2-3 تعاریف جدید درباره ی شعر. 8

 

2-4 معروفترین قالبهای شعر سنتی: 8

 

2-5 سیر كاربرد قالبهای شعری در برخی از دوره های سبكی تا قرن ششم: 9

 

2-6 سبك شعر و انواع آن در زبان فارسی.. 11

 

2-6-1 سبك خراسانی.. 12

 

2-6-2 سبك آذربایجانی.. 13

 

2-7 انواع ادبی و سابقه ی آن در شعر فارسی.. 14

 

2-7-1 تعریف لغوی و اصطلاحی ادب غنائی: 16

 

2-7-1-1 مضامین و قالبهای شعر غنائی فارسی.. 16

 

2-8 کاربرد عناصر طبیعت در سبکهای شعر فارسی تا سدهی ششم هجری.. 18

 

2-8-1 تقسیم بندی طبیعت.. 20

 

2-9 تصویر. 21

 

2-9-1 تعریف لغوی تصویر (ایماژ) 21

 

2-9-2 تعریف معنایی تصویر. 21

 

2-10 ابزارهای تصویر گرایی از دیدگاه ادبی.. 22

 

2-10-1 صنایع معنوی.. 22

 

2-10-1-1 تشبیه. 22

 

2-10-1-2 حقیقت و مجاز. 23

 

2-10-1-3 علاقة مجاز مرسل و استعاره 24

 

2-10-1-4 كنایه. 24

 

فصل سوم: احوال و آثار حكیم نظامی

 

3 ـ 1 شرح احوال حکیم نظامی.. 26

 

3 ـ 2 شخصیت حکیم نظامی.. 27

 

3 ـ 3 آثار حکیم نظامی.. 27

 

3 ـ 3 ـ 1 مخزن‌الاسرار. 28

 

3 ـ 3 ـ 2 خسرو و شیرین.. 28

 

3 ـ 3 ـ 3 لیلی و مجنون. 29

 

3 ـ 3 ـ 4 هفت‌پیکر. 29

 

3 ـ 3 ـ 5 اسکندرنامه. 30

 

3 ـ 4 سبک حکیم نظامی.. 30

 

3 ـ 5 وصف طبیعت در شعر حکیم نظامی.. 31

 

فصل چهارم: بررسی عناصر طبیعت در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی

 

4 ـ بررسی عناصر طبیعت در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 34

 

4-1طبیعت زمینی.. 34

 

4 – 1 -1 آب.. 34

 

4 ـ 1 ـ 1 ـ 1استفاده از عنصر آب در ساخت تشبیه. 34

 

4 -1- 1 – 2 استفاده از عنصر آب در ساخت استعاره 39

 

4 ـ 1-1 ـ 3 استفاده از عنصر آب در ساخت مجاز. 43

 

4 ـ 1 ـ 1 ـ 4 استفاده از عنصر آب در ساخت کنایه. 44

 

4 ـ 1 ـ 1 ـ 5  استفاده از عنصر آب در معنای حقیقی.. 45

 

4-1-2 آتش… 47

 

 

4-1-2-1 استفاده از عنصر آتش در ساخت تشبیه. 47

 

4 ـ1- 2 ـ 2 استفاده از عنصر آتش در ساخت استعاره 49

 

4 ـ1 ـ 2 ـ 3 استفاده از عنصر آتش در ساخت مجاز. 51

 

4 ـ1 ـ 2 ـ 4استفاده از عنصر آتش در ساخت کنایه. 51

 

4 ـ1 ـ 2 ـ 5استفاده از عنصر آتش در معنای حقیقی.. 51

 

4 ـ1ـ 3 باد. 52

 

4 ـ1ـ 3 ـ 1 استفاده از عنصر باد در ساخت تشبیه. 52

 

4 ـ 1-3 ـ 2 استفاده از عنصر باد در ساخت استعاره 54

 

4 ـ 1-3 ـ 3 استفاده از عنصر باد در ساخت مجاز. 54

 

4 ـ1ـ 3 ـ 4استفاده از عنصر باد در ساخت کنایه. 55

 

4 ـ1ـ 3 ـ 5استفاده از عنصر باد در معنای حقیقی.. 55

 

4 ـ1ـ 4 خاک.. 56

 

4ـ1ـ 4 ـ 1استفاده از عنصر خاک و زمین در ساخت تشبیه. 56

 

4 ـ1ـ 4 ـ 2 استفاده از عنصر خاک و زمین در ساخت استعاره 56

 

4 ـ1ـ 4 ـ 3 استفاده از عنصر خاک و زمین  در ساخت مجاز. 59

 

4 ـ1ـ 4 ـ 4 استفاده از عنصر خاک و زمین در ساخت کنایه. 61

 

4 ـ1ـ 4 ـ 5 استفاده از عنصر خاک  و زمین در معنای حقیقی.. 61

 

4 ـ1ـ 5 کوه، دشت و صحرا 63

 

4 ـ1ـ 5 ـ 1 استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرادر ساخت تشبیه. 63

 

4 -1- 5 – 2 استفاده از عنصر کوه،دشت و صحرادر ساخت استعاره 65

 

4 ـ1ـ 5 ـ 3 استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرا در ساخت مجاز. 66

 

4 -1- 5 -4 استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرادر ساخت کنایه. 67

 

4 ـ1ـ5 ـ 5  استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرا در معنای حقیقی.. 67

 

4 ـ1ـ 6 زمان. 68

 

4 ـ1- 6 ـ 1 استفاده از عنصر زمان در ساخت تشبیه. 69

 

4 ـ1ـ6 ـ 2 استفاده از عنصر زمان در ساخت استعاره 71

 

4 ـ 6 ـ 3 استفاده از عنصر زمان در ساخت مجاز. 72

 

4 ـ1ـ6 ـ 4 استفاده از عنصر زمان در ساخت کنایه. 74

 

4 ـ1- 6 ـ 5 استفاده از عنصر زمان در معنای حقیقی.. 74

 

4 ـ1ـ 7 ـ سنگ و انواع قیمتی آن. 78

 

4 ـ 1ـ7 ـ 1 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت تشبیه. 78

 

4 ـ1ـ 7 ـ 2 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت استعاره 81

 

4 ـ1ـ 7 ـ 3 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت مجاز. 85

 

4 ـ1ـ 7 ـ 4 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت کنایه. 86

 

4 ـ1ـ 7 ـ 5 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن در معنای حقیقی.. 87

 

4 ـ1ـ 8ـ درخت.. 89

 

4 ـ1ـ 8 ـ 1 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت تشبیه. 89

 

4 ـ1ـ 8 ـ 2 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت استعاره 92

 

4 ـ1ـ 8 ـ 3 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت مجاز. 95

 

4 ـ1ـ 8 ـ 4 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت کنایه. 96

 

4 ـ1ـ 8 ـ 5 ـ 1 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در معنای حقیقی.. 96

 

4 ـ1ـ 9 ـ گلها و رستنیهای دیگر. 97

 

4 ـ1ـ 9 ـ 1 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنی‌ها در ساخت تشبیه. 97

 

4 ـ1ـ 9 ـ 2 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در ساخت استعاره 103

 

4 ـ1ـ 9 ـ 3 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در ساخت مجاز. 109

 

4 ـ1ـ9 ـ 4 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در ساخت کنایه. 112

 

4 ـ1ـ 9 ـ 5 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در معنای حقیقی.. 113

 

4 ـ1ـ 10 ـ میوه‌ها 113

 

4 ـ1ـ 10 ـ 1 ـ استفاده از عنصر میوه در ساخت تشبیه. 114

 

4 ـ1ـ 10 ـ 2 ـ استفاده از عنصر میوه در ساخت استعاره 116

 

4 ـ1ـ 10 ـ 3 ـ استفاده از عنصر میوه در ساخت مجاز. 118

 

4 ـ1ـ 10 ـ 4 ـ استفاده از عنصر میوه در معنای حقیقی.. 118

 

4 ـ1ـ 11 ـ حیوانات.. 118

 

4 ـ1ـ 11 ـ 1 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت تشبیه. 118

 

4 ـ1ـ 11 ـ 2 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت استعاره 123

 

4 ـ1ـ 11 ـ 3 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت مجاز. 125

 

4 ـ1ـ 11 ـ 4 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت کنایه. 126

 

4 ـ1ـ 11 ـ 5 ـ استفاده از عنصر حیوانات در معنای حقیقی.. 127

 

4 ـ1ـ 12 ـ پرندگان و حشرات.. 129

 

4 ـ 1 ـ 12 ـ1ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت تشبیه. 129

 

4 ـ1ـ 12 ـ 2 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت استعاره 134

 

4 ـ1ـ 12 ـ 3 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت مجاز. 136

 

4 ـ1ـ 12 ـ 4 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت کنایه. 137

 

4 ـ1ـ 12 ـ 5 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در معنای حقیقی.. 137

 

4 ـ 2 ـ طبیعت فلکی.. 138

 

4 ـ 2 ـ 1 ـ عناصر فلکی.. 138

 

4 ـ 2 ـ 1 ـ 1 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت تشبیه. 138

 

4 ـ 2 ـ 1 ـ 2 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت استعاره 144

 

4 ـ 2 ـ 1 ـ 3 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت مجاز. 149

 

4 ـ 2 ـ 1 ـ 4 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت کنایه. 152

 

4 ـ 2 ـ 1 ـ 5 ـ استفاده از عناصر فلکی در معنای حقیقی.. 153

 

پنجم:نتیجه گیری و پیشنهادات

 

نتیجه گیری و پیشنهادات.. 155

 

منابع. 161

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

عنوان                                                                                                                                 صفحه

 

جدول 1 : میزان فراوانی عناصر طبیعت در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 156

 

جدول2- میزان فراوانی عناصر زمینی بی جان در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 157

 

جدول 3 : میزان فراوانی عناصر زمینی جاندار در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. 158

 

جدول 4 : میزان فراوانی عناصر فلكی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. 158

 

جدول5: میزان فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی و حقیقی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون  159

 

جدول6: میزان فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی در چهار ساخت (تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه) در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. 160

 

عنوان                                                                                                                          صفحه 

 

نمودار 1- درصد فراوانی طبیعت در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 156

 

نمودار 2- درصد فراوانی عناصر زمینی بی جان دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 157

 

نمودار 3- درصد  فراوانی عناصر زمینی جاندار در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 158

 

نمودار4- درصد فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی وحقیقی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون  159

 

نمودار5: درصد فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی در چهار ساخت (تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه) در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون   160

 

    چکیده

 

طبیعت به عنوان یکی از بهترین عناصر تصویر‌ساز همواره مورد توجه هنرمندان و شاعران بوده ،اگر چه شیوۀ استفاده ازآن در دوره های مختلف با هم تفاوت داشته است ، ارتباطی که شاعران با طبیعت اطراف خود برقرار می کنند تصاویری که نشان دهندۀ هنر شاعر است را موجب می شود ، نظامی نیز یکی از شاعرانی است که طبیعت جزء مهم­ترین عناصر تصویرساز در شعر اوست، وی از عناصرطبیعت در اشعار خود، برای هر چه زیباتر ساختن کلام و بیان اندیشه­­های خود به خواننده، استفاده می کند و به وسیله آن تصاویری را که عموم مردم هر روزه با آن روبرو هستند اما توجهی به آن ندارند، با هنر تصویر آفرینی خود خلق می کند و به این شیوه ذهن مخاطبان را با تصاویر نو و بکر خود آشنا می سازد. در این پایان نامه ، طبیعت و عناصرآن و کاربردهای شاعرانه كه در بیان اندیشه و تصویرآفرینی(صورخیال) در دو مثنوی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون بررسی شده است. نتیجه آن­که نظامی ازعناصر طبیعت بیشتر در معنای غیر حقیقی نسبت به معنای حقیقی بهره برده و در اشعارش به عناصر زمینی بیشتر از عناصر فلکی نظر داشته و از آنها استفاده کرده است، و در این میان پرکاربردترین صنعت در ساخت صورخیال و تصویرآفرینی شاعر تشبیه است.

 

کلید واژه­ها : طبیعت، نظامی، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، صورخیال

 

 

 

مقدمه

 

پیوند بین انسان و طبیعت ارتباطی جاودانی و ناگسستنی است؛ این ارتباط سبب شده تا شاعران نیز بیش از هر چیز دیگر از آن الهام گرفته و سروده­های خود را به تصویرهای رنگارنگ طبیعت مزیّن و مخاطبانِ اشعارِ خود را به گشت و گذار در این تصاویر زیبا دعوت کنند. نگاهی هرچند گذرا به اشعار شاعران پارسی زبان در نخستین ادوار شعر فارسی، بیانگر میزان توجه این گویندگان به طبیعت است. البته این امر چیزی نیست که محدود به آن دوره باشد و آثار آن را در همه­ی دوران حیات ادبی این سرزمین به خوبی می­توان شاهد بود چنانکه در تمام قالب­های شعریِ شعرای قرن ششم با انواع مضامین دیده می­شود. نظامی نیز یکی از شاعرانی است که از وصف های طبیعت برای هرچه زیباتر شدن کلامش و انتقال معنا به مخاطب بهره­ی فراوانی برده است و با آوردن مظاهر گوناگون آن همچون گل­ها، درختان و انواع میوه­ها و حیوانات و… تصاویر بکر و زیبا را پیش روی خواننده­ی آثار خود قرار می­دهد که با گذر زمان هیچ گاه دچار کهنگی و فرسودگی نخواهد شد. در این پایان­نامه ابتدا عناصر طبیعت از دو منظومه­ی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون استخراج شده و پس از تقسیم­بندی به کاربرد­های این عناصر توسط نظامی پرداخته شده است.شایان ذکر است که عناصر طبیعی این دو منظومه در کنار هم مورد بررسی قرار گرفته و با یکدیگر مقایسه نشده است؛ این پایان­نامه در پنج فصل به شرح زیر تدوین گردیده است:

 

فصل اول : با عنوان کلیات تحقیق و فصل دوم : دربارۀ بنیاد نظری پایان­نامه که شامل تعاریف مباحث اساسی و بنیادی است. فصل سوم : معرفی احوال، آثار و سبک نظامی و فصل چهارم : در این فصل عناصر و تصاویر موجود در دو اثر (خسرو وشیرین و لیلی و مجنون) که نظامی به­طور کلی از طبیعت گرفته است استخراج و کاربرد شاعر از طبیعت و عناصر آن که برای القاء مفاهیم و مقاصد خود و هم­چنین تصویر آفرینی استفاده کرده ، مورد بررسی و تحلیل و تجزیه قرار گرفته است. فصل پنجم : این فصل شامل نتیجه گیری، جداول و نمودارهاست.

 

در این پایان­نامه از کتاب خسرو وشیرین و لیلی و مجنون به تصحیح حسن وحید دستگردی استفاده شده است.  تعدادی از ابیات به عنوان شاهد مثال آورده شده و بقیه‌ی آنها برای پرهیز از حجیم شدن پایان‌نامه در آخر هر بخش ارجاع داده خواهد شد و در قسمت ارجاعات به جای خسرو و شیرین از حرف اختصاری (خ) و به جای لیلی و مجنون از حرف اختصاری (ل) استفاده شده است.در قسمت ارجاع تشبیهات ، چون بیشتر تشبیهات از نوع گسترده هستند برای کوتاه شدن ارجاعات این نوع تشبیه بدون ذکر نام و ففط مشبه به آنها ذکر شده و تشبیهات مرکّب، بلیغ اضافی، مضمر و تفضیل با ذکر نام و مشبه به ذکر شده است.

 

1-2  بیان مسأله

 

طبیعت از گذشته تا به حال مورد توجه هنرمندان از جمله شاعران بوده است، زیرا اولین چیزی که هرانسان در زندگی خود درک کرده و خود را در آن می­بیند طبیعت است.البته نگاه هر شخص به طبیعت نسبت به شخص دیگر متفاوت است،چه بسا افراد عادی هر روزه از کنار عناصر طبیعت می­گذرند اما به آن توجه نمی­کنند اما یک هنرمند یا شاعر به هرکدام از این عناصر با دیدی هنرمندانه می­نگرد و از آن­ها تصاویری بکر و زیبا خلق می­کند.یکی از این هنرمندان نظامی گنجوی است، که وصف طبیعت یکی از ویژگی­های شعر اوست. این پایان­نامه سعی بر آن دارد که انواع عناصر طبیعت مورد استفادۀ نظامی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون را بررسی کند و پر بسامدترینِ این عناصر را در این دو منظومه نشان دهد، و نقش عناصر طبیعت در صور خیالِ شاعر را و پرکاربردترین آن را مشخص نماید.

 

روش گردآوری اطلاعات پایان­نامه، کتابخانه­ای و روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است. روش تجزیه و تحلیل بدین صورت است، ابتدا تمام ابیاتی که در برگیرنده­ی عناصر طبیعت در دو منظومه است استخراج شده ، سپس با توجه به سؤالات مطرح شده، هر یک از ابیات، مورد بررسی قرار گرفته است.

 

1-3 سوالات تحقیق

 

پرسش اصلی این تحقیق آن است که :

 

طبیعت در مثنوی­های خسرو و شیرین و لیلی و مجنون چه نقشی ایفا می­کند؟

 

و پرسش­های دیگر تحقیق عبارتند از :