2-1-4 اسباب پیدایش عربی فصیح……………………………………………………………………………………….. . 13

 

2-02 ادبیات عرب ………………………………………………………………………………………………………………… 14

 

2-2-1 شمار گویشوران ………………………………………………………………………………………………………… 15

 

2-2-2 تأثیرمتقابل زبان عربی بر دیگر زبان‌ها…………………………………………………………………………….. 16

 

2-2-1 علوم زیر مجموعه ادبیات عرب …………………………………………………………………………………… 17

 

فصل سوم : نگاهی به زندگانی امام علی(ع)

 

3-01 تأملی بر زندگی حضرت ……………………………………………………………………………………………… 21

 

3-1-1 حیات حضرت …………………………………………………………………………………………………………. 21

 

3-1-2 القاب علی(ع)…………………………………………………………………………………………………………… 23

 

3-1-3 از اسلام آوردن تا قبل از هجرت ………………………………………………………………………………… 23

 

3-1-4 مهاجرت به مدینه …………………………………………………………………………………………………….. 24

 

3-02 مأموریتهای مهم  ………………………………………………………………………………………………………… 25

 

3-2-1 جنگ ها  …………………………………………………………………………………………………………………. 25

 

3-2-2 غدیرخم   ……… ………………………………………………………………………………………………………. 26

 

3-2-3 جانشینی محمد(ص) ………………………………………………………………………………………………… 26

 

3-2-4 برگزیدگی به خلافت ………………………………………………………………………………………………… 27

 

3-03 پیدایش گروه خوارج  ………………………………………………………………………………………………….. 30

 

3-3-1 تجمع گروه خوارج در حرورا …………………………………………………………………………………….. 30

 

3-3-2 حکمیت ………………………………………………………………………………………………………………….. 32

 

3-3-3 شهادت حضرت………………………………………………………………………………………………………… 33 

 

3-3-4 چگونگی شهادت………………………………………………………………………………………………………. 34 

 

3-04 شخصیت علی(ع)……………………………………………………………………………………………………….. 35 

 

3-4-1 همسران و فرزندان …………………………………………………………………………………………………… 36

 

3-4-2 آرامگاه…………………………………………………………………………………………………………………….. 37 

 

فصل چهارم : شناختی اجمالی بر نهج البلاغه

 

4-01 نهج البلاغه ………………………………………………………………………………………………………………… 39

 

4-1-1 زیبایی نهج البلاغه ……………………………………………………………………………………………………. 40

 

4-1-2 خصوصیات و اوصاف نهج البلاغه ……………………………………………………………………………… 43

 

4-02 بلاغت در نهج البلاغه …………………………………………………………………………………………………. 46

 

4-2-1 اقسام سخن و نثر مسجع……………………………………………………………………………………………. 46

 

4-2-2 سجع ……………………………………………………………………………………………………………………… 46

 

4-2-3 ایجاز ……………………………………………………………………………………………………………………… 47

 

4-2-4 تشبیه ……………………………………………………………………………………………………………………… 47

 

4-2-5 استعاره …………………………………………………………………………………………………………………… 48

 

4-2-6 کنایه ………………………………………………………………………………………………………………………. 49

 

4-2-7 تجاهل العارف …………………………………………………………………………………………………………. 49

 

4-2-8 التفات …………………………………………………………………………………………………………………….. 49

 

4-2-9 استغاثه ……………………………………………………………………………………………………………………. 50

 

4-03 شیوه های امیر بیان در خلق تصاویر زنده و بدیع ……………………………………………………………. 50

 

4-3-1 تصرف لفظی و معنوی ……………………………………………………………………………………………… 51

 

 

فصل پنجم : سیمای ادبی خطبه های 219-197 نهج البلاغه

 

5-01 خطبه 197 ………………………………………………………………………………………………………………… 57

 

5-1-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………… 57

 

5-02 خطبه 198 ………………………………………………………………………………………………………………… 61

 

5-2-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………… 61

 

5-03 خطبه 199 ………………………………………………………………………………………………………………… 82

 

5-3-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………… 82

 

5-04 خطبه 200 ………………………………………………………………………………………………………………… 89

 

5-4-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………… 89

 

5-05 خطبه 201 ………………………………………………………………………………………………………………… 93

 

5-5-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………… 93

 

5-06 خطبه 202 ………………………………………………………………………………………………………………… 97

 

5-6-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………… 97

 

5-07 خطبه 203 ……………………………………………………………………………………………………………….. 100

 

5-7-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………. 100

 

5-08 خطبه 204 ………………………………………………………………………………………………………………. 103

 

5-8-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………. 103

 

5-09 خطبه 205 ………………………………………………………………………………………………………………. 105

 

5-9-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………. 105

 

5-010 خطبه 206 ……………………………………………………………………………………………………………. 110

 

5-10-1 موضوع   …………………………………………………………………………………………………………….. 110

 

5-011 خطبه 207 …………………………………………………………………………………………………………….. 112

 

5-11-1 موضوع   …………………………………………………………………………………………………………….. 112

 

5-012 خطبه 208 …………………………………………………………………………………………………………….. 113

 

5-12-1 موضوع   …………………………………………………………………………………………………………….. 113

 

5-013 خطبه 209 …………………………………………………………………………………………………………….. 115

 

5-13-1 موضوع   …………………………………………………………………………………………………………….. 115

 

5-014 خطبه 210 ……………………………………………………………………………………………………………. 119

 

5-14-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 119

 

5-015 خطبه 211 ……………………………………………………………………………………………………………. 126

 

5-15-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 126

 

5-016 خطبه 212 ……………………………………………………………………………………………………………. 130

 

5-16-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 130

 

5-017 خطبه 213 ……………………………………………………………………………………………………………. 132

 

5-17-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 132

 

5-018 خطبه 214 ……………………………………………………………………………………………………………. 135

 

5-18-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 135

 

5-019 خطبه 215 ……………………………………………………………………………………………………………..142

 

5-19-1 موضوع   ………………………………………………………………………………………………………………142

 

5-020 خطبه 216 ……………………………………………………………………………………………………………. 145

 

5-20-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 145

 

5-021 خطبه 217 ……………………………………………………………………………………………………………. 158

 

5-21-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 158

 

5-022 خطبه 218 ……………………………………………………………………………………………………………. 161

 

5-22-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 161

 

5-023 خطبه 219 ……………………………………………………………………………………………………………. 162

 

5-23-1 موضوع   ……………………………………………………………………………………………………………. 162

 

ملخص البحث ………………………………………………………………………………………………………………….. 164

 

نتیجه گیری وپیشنهادات………………………………………………………………………………………………………. 168

 

فهرست منابع و مآخذ  ……………………………………………………………………………………………………….. 171

 

فهرست اعلام   ………………………………………………………………………………………………………………….. 175

 

چکیده به زبان انگلیسی ………………………………………………………………………………………………………… ׀׀

 

 

 

چکیده

 

 

 

بررسی سیمای ادبی نهج البلاغه بویژه تصویرسازی موضوعی در آن قابل بررسی است. امام علی (ع)در نهج البلاغه با خلق مناظری بدیع و تصاویری خارق العاده و روح پرور دیده هارا خیره کرده­ است و تشبیهات، كنایات، استعارات و تمثیل‏هایی در آن آفریده است. نهج‏ البلاغه مخزنی وسیع از صنایع ادبی است که در بهترین وجه نمود یافته است . آرایه ها وظرافت های ادبی وزبانی، به گونه‏ای که صورت سخنان آن حضرت را جلوه‏ای خاص بخشیده و صنایع ادبی چونان آبی روان و درخشان در جویبارهایی زیبا جاری و ساری گشته که کام تشنگان معرفت و حکمت و حقیقت را در قالب هایی بس زیبا سیراب می‏سازد. موضوع تحقیق حاضر تبیین سیمای ادبی نهج البلاغه در خطبه های 197 تا 219 است و نتایج حاصله از آن به این شرح می باشدازبین صور خیال وصنایع بدیعی بیشترین کاربرد مربوط به انواع استعاره،به ویژه استعاره مصرحه یا آشکار،می باشد،سپس کاربرد فراوان کنایه از نوع ایماء در این خطبه هاست که زیبائی خاصی به آنها بخشیده است.از میان آرایه های ادبی نیز ،انواع جناس وسجع کاربرد فراوانی دارد که باعث گردیده خطبه های نهج البلاغه بسیار آهنگین وشیوا گردد.بعد از این آرایه ها،آرایه هایی مانند:مقابله،تشبیهات حسی ومجازنیز به نسبت کمتری به کاررفته است.کاربرد این همه صور خیال وصنایع بدیعی ممتاز در نهج البلاغه نشان دهنده ی احاطه واشراف کامل حضرت علی (ع)به علم بلاغت (بیان،معانی وبدیع) می باشد.علاوه بر مطالب یاد شده در تحقیق حاضر،در پایان هر خطبه،ترجمه ای از متن،لغات دشوار،به همراه تفسیری از سیمای ادبی وبلاغی هر خطبه آمده است در قسمت شرح،از شروح معروف وبرجسته ی مانند:بحرانی ،ابن ابی الحدید،مجلسی و……….کمک گرفته شده است.این کار می تواندسرمشقی مناسب برای کسانی باشد که خواهان کار بیشتر در زمینه ی سیمای ادبی وبلاغت در نهج البلاغه اند.

 

کلید واژه : امام علی(ع) ، نهج البلاغه ، خطبه ها ، سیمای ادبی

 

 

 

مقدمه

 

ادبیات، کلید دلهاست؛ اگر صالحان آن را به‏ کار گیرند، خیر و صلاح را به دلها وارد مى‏سازد و اگر به دست تبهکاران افتد، با افکار و هواهاى نفسانى خود، آن را به بیهودگى و لغو مبتلا مى‏سازد و مردم را به انحراف مى‏کشانند. ادبیات، شمشیرى دو لبه است؛ گاه موانع را در مقابل مسیر کمال از بین مى‏برد و گاه زخم نیزه‏اى مى‏شود و در نفوس برگزیدگان فرو مى‏رود؛ و این، مصداق زبان کسانى است که خداوند منزّه و متعال درباره ایشان مى‏فرماید: «فَإذا ذَهَبَ الخَوف سلقوکم بِألسنةٍ حِدادٍ» (احزاب/19) پس چون ترس و خوف از آنان رخت بربندد با زبانهاى برنده، با شما برخورد مى‏کنند.

 

﴿اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحََْدِیثِ کِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِىَ‏َ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یخَْشَوْنَ رَبَّهُمْ‏… ﴾ (زمر‌‌/‌‌23)«خدا بهترین سخن را نازل كرده است. كتابى متشابه و دو تا دو تا، كه از تلاوت آن كسانى را كه از پروردگارشان مى‏ترسند از خوف تن بلرزد… ». آیه­ی فوق گویاترین آیه در ارتباط با بلاغت قرآن کریم است، كه قرآن کریم را سخنى نیكو و همسان در راستى و درستى معانى و تناسب و استوارى نظم و تألیف معرفى مى‌‌كند.اگر بلاغت را در زبان عرب به تمامى مدیون قرآن کریم بدانیم و بزرگترین عامل در شكل‏گیرى علمى تا بدین حد گسترده را نزول وحى به حساب آوریم سخنى به گزاف نگفته‏ایم و به جرات مى‏توان گفت، اگر قرآن کریم نازل نمى‏شد چه بسا كه علوم بلاغت و صرف و نحو و بسیارى دیگر از معارف درمیان ا عراب شكل نمى‏گرفت، شكى نداریم كه قرآن کریم در زمینه زیبایى و آرایش سخن هنرنمایى كرده است. در حدى كه با هیچ سخن زیبا و فصیحى قابل مقایسه و رقابت نیست. هرگاه بحث از فصاحت و سخنوری می شود نا خود آگاه نام نهج البلاغه بر اذهان تداعی می شود آری نهج البلاغه پس از قرآن کریم جامع ترین منبع فکری اسلامی به خصوص تشیع به شمار می آید و طی قرنهای متمادی خاستگاه اندیشه های والا از جهت معنا و سخنان بلیغ از جهت لفظ برای ملل عرب و عجم بوده است.

 

بسیاری از شارحان نهج البلاغه به تعدادی از استعاره ها، تشبیهات، کنایات و… به سبک سنتی اشاره کرده­اند. اما از آنجا که تحقیق بر تصویرهای هنری نهج البلاغه برای آنان هدف نبوده کتابی مستقل پیرامون چگونگی علم بیان وبدیع  در این رابطه نگاشته نشده است. تا نیاز پژوهشگران این عصر را برآورده سازد. لذا ضرورت ایجاب نمود که محقق بخشی از سیمای ادبی این کتاب را مورد بررسی قرار دهد تا گوشه ای از زیبایی­های ادبی آن نمایان گردد. از آنجا که شواهد موثق بیانگر آن است که هیچ اثر مستقلی در موضوع سیمای ادبی نهج البلاغه نگاشته نشده است از این رو در این نوشتار، تلاش شده است به جلوه‌هایی از هنر خارق‌العاده نهج البلاغه در صحنه پردازی و تجسم بخشیدن مفاهیم تصاویری پویا و زنده اشاره شود و نمونه‌هایی از تابلوها و چشم‌اندازهای زیبا و محسوس آن در پیش‌روی مشتاقان و شیفتگان این شاهکار ادبی مسلمانان قرار گیرد.

 

در واقع هرآیه ی قرآن کریم یا کلامی از نهج البلاغه یک تصویر کلی (ساختار کلی) و یا یک تابلوی هنری کلامی را در برابر دیدگان مخاطب ترسیم می نماید. مضامین نهج‏البلاغه در حدود 14700 سال قبل بیان شده و سپس در حدود هزار سال پیش توسط سیدشریف رضى رحمۀ‏الله جمع‏آورى گردیده است تا از فراموشى و غبار ایام رهایى یابد. همه ی ما مى دانیم که حضرت على(ع) در زمانى مى زیسته‏اند که جامعه عرب به تازگى از خصایص جاهلى رها شده بود. سخن گفتن با این مردم نمى تواند چندان خالى از دشوارى باشد. اما واضح است که کلام امیرالمؤمنین تنها براى شنونده ی همزمان او نیست، این سخنان مى توانند قابلیت تسرى در امتداد زمان پیدا کنند. اینک در اوان قرن پانزدهم هجرى  قمری ما این سخنان را پیش روى خود داریم. دلایل فراوان عقلى و کلامى ما را وا مى دارند که این بیانات را فرا راه خود قرار دهیم و از آنها راهنمایى بجوئیم. قابل ذکر آنکه بخش زیادى از این کتاب حاوى ظرفیت‏ها و قابلیت‏هاى اجتماعى اند و مى توانند در حیات جمعى مورد استفاده واقع شوند.

 

اگر ما بخواهیم به اسلام توجه کنیم و قرآن را بفهمیم ناچار از مراجعه به کلام امیرالمؤمنین(ع) هستیم، خواه شیعه باشیم یا سنى، چون نهج البلاغه به همه مسلمانان تعلق دارد. بلکه بهترین تفسیر که قادر به احیاء قرائن و شواهد و معناى متن قرآن است، نهج‏ البلاغه مى باشد. از این حیث نهج ‏البلاغه داراى اهمیت درجه اول در بین تمامى کتاب‏هایى است که مى توان مورد مراجعه قرار داد و به قولی نهج البلاغه اخو القرآن(برادر قرآن) است. مباحث ذکر شده فوق انگیزه رساله حاضر را فراهم آورد که نگارنده تصاویری از خطبه های بکار رفته در نهج البلاغه را که در معنای مجازی به کار رفته بود شناسایی کرده و آن را در پنج فصل ارائه نماید:

 

در فصل اول به بررسی کلّیات تحقیق پرداخته شده است، کلّیاتی پیرامون بیان مساله، اهداف تحقیق، فرضیات و سوالات تحقیق، روش تحقیق، پیشینه تحقیق و کاربرد نتایج تحقیق بیان شده است. درفصل دوم تاریخ ادبیات عرب ذکر شده، سپس به جغرافیای زبان عربی و چگونگی پیدایش عرب فصیح و معرفی اجمالی علم ادب و علوم زیر مجموعه ادبیات عرب و… همراه با توضیحاتی مختصر آمده است. در فصل سوم به زندگی نامه حضرت علی(ع) پرداخته شده و سپس به طور اختصار نکاتی در مورد او آمده است. در فصل چهارم به نهج­البلاغه همراه با توضیحاتی در مورد نهج البلاغه و اوصاف آن و سبک آن و سیمای ادبی نهج البلاغه پرداخته شده است. و در فصل پنجم به سیمای ادبی خطبه های 197تا219  با تکیه بر علم بیان وبدبع پرداخته شده است سپس باتوجه به موضوع، آن دسته از خطبه های امام(ع) را که بیشترین تصاویر هنری و نکات بلاغی را در بر دارند، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در ضمن در این نوشتار کلام امام(ع) بر اساس نسخه صبحی صالح آمده است. پرداختن به بُعد تصویرپردازی هنری خطبه ها به روش این پژوهش روشی است که توجه مخاطب را به خود جلب می کند که از طریق آن عالی ترین مفاهیم انسانی در قالب خطبه ها برای مخاطب به تصویر کشیده می شود.

 

 

 

سید محمد صادق زینلی مرداد ماه 92

 

 

 

فصل اوّل

 

کلیّات تحقیق

 

 

 

 

• 01 بیان مسأله