیم­بندی سفرهای فردی نیز سه گروه قابل تصور است. گروه اول، سفرهای که بوسیله ساکنین شهر کرمانشاه و در داخل محدوده شهر انجام می­شود. گروه دوم، سفرهایی که مبدأ (مقصد) آنها در محدوده شهر کرمانشاه می­باشد ولی مقصد (مبدأ) آنها در بیرون شهر قرار دارد و سفر از طریق پایانه­ها، فرودگاه و یا یکی از محورهای ارتباطی شهر انجام می­گیرد. گروه سوم، سفرهای عبوری از شهر کرمانشاه هستند که مبدأ و مقصد آنها خارج از محدوده شهر کرمانشاه می­باشد (مطالعات جامع حمل و نقل و ترافیک شهرداری کرمانشاه، 1384). توسعه تاریخی ترابری شهری کشور نشان­دهنده کندی رشد سیستم­های حمل و نقل همگانی، به ویژه سیستم­های ریلی در مقایسه با ترابری خصوصی و نیمه­خصوصی است. سرانه تعداد خودرو در ایران به سرعت در حال افزایش است. همچنین استفاده از سیستم­های حمل و نقل نیمه خصوصی در شهرهای کشور ده­ها برابر بیش از استاندارد آن در کشورهای پیشرفته بوده است (خبرگزاری ایمنا،1393). لذا تمركززدایی از شهرها به دلیل استفاده از اتومبیل و حمل و نقل عمومی كارآمد سرعت گرفته است. نتیجه این روند رشد طول سفر و توسعه الگوهای پراكنده سفر از شهر مركزی به پیرامون آن است. بنابراین حمل و نقل چه به عنوان تسهیل­گر تغییرات و چه به عنوان عامل محدودكننده در حل و رفع مسایل مرتبط با آن عمل می­كند (نوابخش و كفاشی،1387). هرچه دسترسی بیشتر باشد، تمرکز شهری کمتر است. اگر سیستم حمل و نقل به صورت سراسری و توسعه­یافته در تمامی نقاط گسترده باشد، دسترسی افراد بیشتر شده و موجب کاهش تمرکز و سرریز شدن آن از نخست شهر به مناطق دیگر می­شود و می­توان انتظار داشت که روند تمرکززدایی در سطح کشور نیز شتاب بیشتری بگیرد (اکبری و همکاران،1390).

 

هدف از این تحقیق ارزیابی سیستم حمل و نقل شهری با استفاده از رویکرد عوامل استراتژیک می­باشد. و نتایج حاصل از آن را می­توان به منظور مطلوبیت، بهبود و همچنین افزایش اثرگذاری آن در تمرکززدایی از کلان­شهر به کار برد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. فصل اول: طرح تحقیق

 

 

1-1. بیان مسأله

 

حمل و نقل یکی از مهمترین زیرساختهای شهری در کلان­شهرها شناخته شده است. عملکرد سیستم حمل و نقل شهری تا حد زیادی وابسته به وجود یک سیستم کارآمد است (فلاح­منشادی و مصطفوی­مقدم،1389). از نیازهای مهم برای جوامع ایجاد سیستم حمل و نقل کامل، منظم و گسترده می­باشد. بنابراین انتظار می­رود که سیستم حمل و نقل شهری با کیفیت عالی برای جابجایی افراد و انتقال کالا وجود داشته باشد (رایت و اشفورد ،3:1379). برخورداری از شبکه حمل و نقل پویا، هماهنگ و سازمان­یافته، از معیارهای اصلی سنجش میزان توسعه­یافتگی محسوب می­شود. هرچه جابجایی بهبود یابد، فاصله­ها کوتاه و هزینه نسبی کالا و خدمات کاهش می­یابد (مرصوصی و بهرامی­پاوه،1389). بدیهی است که پیشرفت و توسعه­ی شهر نیز تابع و دنباله­رو سیستم حمل و نقل است که به منظور رفع نیازهای اجتماعی و اقتصادی ایجاد شده است و از خدمات زیربنایی است که کلیت شهر و فرم شهر را تعیین می­کند. مسیرهای حمل و نقل تعیین­کننده توسعه فیزیکی شهرها به شمار می­آیند به طور مثال خطوط اتوبوسرانی، ترامواهای­برقی و خطوط راه­آهن در توسعه نواری شهر مؤثر است. از آنجائیکه گسترش شبکه­های حمل و نقلی و فرم شهری وابسته به یکدیگر هستند، و با تغییر در فرم شهر، شبکه­های حمل و نقل نیز تغییر می­کند (عباسی،1391). شكل­گیری بافت یك شهر ارتباط مستقیم با شبكه معابر آن دارد و نوع هر یك از این بافت­ها نیز متأثر از شكل­گیری خیابانها در داخل شهر است.

 

از طرفی دیگر، توسعه توسعه شبکه حمل و نقل باعث تمرکزگرایی فعالیتهای اقتصادی و تغییر در چشم­اندازهای جغرافیایی می­شود، گسترش شبکه حمل و نقل همچنین می­تواند سبب تمرکززدایی از مراکز شهرها شود. پدیده حومه­گرایی در کلان­شهرهای دنیا معلول کاهش عملکرد مسافت است. گره­های ارتباطی در اثر پیشرفت حمل و نقل علیرغم بعد مسافتشان از نقطه­نظر زمانی به یکدیگر نزدیک می­شوند. به این ترتیب جابجایی در مسافتهای بلند، در ظرف کمترین مدت، امکان­پذیر است (تولایی،151:1375). به طوری که جاده­های کمربندی، بزرگراهها و راه­آهن­های شهری به تمرکززدایی جمعیتی و صنعتی چشمگیر شهرهای مرکزی منتهی می­شوند (Baum-Snow, et al,2013). با وجود بزرگراه­های ارتباطی جدید یک نوع عدم تمرکز شکل می­گیرد (امینی­نژاد و افتخاری،112:1390).  

 

طبق آمارهای موجود جمعیت کنونی مناطق شهری جهان تا ۲۰۲۰، حدود ۳/۵ برابر خواهد شد. رشد جمعیت شهری به ترتیب در کشورهای توسعه یافته ۸/۱ و کشورهای در حال توسعه حدود ۴/۶ برابر بوده است. شهرهای مناطق در حال توسعه بسیار سریع­تر و حدود 6/3 برابر مقدار آن در کشورهای توسعه­ یافته بوده است (خبرگزاری ایمنا،93). براساس برآورد، در سال 1400 شمار جمعیت كشور به 85 تا 90 میلیون نفر خواهد رسید كه از آن میان 55 تا 65 میلیون نفر شهرنشین خواهند بود. نسبت 68% شهرنشین سال 1385 به حدود 80 % در سال 1400 خواهد رسید (مركز مطالعات و تحقیقات شهرسازی،69:1383). از اینرو بسیاری از کشورها به شیوه­های مختلف، سیاست تمرکززدایی را پیگیری می­کنند. اصولاً تمرکززدایی از شهرهای مهم عمومی‌ترین و کارسازترین سیاست فضایی کشورها محسوب می­شود (جمعه­پور، 1386: 29). در ایران نیز با افزایش تمركز جمعیت و افزایش نابرابری توزیع نظام شهری در شهرهای اصلی یا چند شهر اول كشور مواجه هستیم (فرهودی و همکاران،1388). بنابراین، فراهم آوردن زمینه توزیع متعادل و متناسب، تثبیت جمعیت و جلوگیری از ازدحام بیش از حد مرکز به عنوان یک اصل غیرقابل انکار می­باشد.

 

با توجه به مطالب مطرح شده و نیز بررسی و مطالعه شبکه شهری، کرمانشاه به عنوان نهمین کلان­شهر کشور و نخستین شهر استان به تنهایى حدود 39% جمعیت كل و 63% جمعیت شهرنشین استان را در خود جاى داده است. این در حالى است كه اسلام‏آبادغرب به عنوان دومین شهر در سلسله مراتب شهرى استان تنها 5/7% از جمعیت شهرنشین را به خود اختصاص داده است. اختلاف و سلسله مراتب نامتعادل نمایانگر الگوى نخست شهرى و برترى همه جانبه شهر كرمانشاه‏ است كه علاوه بر تمركز غیرعقلایى ‏جمعیت، تمركز ادارى، خدماتى، مالى و غیره را نیز به‏ همراه‏ دارد (گزارش طرح جامع شهر کرمانشاه،1385).

 

با توجه به اهمیت موضوع تمركززدایی از كلان­شهرها و حجم بالای جمعیت، روند روبه ­رشد سفرهای روزانه و فرایند موتوریزه­ شدن شهرها مسئله حمل و نقل به چالش اصلی این شهرها تبدیل شده است (فلاح­منشادی و مصطفوی­مقدم،1389). فقدان مطالعه و برنامه­ریزی اصولی موجب بهره­گیری نامناسب از امکانات و قابلیتها می­شود (مطالعات جامع حمل و نقل و ترافیک شهرداری کرمانشاه،1384). از اینرو به موجب ارزیابی عملکرد سیستم­ حمل و نقل شهری که از مهمترین فعالیتها در مبحث برنامه­ریزی حمل و نقل است می­توان نقاط ضعف و قوت سیستم موجود را شناسایی و برنامه­ریزی بهتری را برای بهبود آن ارائه كرد (Karlaftis, 2004).

 

 لذا مطالعه­ و بررسی امکانات و قابلیتها همراه با محدودیتها و تنگناهای مجموعه عوامل تشکیل­دهنده سیستم حمل و نقل شهری برای شناسایی وضعیت فعلی، چشم­انداز و برنامه­ریزی برای آینده در جهت تمرکززدایی از کلان­شهرها امری مهم و ضروری است. حال این پژوهش به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که، با در نظر گرفتن  عوامل درونی و بیرونی اثرگذار، چه استراتژیهایی در مطلوبیت سیستم حمل و نقل شهری کرمانشاه در راستای استفاده از فرصتها، قوتها و مقابله با تهدیدها و ضعفها مناسب می­باشد و با توجه به حجم بالای جمعیت و روند روبه رشد شهرنشینی، این سیستم توانمندی لازم برای تمرکززدایی از کلان­شهر کرمانشاه را به دنبال خواهد داشت.

 

1-2. اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

 

در دهه­های اخیر شاخصها و مفاهیم گوناگونی برای اندازه­گیری و ارزیابی در سطوح شهری ارائه شده است. ارزیابی سیستم حمل و نقل شهری و اتخاذ تصمیمات مناسب در بهبود کارآیی سیستم، تأثیر به سزایی دارد.

 

حمل و نقل شهری نیز یکی دیگر از نقش­های اساسی زندگی شهری را تشکیل می­دهد که آن، با ارتباط بخشیدن اکثر امور انسانی به یکدیگر و جریان­یابی افراد، کالا، انرژی و اطلاعات محقق می­گردد اگر اغراق نباشد حیات و ممات شهرها در کنف اختیار حمل و نقل شهری است (امینی­نژاد و افتخاری،3:1390). با دید جغرافیایی، هدف اصلی حمل و نقل غلبه بر فضاست؛ فضایی كه به وسیله انواع مختلفی از محدودیت­های طبیعی و انسانی مانند فاصله، زمان، تقسیمات مدیریتی و توپوگرافی شكل گرفته است (.(Rodrigue et al,2006 حمل و نقل درون­شهری معمولی­ترین نوع سرویس­دهی است که نیاز مردم را در داخل شهر مرتفع می­سازد (جوتین­خیستی و کنت­لال،866:1381). در شهرهای توسعه­ یافته بزرگ، درصد بالایی از مساحت شهر حتی، 50% از مناطق وسیعی از این شهرها به پایانه­ها، فرودگاهها، پارکینگ­ها، بزرگراهها، ایستگاههای راه­آهن و غیره اختصاص دارند (سیدحسینی،3:1380). همچنین عمل ارتباط­دهنده تأسیسات مختلف شهری­اند؛ و از این نظر اهمیت­شان در سطح شهرها قابل توجه و ملاحظه است. معمولاً در ایران بین 25% تا30% از سرانه­های شهری اختصاص به راه­ها و شبکه­های ارتباطی دارد (شیعه،180:1385). هزینه­های بسیار زیاد گسترش زیرساخت­های حمل و نقل در بخش عرضه و تسهیلات مربوط به آن، به بیش از 20% از درآمد ناخالص كشورهای جهان و ایجاد هرگونه تسهیلات جدید سهم بسیار زیادی از بودجه سالانه كشورها را به خود اختصاص می­دهد (افندی­زاده و مستوفی،1385). در كشورهای در حال توسعه چون ایران كه در مرحله گذار از شهرنشینی سنتی به نوگرا است می­تواند سبب گشایش افقهای جدیدی گردد (كاشانی­جو و مفیدی­شمیرانی،1388). رشد شتابان شهرنشینی و ظهور کلان­شهرها عواقب و پیامدهای متفاوتی را به دنبال دارد در این میان ناکارآمدی سیستم حمل و نقل شهری و تسهیلات ناکافی سیستم را دچار اختلال کرده است به نحوی که تجهیزات موجود پاسخگوی نیاز و تقاضای استفاده­­کنندگان از سیستم نخواهد بود. از اینرو با هدف ارزیابی، که بیان وضعیت نهایی مطلوبیت سیستم حمل و نقل شهری است و مقصود عملی هدف که قابل اندازه­گیری و دستیابی می­باشد در بازخورد و کنترل سیستم برای کارکرد مؤثر آن حائز اهمیت می­باشد.

 

سیستم حمل و نقل شهری کرمانشاه علیرغم موقعیت خاص خود و وجود ارتباطات مناسب بین مركز استان و مراكز شهرستانها مشكلات فراوانى دارد. همچنین عبور محورهاى ترانزیت مهم ملى از منطقه، تكمیل نبودن بزرگراه كربلا، عدم احداث كمربندى‏هاى شهرى، فقدان ارتباطات حلقوى بین مراكز درجه2 استان بخشى از آنهاست. وجود ارتباطات شعاعى به طرف مركز استان و نبود ارتباطات حلقوى بین مراكز جمعیتى موجب افزایش ترافیك و رفت ­و­ آمد به مركز استان شده است. (گزارش اداره کل راه و شهرسازی کرمانشاه،1393). تك سیستمى بودن و عدم وجود سیستم ریلى و یا سایر سیستم‏ها، كافى نبودن شبكه‏هاى حمل و نقل، نامناسب بودن و نداشتن ساختار مناسب حمل و نقل، نداشتن كارآیى و سرعت و ایمنى وجود گره‏هاى پرترافیك و حادثه­خیز در طول شبكه حمل و نقل، از  دیگر مشكلات و نارسایى‏هاى شبكه حمل و نقل کرمانشاه مى‏باشد. از سوی دیگر، تاکنون سیاستهای متعدد و برنامه­ریزی­های مختلف در جهت تمرکززدایی و تعادلهای ناحیه­ای به انجام رسیده است از جمله تمرکززدایی فرصتهای اشتغال، تمرکززدایی صنعتی و کنترل شهرهای بزرگ، ایجاد پایتخت­های جدید و مراکز جدید شهری، ایجاد شهرکهای اقماری، محدود کردن رشد شهرهای بزرگ از طریق کنترل مهاجرت، دگرگونی اقتصاد روستایی، توسعه شهرهای میانی و فراهم کردن امکانات و نیازهای شهرهای کوچک و نیز به منظور تمركززدایی از ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، اقدامات دیگری صورت گرفته است به مانند سیاست­های معافیت­ مالیاتی برای صنایع مستقر در نقاط پیرامونی، توسعه سامانه­های حمل و نقل، تمركززدایی فضایی از طریق مطالعات طرح كالبدی ملی، طرح­های آمایش منطقه­ای و ناحیه­ای و اخیراً واگذاری اختیارات بیشتر به استانها را می­توان اشاره نمود که به نوبه خود تأثیرات مثبت و منفی را به دنبال داشته است (فرهودی و همکاران،1388). لذا تمركززدایی از شهرها به دلیل استفاده از اتومبیل و حمل و نقل عمومی كارآمد سرعت گرفته است. نتیجه این روند رشد طول سفر و توسعه الگوهای پراكنده سفر از شهر مركزی به پیرامون آن است. بنابراین حمل و نقل چه به عنوان تسهیل­گر تغییرات و چه به عنوان عامل محدودكننده در حل و رفع مسایل مرتبط با آن عمل می­كند (نوابخش و كفاشی،1387). هرچه دسترسی بیشتر باشد، تمرکز شهری کمتر است. اگر سیستم حمل و نقل به صورت سراسری و توسعه­یافته در تمامی نقاط گسترده باشد، دسترسی افراد بیشتر شده و موجب کاهش تمرکز و سرریز شدن آن از نخست شهر به مناطق دیگر می­شود و می­توان انتظار داشت که روند تمرکززدایی در سطح کشور نیز شتاب بیشتری بگیرد (اکبری همکاران،1390). 

 

بدیهی است ارزیابی سیستم حمل و نقل شهری و آگاهی از برآیندهای مثبت و منفی آن نقش مؤثری در رفع نواقص و کاستیهای موجود، تقویت نقاط قوت و استفاده از فرصتهای موجود و نیز کاهش نقاط ضعف و از بین بردن تهدیدهای سیستم حمل و نقل شهری ایفا می­کند و در نهایت رفاه عمومی را نیز در پی خواهد داشت و به دنبال آن، سیستم حمل و نقل شهری کارآمد و مطلوب می­تواند موجب تمرکززدایی از کلان­شهرها شود. در تحقیق حاضر به لحاظ موقعیت جغرافیایی، وسعت و جمعیت و قرارگیری کلان­شهر کرمانشاه در یک مرکز ارتباطی استانی و کشوری، و با توجه به تأثیرپذیری حمل و نقل برون­شهری با حمل و نقل درون­شهری و یا برعکس، لذا ضرورت انجام مطالعه و ارزیابی سیستم حمل و نقل شهری و نقش آن در تمرکززدایی از کلان­شهر کرمانشاه لازم و ضروری به نظر می­رسد.

 

3.1. اهداف تحقیق   

 

هدف اصلی: