1-1. مقدمه
2
1-2. بیان مساله
3
1-3. ضرورت و اهمیت پژوهش
19
1-4. اهداف پژوهش
23
1-5. فرضیه ها و سوالات پژوهش
24
1-6. متغیرهای پژوهش
24
1-6-1. تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای پژوهش
35
فصل دوم: ادبیات نظری و پژوهشی
36
2-1. مقدمه
36
2-2 . توسعه پایدار
38
2-2-1. آموزش و توسعه
39
2-2-2.نابرابری آموزشی و توسعه
42
2-2-3.آموزش و توسعه پایدار
43
2-3. نابرابری آموزشی
43
2-3-1. آموزش و پرورش
43
2-3-2. مفهوم نابرابری آموزشی
44
2-3-3. پیشینة تاریخی نابرابری آموزشی
49
2-3-4. عدالت و برابری
50
2-3-5. نظریه های نابرابری آموزشی
51
2-3-5-1. کارکردگرایی و برابری فرصتهای آموزشی
51
2-3-5-2. تضادگرایان و نابرابری آموزشی
52
2-3-5-3. مارکسیسم و نابرابری آموزشی
54
2-3-5-4 . سرمایه داری و نابرابری آموزشی
55
2-3-5-5.سوسیالیسم و نابرابری آموزشی
56
2-3-5-6.کمونیسم و نابرابری آموزشی
56
2-3-5-7.آنارشیسم و نابرابری آموزشی
57
2-3-5-8.رادیکالیسم و نابرابری آموزشی
57
2-3-5-9.لیبرالیسم و نابرابری آموزشی
58
2-3-5-10.محافظهکاری و نابرابری آموزشی
59
2-3-5-11. عدالت و برابری در قرآن کریم
57
2-3-5-12. برابری و عدالت از دیدگاه نهجالبلاغه
60
2-3-5-13. عدالت و برابری از دیدگاه امام خمینی (ره)
63
2-3-5-14. جمع بندی نظریه های نابرابری آموزشی
65
2-3-6. ابعاد نابرابری های آموزشی
66
2-3-7- عوامل موثر بر نابرابری های آموزشی
67
2-3-7-1. عوامل مربوط به دانش آموز
71
2-3-7-1-1 .وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی (SES)
71
2-3-7-1- 2- اندازهگیری وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی
77
2-3-7-1-3 – سرمایة فرهنگی و نظریة بازتولید فرهنگی بوردیو
79
2-3-7-1-4. جنسیت
85
2-3-7-1-5. نابرابری، قومیت و نژاد
86
2-3-7-1-6. زبان و نابرابری آموزشی
87
2-3-7-1-7. آرزوهای تحصیلی و نابرابری
90
2-3-7-2. عوامل مربوط به معلم
91
2-2-7-3. عوامل سطح نظام آموزشی
94
2-3-7-4. عوامل مدرسه ای
94
2-3-7-5- فرایندهای آموزشی
96
2-3-7-5-1. جو مدرسه
100
2-3-7-6. نابرابری بروندادهای آموزشی
102
2-3-7-6-1. پیشرفت تحصیلی ( برونداد شناختی)
102
2-3-7-6-2. بروندادهای غیرشناختی
105
2-4- شاخص های آموزشی
110
2-4-1. تعریف شاخص
110
2-4-2. سیستم شاخص ها(نشانگرها)
114
2-5. برنامهریزی و مدیریت آموزش و پرورش
118
2-5-1-برنامهریزی استراتژیک در آموزش و پرورش
120
5-2-2. اصول برنامهریزی استراتژیك در آموزش و پرورش
122
2-5-4-فرایند برنامه ریزی استراتژیک
123
2-5-5. سطوح برنامه ریزی استراتژیک در نواحی آموزش و پرورش
124
2- 6 . سابقه عملی و پیشینه تحقیق در ایران و خارج از کشور
124
2-6-1 – پیشینه تحقیق در ایران :
124
2-6-2. تحقیقات خارجی
129
2-7. جمع بندی
137
فصل سوم: روش پژوهش
145
3-1. مقدمه
146
3-2. نوع پژوهش
146
3-3. جامعه٬ نمونه و روش نمونه گیری
147
3-3-1.روش نمونه گیری و حجم نمونه
149
3-3-2.تعیین حجم نمونه
149
3-4. شاخص ها و معرف های تحقیق
150
3-5. ابزارهای اندازه گیری
153
3-5-1. روایی پرسشنامه ها
151
3-5-2. پایایی پرسشنامه ها
161
3-6. روش اجرا و جمع آوری داده ها
162
3-7. روش تجزیه و تحلیل داده ها
163
3-7-1. مدل سوات
163
3-7-2.تکنیک تاپسیس
168
3-7-3. شبکه های عصبی
169
3-7-4. تحلیل مسیر
172
3-8. آزمون پیش فرضها
174
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها
175
4-1. مقدمه
176
4-2. یافته های توصیفی
176
4-2-1. توصیف داده های جمعیت شناختی
176
4-2-2. توصیف داده ها
187
4-3. تحلیل فرضیه ها و سوالات
202
4-4. برنامه ریزی استراتژیک
219
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری و ارائه استراتژی
230
5-1. مقدمه
231
5-2. بحث و نتیجه گیری
235
5-3. محدودیت های پژوهش
239
5-4. پیشنهادات
240
منابع و ماخذ
244
فهرست شکل ها
| صفحه |
عنوان |
| 18 |
شکل 1-1. مدل مفهومی تحقیق |
| 144 |
شکل 2-1. مدل مفهومی تحقیق |
| 158 |
شکل 3-1. نمودار اسکری داده های تحقیق |
| 165 |
شکل 3-2. عوامل موثر در تحلیل محیطی |
| 167 |
شکل 3-3 ماتریس سوات |
| 171 |
شکل 3-4. لایه های یک شبکه عصبی مصنوعی |
| 213 |
شکل 4-1. نمودار تحلیل مسیر عوامل مؤثر بر برخورداری مناطق آموزش و پرورش آذربایجان غربی |
| 215 |
شکل 4-2. رابطه گرافیکی ورودی و خروجی داده‌ها و ارتباط آنها از طریق لایه‌های پنهان |
| 217 |
شکل 4-3. نمودار مقادیر واقعی و پیشبینی شده برخورداری مناطق آموزش و پرورش آذربایجان غربی |
| 217 |
شکل 4-4. ضریب رگرسیون خطی بین مقادیر واقعی و پیشبینی شده برخورداری مناطق آموزش و پرورش |
فهرست جداول
| عنوان |
صفحه |
| جدول 2-1. نمونه آیاتی از قرآن کریم درباره عدالت و برابری |
62 |
| جدول 2-2. نمونه نامه ها و خطابه های حضرت علی (ع) در نهج البلاغه |
64 |
| جدول 2-3. نمونه ای از سخنان امام خمینی درباره عدالت |
66 |
| جدول 2-4. سطح عینیت شاخص های آموزش و پرورش |
133 |
| جدول 2-5. سیستم شاخص های برابری آموزشی |
136 |
| جدول 3-1. توزیع جامعه و نمونه آماری تحقیق |
148 |
| جدول 3-2. پارامترهای موجود در فرمول کوکران |
149 |
| جدول 3-3. سیستم شاخص های نابرابری در آموزش و پرورش |
151 |
| جدول 3-4. شاخص های آماری پرسشنامه های تحقیق |
157 |
| جدول 3-5. ارزش و درصد واریانس عوامل پژوهش |
159 |
| جدول 3-6. بارهای عاملی سوالات پرسشنامه |
160 |
| جدول 3-7. ضرایب آلفای کرونباخ پرسشنامه های تحقیق |
162 |
| جدول 4-1. داده های توصیفی به تفكیك جنسیت |
176 |
| جدول 4-2. داده های توصیفی به تفكیك سن |
177 |
| جدول 4-3 توزیع جامعه آماری بر اساس رشته تحصیلی |
178 |
| جدول 4-4. توزیع نمونه آماری بر اساس پایه تحصیلی |
179 |
| جدول 4-5. توزیع نمونه آماری بر اساس زبان |
180 |
| جدول 4-6. توزیع نمونه آماری بر اساس مذهب |
181 |
| جدول 4-7. داده های توصیفی به تفكیك محل سکونت |
182 |
| جدول 4-8. داده های توصیفی مربوط به ساختار خانواده |
183 |
| جدول 4-9. داده های توصیفی به تفكیك تحصیلات مادر |
183 |
| جدول 4-10. داده های توصیفی به تفكیك تحصیلات پدر |
184 |
| جدول 4-11. داده های توصیفی به تفكیك شغل مادر |
185 |
| جدول 4-12. داده های توصیفی به تفكیك شغل پدر |
185 |
| جدول 4-13. داده های توصیفی به تفكیك درآمد ماهیانه والدین |
186 |
| جدول 4-14 . داده های توصیفی مربوط به تعدا اعضای خانواده دانش آموزان |
186 |
| جدول 4-15. داده های توصیفی مربوط به توزیع وضعیت اجتماعی – اقتصدی دانش آموزان |
187 |
| جدول 4- 16. آماره های توصیفی متغیرهای تحقیق |
187 |
| جدول 4-17. آماره های توصیفی شاخص های مورد استفاده در پژوهش |
188 |
| جدول 4-18. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخصهای زمینه |
190 |
| جدول 4- 19. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخصهای امکانات |
191 |
| جدول 4-20. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخصهای امکانات علمی آموزشی دانش آموزی |
193 |
| جدول 4-21. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخصهای نیروی انسانی |
194 |
| جدول 4-22. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخصهای اقتصادی |
195 |
| جدول 4-23. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخصهای فرایندی |
197 |
| جدول 4-24. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخصهای بروندادهای غیرشناختی |
198 |
| جدول 4-25. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخصهای پیشرفت |
199 |
| جدول 4-26. رتبه‌بندی مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی از نظر شاخصهای تلفیقی |
200 |
| جدول 4-27. میزان نابرابری(ضریب پراکندگی) شاخص های تحقیق در مناطق آموزشی استان آذربایجان غربی |
201 |
| جدول4-28. سطح بندی مناطق آموزشی از نظر برخورداری از شاخص های آموزشی |
201 |
| جدول 4-29. سیستم شاخص های نابرابری در آموزش و پرورش |
205 |
| جدول 4-30. آزمونt مستقل برای مقایسه نابرابری بر اساس جنسیت |
205 |
| جدول -31 : نتایج آزمونt مستقل برای مقایسه میانگین شاخصهای برابری آموزشی بین دختران و پسران |
206 |
| جدول 4- 32. شاخص های فضا و منابع انسانی |
207 |
| جدول 4-33 : نتایج آزمونt مستقل برای مقایسه میانگین شاخصهای برابری فرایند آموزشی بین دختران و پسران |
208 |
| جدول 4-34. درصد قبولی در کنکور به تفکیک رشته و جنسیت |
209 |
| جدول شماره4-35 . نتایج آزمونt مستقل برای مقایسه میانگین شاخصهای برابری آموزشی بین دختران و پسران |
210 |
| جدول4-36. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نابرابری با زبان پاسخگویان |
210 |
| جدول4-37 . نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه نابرابری با مذهب پاسخگویان |
210 |
| جدول4-38 . ضرایب همبستگی متغیرهای تحقیق |
211 |
| جدول 4-39. آماره‌های تحلیل رگرسیون چندگانه نابرابری مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی |
212 |
| جدول 4-40. تحلیل واریانس رگرسیون چندگانه‌ی نابرابری آموزشی مناطق آموزش و پرورش آذربایجان غربی |
212 |
| جدول 4-41. اثرات مستقیم و غیرمستقیم همبستگی بخش‌های مختلف برخورداری مناطق آموزش و پرورش آذربایجان غربی |
216 |
| جدول 4-42. اهمیت متغیرهای مستقل |
219 |
| جدول 4-43. قوت و ضعف و تهدید و فرصت مناطق 24 گانه آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی |
219 |
| جدول 4-44. میانگین ضرایب و استانداردسازی ضرایب متغیرها (از 10-1) در مدل سوات در مناطق آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی |
221 |
فهرست نمودارها
| صفحه |
عنوان |
| 177 |
نمودار 4-1. نمودار ستونی توزیع جامعه آماری بر حسب جنسیت |
| 178 |
نمودار 4-2. نمودار ستونی توزیع جامعه آماری بر حسب سن |
| 179 |
نمودار 4-4. نمودار ستونی توزیع جامعه آماری بر حسب رشته تحصیلی |
| 180 |
نمودار4-4. نمودار ستونی توزیع جامعه آماری بر حسب پایه تحصیلی |
| 181 |
نمودار4-5. نمودار ستونی توزیع جامعه آماری بر حسب زبان |
| 182 |
نمودار4-6. نمودار ستونی توزیع جامعه آماری بر حسب مذهب |
| 223 |
نمودار 7-7. ماتریس تحلیلی سوات |
مقدمه
در سه دهه گذشته، کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، با فراز و نشیب فراوانی در زمینه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی،فرهنگی و آموزشی مواجه بوده اند. در رویارویی با بسیاری از چالش های بالقوه آینده، سیستم آموزشی به عنوان سرمایه ای ضروری در تلاش برای تحقق اهداف مربوط به توسعه، تلقی شده و مهم ترین ابزار موجود برای پیشبرد برنامه ها و واقعیت بخشیدن به آرمان های هر ملت محسوب گردیده است. در آغازین سالهای قرن جدید ، ضروری است که همه انسان ها مسوولانه به اهداف و ابزار تعلیم و تربیت توجه کنند. چالش های بزرگ در تمامی ابعاد وسیع جامعه، چشم اندازی از ضرورت مدیریت و برنامه ریزی را به ما نشان می دهد. چگونه ممکن است این چالش های بزرگ، توجه سیاستگذاران آموزشی را جلب نکند؟ برای رسیدن به این هدف، باید مسائل و چالش های پیش روی آموزش و پرورش را بشناسیم و بر آنان فائق آییم، یکی از این مسائل، برابری آموزشی می باشد. رسالت اصلی آموزش و پرورش، توان بخشیدن به فرد فرد انسان ها در جهت توسعه کامل استعدادها و نیز شناخت توانمندی های خلاق خویش است و این هدف بر سایر اهداف آن، ارجحیت دارد. حصول این هدف هر چند دشوار و طولانی است، اما در جهت جستجوی جهانی عادلانه تر و بهتر برای زیستن ، ضروری محسوب می شود(پورپاکی، 1393: 1).
آموزش و پرورش، کلید فتح آینده است و از دیرباز انتظار از آموزش و پرورش آن بوده که انسان های فردا را تربیت کند و نسل امروز را برای زندگی در جامعه فردا آماده سازد. آموزش و پرورش در تولید سرمایه انسانی نقش اساسی ایفا میکند و با ایجاد مهارتهای مختلف در افراد در تولید نیروی کار مولد و به تبع آن رشد اقتصادی تاثیرگذار است. همچنین آموزش و پرورش با تعلیم دادن افراد موجب ایجاد تحرک اجتماعی و سیاسی در آنها میشود. در سطح کلان آموزش و پرورش منجر به تامین رفاه افراد و برقراری عدالت اجتماعی میشود و در نهایت آموزش ابزار توسعه است Frankema and Bolt,2006:1)).
به خاطر اهمیت آموزش و پرورش در رشد و توسعه جوامع، بررسی چگونگی توزیع آموزش و پرورش در جوامع مختلف در سالهای اخیر اهمیت پیدا کرده و توجه زیادی به بحث برابری در آموزش و پرورش و بهرهمندی کودکان به آموزش با کیفیت معطوف شده است. دسترسی برابر به آموزش از حقوق اساسی هر فرد به شمار میرود(Qian and Smyth,2005:2). همه دولتها در دنیا درصدد ایجاد فرصتهای برابر برای همگان به منظور دسترسی یکسان به آموزش هستند و آن را در سرلوحه برنامههای آموزشی خود قرار میدهند(چابکی، 1382: 71).
برابری آموزشییا به عبارتی دیگر برخورداری یکسان همگان از آموزش و پرورش برابر به این معنی است که هرکس در داخل نظام آموزشی فرصت و امکان توفیق مساوی داشته باشدفراهم کردن شرایط مساوی برای دستیابی به فرصتهای آموزشی ازجهات عدیده بهویژه ازنظرسیاسی،اجتماعی واقتصادی حائزاهمیت است. بررسی مسأله دستیابی به فرصتهای برابرآموزشی بادرنظرگرفتنسرمایهگذاریهای دولت وخانوادههادراین زمینه،میتواندازجمله نگرانیهای اساسیمدیران ارشدنظام آموزشی باشد (داش خانه، 1380: 45).
امروزه تمام محققان و اندیشمندان بر این اعتقادند که ازمیان تمام نهادهای موجود درجامعه، تنها از طریق سیستم آموزشی است که می توان برابری را در جامعه ایجاد کرد(Horn,2010:10؛PISA,2003: 3). در صورتی که شواهد نشان می دهد، در برخی جوامع نظام آموزشی به جای گسترش برابری به تداوم نابرابری های موجود در میان نژادها، طبقات و جنسیتها و سایر گروههای اجتماعی منجر می شود. در حال حاضر آموزش همگانی رایگان تا ده سال و بیشتر برای کودکان الزامی شده است ولی با وجود افزایش جهش در فرصتهای آموزشی ، نابرابری در بهره گیری از آنها هنوز پا برجاست و گروهی از جوانان بسیار زود از نظام آموزشی کناره می گیرند .در نتیجه این کنارهگیری نابرابری آموزشی بین افراد جامعه بیشتر می شود و در نتیجه تأثیر ژرفی بر دستاوردهای شغلی افراد می گذارد وبه دنبال آن فاصله طبقاتی در جامعه عمیق تر می گردد. به نظر می رسد نظام حاکم در جامعه موظف است نظام آموزشی مناسبی را ارائه دهدبه طوری که همه افراد جامعه بتوانند استعدادهای خود را بروز دهند.
1-2. بیان مسئله
آموزش مبنای توسعه است و سرمایه های انسانی[1] در دنیای امروز ارزشی گرانبهاتر از ثروتهای طبیعی و زیر زمینی پیدا كرده اند، این از آن روست كه انسانهای دانا و توانا سرمایه های حقیقی و واقعی هر كشور را تشكیل می دهند، چرا كه منبع پایدار هر جامعه، نیروی انسانی آن است كه از لحاظ فكری، عاطفی و اجتماعی تربیت شده باشد(فلاحی، 1388: 6).پایهتربیتوآموزشوبهفعلدرآوردناستعدادهایجوانانازطریقآموزشوپرورشباکیفیتوبرخوردارصورتمی‌پذیرد. بنابراینمی‌بایستقسمتعمده‌ای ازسرمایه‌گذاریكشورهامعطوفآموزشنیرویانسانیشودزیراكهبابالارفتنتواننیرویانسانیازطریقآموزشیشاهدرشد و توسعه چشمگیركشوردرهمهزمینه‌هاخواهیمبود .بنابراین چگونگی توزیع آموزش و پرورش اهمیت دارد. شناختفرایندتوسعهتنهاازراهبررسیمتغیرهاییحاصلمی‌شودکهعلتتفاوتونابرابری‌اند.هرجاكهنابرابری‌هایآموزشیبهحداعلایخودبرسدآهنگتوسعهنیزكاهشپیداخواهدكرد. اماگسترشهمگنوبرابرمراكزآموزشیبزرگ‌ترینعاملمهمدرجهتتوسعهمناطقخواهدگردید(موسوی و حسنی، 1390: 2).
از طرف دیگر، هدف نهایی توسعه، بهبود سطح زندگی افراد جامعه از طریق کاهش فقر، بیکاری و نابرابری است. تا اوایل دهة هشتاد میلادی با حاکم بودن الگووارة رشد، تصور بر این بود که تنها راه رسیدن به توسعه، افزایش رشد اقتصادی و به تبع آن، افزایش تولید و مصرف و استفادة بیش از پیش از منابع طبیعی و در نتیجه شکل گرفتن چرخة معیوب رشد اقتصادی، افزایش جمعیت، تخریب منابع و … بود. به منظور رفع مشکلات پیش آمده، سازمان ملل متحد در سال 1983 رویکرد جدید توسعة پایدار را مطرح ساخت. توسعهای که نیازهای نسل کنونی را برآورده سازد، بدون اینکه نسلهای آینده در رفع نیازهایشان با خطر مواجه شوند. مجمع عمومی سازمان ملل در سال 1997، با تاکیدی دوباره بر دستور کار 21، پس از گذشت پنج سال ازاجلاس ریو، با تصویب قطعنامه ای «نظام تعلیم و تربیت موثر و تخصیص منابع مالی متناسب برای همه سطوح تحصیلی به ویژه ابتدایی و متوسطه» را پس زمینه و اساس ضروری برای نیل به توسعه پایدار تعریف کرد و لزوم بازنگری و تصحیح جهت گیریهای تعلیم و تربیت درهمه کشورها را مورد تاکید قرار داد در این راستا دهه 1990 دهه آموزش برای توسعه پایدار نامگذاری شده است.دهه توسعه پایدار عرصه ای است که هرکس این فرصت را دارد که از آموزش منفعت ببرد و ارزشها٬ رفتارها و سبک های زندگی را که برای یک آینده پایدار لازم است یاد بگیرد(یونسکو، 1997).آرمانها و اصول توسعة پایدار، مفاهیم گستردهای از جمله برابری بین نسلی، برابری جنسیتی، تعادل اجتماعی، کاهش فقر، عدالت اجتماعی، حفاظت و احیای محیطزیست و منابع طبیعی و ایجاد جوامعی که صلح برآنها حاکم است را دربر میگیرد (آراسته و امیری، 1390: 30). فعالان عرصه های مختلف توسعه پایدار برآنند که بازدودن محرومیت از چهره جهان، دنیای آینده به محیطی با آزادی وصلح و برابری تبدیل شود. آموزش، ابزاری است که با استفاده از آن میتوان ابعاد گوناگون توسعة پایدار را تحقق بخشید.
کودکانبهدلیلتعلقبهطبقاتمختلفاقتصادی،اجتماعیوفرهنگیومیزاندانشوتحصیلاتخانوادهوفرصتهاییکهآنهابرایشانایجادمیکنندازموقعیتهاییکسانیبرخوردارنیستندومفهومنابرابریازهمانزماندرآنانشکلمیگیرد. باشروعتحصیلوبرخورداریهایمتفاوتازامکاناتآموزشیاینمسئلهخودراآشکارترنشانمیدهد Sabbagh, Resh, Mor, & Vanhuysse, 2006: 100)).
نابرابری فرصتهای آموزشی به عنوان تاثیر وضعیت اجتماعی- اقتصادی دانش آموزان بر عملکرد تحصیلی آنان تعریف می شود. یکی از ویژگی های مهم سیستم های آموزشی درجه ای است که سیستم برخورداری و موفقیت دانش آموزان متعلق به طبقات بالای اجتماع را افزایش می دهد(Horn,2010:4) . این تعریف از نابرابری مطابق با تعریف مطالعات پیزا(2004) و نویسندگانی مانند آمرمولر[2](2004) ٬ بیشاپ و مین[3](2004) و مارکس[4](2005) و برونلا و چکچی[5](2006) می باشد. در این رویکرد فرض می شود که موفقیت تحصیلی و عملکرد آموزشی دانش آموز به ویژگی های وضعیت و استانداردهای زندگی او وابسته است( همان: 5)..
