2-1-2 تفاوت داستان كوتاه وقصه. 18

 

2-2 عناصرداستان.. 19

 

2-2-1 طرح (پیرنگ) 19

 

2-2-1-1 انواع طرح (پیرنگ) 20

 

2-2-1-1-1 پیرنگ بسته. 21

 

2-2-1-1-2 پیرنگ باز. 21

 

2-2-1-2 عناصرساختاری طرح (پیرنگ) 22

 

2-2-2 شخصیت.. 27

 

2-2-2-1 انواع روش‏های شخصیت پردازی.. 29

 

2-2-2-2 انواع شخصیت از نظر تحول‏پذیری (ایستا / پویا) 30

 

2-2-2-3 انواع شخصیت از نظرمیزان کمال (ساده / جامع) 31

 

2-2-2-4 انواع شخصیت از نظرکاربرد. 33

 

2-2-3 گفت‏وگو. 35

 

2-2-3-1 انواع گفت‏وگو. 36

 

2-2-3-1-1 گفت‏‏وگوی دو طرفه. 36

 

2-2-3-1-2 گفت‏وگوی تک گویی (درونی) 36

 

2-2-4 لحن.. 38

 

2-2-4-1 انواع لحن گفتاری شخصیت‏ها 40

 

2-2-5 زاویه دید (زاویه روایت) 40

 

2-2-5-1 انواع زاویه دید. 42

 

2-2-6 توصیف… 46

 

2-2-6-1 توصیف صحنه وصحنه‏پردازی.. 47

 

2-2-6-1-1 وظایف صحنه. 48

 

2-2-6-1-2 اجزای صحنه. 48

 

2-2-6-2 توصیف شخصیت‏ها 49

 

2-3 عناصرقصه. 50

 

2-3-1 راوی.. 51

 

2-3-2 شخصیت‏ها در قصه‏ها 51

 

2-3-3 زمان و مکان در قصه. 52

 

2-4 ولادیمیر پراپ و عناصرخویشکاری.. 53

 

فصل سوم: شرح  حال شاعر، آثار و سبک

 

3- شرح حال شاعر، آثاروسبک… 58

 

3-1 زندگی‏نامه سلمان ساوجی.. 58

 

3-2 آثار. 63

 

3-3 سبک و اندیشه. 67

 

3-4 پیشروان و پیروان.. 69

 

فصل چهارم: بررسی و تحلیل مثنوی جمشید و خورشید

 

4 بررسی وتحلیل مثنوی «جمشیدوخورشید» 75

 

4-1 خلاصه اثر «جمشیدوخورشید». 75

 

4-2 بررسی عناصرداستان.. 84

 

4-2-1 طرح (پیرنگ) 84

 

 

4-2-1-1 عناصرساختاری طرح. 84

 

4-2-1-1-1 شروع و گره افکنی.. 84

 

4-2-1-1-2 بحران. 85

 

4-2-1-1-3 کشمکش و ناپایداری.. 85

 

4-2-1-1-4 گسترش… 88

 

4-2-1-1-5 تعلیق (هولوولا) 88

 

4-2-1-1-6 نقطه اوج. 89

 

4-2-1-1-7 گره گشایی.. 90

 

4-2-2 شخصیت‏پردازی.. 90

 

4-2-2-1 شخصیت از نظرماهیت (انسانی و غیرانسانی) 90

 

4-2-2-2 از نظر تحول‏پذیری (ایستا / پویا) 91

 

4-2-2-3 از نظرمیزان کمال شخصیت (ساده / جامع) 92

 

4-2-2-4 از نظرکاربرد. 93

 

4-2-2-5 از نظر نقش داستانی.. 93

 

4-2-2-5-1 شخصیت اصلی.. 93

 

4-2-2-5-2 شخصیت مخالف… 94

 

4-2-2-5-3شخصیت همراز. 95

 

4-2-2-5-4 شخصیت زمینه. 97

 

4-2-2-5-5 شخصیت مقابل. 98

 

4-2-3 گفت‏وگو. 98

 

4-2-3-1 گفت‏وگوی دوطرفه. 98

 

4-2-3-2 گفت‏وگوی تک گویی (درونی) 101

 

4-2-3-3 گفت‏وگوی تک گویی (نمایشی) 102

 

4-2-4 لحن.. 102

 

4-2-4-1 لحن گفتاری شخصیت‏ها 103

 

4-2-5 زاویه دید. 107

 

4-2-6 توصیف… 107

 

4-2-6-1 توصیف صحنه پردازی.. 107

 

4-2-6-2 توصیف شخصیت‏پردازی.. 109

 

4-3 بررسی عناصر قصه. 112

 

4-3-1 شروع و پایان قصه. 112

 

4-3-2 شخصیت‏ها در قصه. 113

 

4-3-3 زمان و مکان درقصه. 114

 

4-3-4 عوامل خرق عادت در قصه. 114

 

4-3-5 بررسی شخصیت‏ها براساس نظریه پراپ.. 118

 

4-3-5-1 وضعیت آغازین (تعیین زمان ومکان) 118

 

4-3-5-2 ترکیب خانواده 119

 

4-3-5-3 رفاه و بهزیستی.. 120

 

4-3-5-4 قهرمان آینده 121

 

4-3-5-5 نهی و تحذیر. 121

 

4-3-5- 6نقض و شکستن نهی.. 122

 

4-3-5-7 نخستین پدیدار شدن شریر. 122

 

4-3-5-8 پرس و جو و خبرگیری.. 123

 

4-3-5-9 فریب‏های شریر. 124

 

4-3-5-10 مصیبت‏مقدماتی.. 125

 

4-3-5-11 واکنش قهرمان. 125

 

4-3-5-12 شرارت.. 126

 

4-3-5-13 صورناپدیدشدن شریر. 126

 

4-3-5-14 لحظه ربطی.. 127

 

4-3-5-15 پدیده‏هایی که با قهرمان همراه است.. 128

 

4-3-5-16 هدف و مقصد قهرمان. 130

 

4-3-5-17 شیوه وارد شدن در قصه. 130

 

4-3-5-18 مقدمات برای انتقال عامل جادویی.. 130

 

4-3-5-19 تدارک.. 131

 

4-3-5-20 پدیدار شدن شاهزاده خانم در قصه. 132

 

4-3-5-21 پیروزیافتن بر شریر. 132

 

4-3-5-22. تغییرشکل. 132

 

4-3-5-23 عروسی.. 133

 

4-3-6 عناصریاری‏دهنده به شخصیت‏ها درجهت خویشکاری آن‏ها 134

 

4-4 خویشکاریبراساسنظریهپراپ.. 135

 

فصل پنجم: نتیجه‏گیری

 

5 نتیجه‏گیری.. 146

 

5-1 پیشنهاد. 146

 

فهرست منابع. 147

 

چکیده انگلیسی.. 153

 

چکیده

 

تاریخ داستان‏نویسی در ایران سابقه طولانی دارد. هنری که بسیار ارزشمند و بزرگ است و تأثیر اجتماعی چشمگیر و عمیقی به همراه دارد. ادبیات داستانی به آثار روایتی منثور که از ماهیت تخیلی برخوردار باشد و غالباً به قصه، داستان، رمان و انواع وابسته به آن‏ها گفته می‏شود. داستان نقل وقایع است به ترتیب توالی زمان و قصه به هر داستان منقول چه شعر و چه نثر گفته می‏شود. در داستان ترتیب حوادث، واقعی و تاریخی یا ساختگی است اما عموماً بنیاد قصه‏ها بر حوادث غیرواقعی و خارق‏العاده گذاشته شده است. در این تحقیق سعی شد که در مثنوی «جمشید و خورشید» سلمان ساوجی از شعرای بزرگ، خاصه از قصید‏ه‏سرایان ممتاز ادب فارسی است عناصر قصه و داستان که هر دو در آن وجود دارد و شخصیت‏های این اثر براساس خویشکاری پراپ مورد بررسی قرار گیرد و نتایج بررسی‏ها در این اثر نشان داد، اثر مزبور از طرحی ساده و بدیع برخوردار است و از مهم‏ترین عناصر قصه در این مثنوی حوادث خارق‏العاده – ایستایی شخصیت‏ها و سفرهای مخاطره‏آمیز قهرمان در آن دیده می‏شود. داستان این مثنوی به طور دقیق در حیطه‏ی یک نوع از انواع قصه نمی‏توان قرار داد بلکه آمیخته‏ای از قصه پریان و قصه عاشقانه است و از انواع شخصیت‏ها براساس نظریه پراپ شخصیت‏های جستجوگر(قهرمان) جستجو شونده – شریر و از انواع کارکردهای شخصیت‏ها، کمبود شرارت، حل مسأله در این اثر قابل درک و شناسایی هستند.

 

کلید واژه‏ها: داستان، قصه، سلمان ساوجی، مثنوی جمشید و خورشید، پراپ، خویشکاری

 

مقدمه

 

ادبیات به هر اثر ادبی شکوهمندی که در آن عامل تخیل دخیل باشد، گفته می‏شود و با جهان واقع ارتباط معناداری نیز دارد. به عبارتی به مجموعه تظاهرات هنری هر قوم که در قالب کلام ریخته شده باشد، ادبیات آن قوم یا ملّت به شمار می‏آید و رد واقع ادبیات هر قوم الزاماً به تار و پود گذشته و حال آن قوم وابسته است، به همین سبب تا حد زیادی به فرهنگی که آفریننده‏ی آن است، اختصاص دارد. بنابراین ادبیات منعکس‏کننده افکار، عقاید و مسائل قومی است که خالق آن است.

 

ادبیات داستانی شامل قصه، رمانس، رمان، داستان کوتاه و آثار وابسته به آن‏هاست. به آثاری که در آن‏ها تأکید بر حوادث خارق‏العاده بیشتر از تحول و پرورش آدم‏ها و شخصیت‏هاست. به عبارتی بافتی ساده دارند و حوادث، علت و معلولی نیستند، قصه می‏گویند و داستان روایتی است منثور از بازآفرینی وقایعی درباره اشخاص به‏گونه‏ای که سبب انتظار و صمیمیت باشد و خصلت بارز آن این است که بتواند ما را وادار کند بخواهیم بدانیم بعد چه اتفاقی می‏افتد.

 

اما هر آنچه داستان را بازگو می‏کند یا نمایش می‏دهد روایت نام دارد و داستان‏ها درباره‏ی حوادثی هستند که در تعریف برای مردم، حیوانات و هرچیز دیگری اتفاق افتاده‏اند یا اتفاق می‏افتند. روایت نه تنها در داستان و قصه بلکه در اسطوره، افسانه، حکایت اخلاقی، تراژدی، کمدی، حماسه، تاریخ، کتاب مصور، خبر، نقاشی و … حضور دارد.

 

ملک الشعرا خواجه جمال‏الدین سلمان بن خواجه علاء‏الدیم محمد ساوجی معروف به «سلمان ساوجی» از شعرای بزرگ، خاصه از قصیده سرایان ممتاز ادب فارسی است که یکی از مهم‏‏ترین آثار او که در نوع روایتی قرار می‏گیرد مثنوی «جمشید و خورشید»او است.

 

عناصر داستان و قصه در این نثر بررسی شده و میزان نزدیکی این اثر به داستان و قصه سنجیده شده است و همچنین شخصیت‏های این اثر براساس نظریه خویشکاری پراپ مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

 

پراپ در کتاب قصه‏های پریان به توصیف قصه‏ها براساس اجزای سازنده‏ی آن‏ها و روابط متقابل این اجزا پرداخته است. پراپ پس از تجزیه و تحلیل صد قصه از قصه‏های روسی به سی و یک خویشکاری دست یافته است. او معتقد است می‏توان قصه‏های عامیانه و حتی رمانس‏ها را نیز با این الگو تجزیه و تحلیل کرد.

 

و از قصه پریان پراپ تنها عناصر خویشکاری او را در این پژوهش مورد استفاده قرار دادیم.

 

تدوین این پایان‏نامه در 5 فصل، به شرح ذیل است:

 

فصل اول با عنوان کلیات تحقیق، فصل دوم که در آن مبانی نظری تحقیق شرح و توصیف شد. فصل سوم، شرح احوال و آثار سلمان ساوجی، سبک و اندیشه‏ی او که بیش از همه در مورد مثنوی جمشید و خورشید مورد بررسی قرار می‏گیرد. فصل چهارم به بررسی عناصر قصه و داستان در مثنوی جمشید و خورشید سلمان ساوجی پرداخته شده است. فصل پنجم که نتیجه‏گیری، پیشنهاد و منابع را تشکیل می‏دهد.

 

متون اصلی تحقیق در این پایان‏نامه عبارتند از: کتاب کلیات سلمان ساوجی براساس نظریه «ریخت شناسی قصه‏های پریان» از ولادیمیر پراپ بررسی شده است.

 

1-1. بیان مسأله