2-1-3-1-شهرنشینی از سال 1340-1357………………………………………………………………………….. 22

 

2-1-3-2-شهرنشینی از سال 1357 تا به امروز……………………………………………………………………. 24

 

2-2- مفاهیم وواژه ها………………………………………………………………………………………………………………… 25 2-2-1- تعریف شهر…………………………………………………………………. 25

 

2-2-2- تعریف بافت قدیم یا مرکزی………………………………………………………………………………. 25

 

2-2-3- تعریف بافت پیرامونی یا حاشیه ای………………………………………………………………………. 25

 

2-2-4- بخش مركزی…………………………………………………………………………………………………… 26

 

2-2-5- ویژگی های بخش مركزی شهرها 27

 

2-2-6- شناخت مرزهای بخش مركزی شهرها……………………………………………………………………. 29

 

2-3-1- مفهوم حاشیه‏نشینی.. 30

 

2-3-2 – حاشیه‏نشینی و عناوین جایگزین.. 34

 

2-3-3- شرایط زندگی در مناطق حاشیه‏نشین.. 34

 

2-3-4- روند شکل گیری حاشیه نشینی.. 36

 

2-3-5- مشخصات فیزیکی و ویژگیهای اجتماعی‏ مناطق حاشیه‏نشین……………………………………….. 37

 

2-3-6- مبانی نظری در مورد شکل گیری حاشیه‏نشینی………………………………………………………….. 38

 

2-3-6-1- دیدگاه های لیبرالیستی…………………………………………………………………………………… 38

 

2-3-6-2- دیدگاه های ساختارگرایان……………………………………………………………………………….. 39

 

2-4- چگونگی گسترش و توسعه کلان شهرها 41

 

2-4-1- توسعه گسترده یا پراکنده 42

 

2-4-2- توسعه کهکشانی.. 42

 

2-4-3- توسعه متراکم. 43

 

2-4-4- توسعه ستاره ای.. 43

 

2-4-5- مدل متمرکز و تک مرکزی.. 44

 

2-4-6- مدل پراکنده با رشد تدریجی خود به خود. 44

 

2-4-7- مدل خطی و دالان شهری.. 45

 

2-4-8- مدل شعاعی و پنجه مانند. 45

 

2-4-9- مدل چند گره گاهی یا مدل منظومه ای.. 45

 

2-5- چارچوب نظری تحقیق.. 46

 

 

 

روش اجرای تحقیق

 

3-1- روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………….. 51

 

3-2-مراحل تحقیق……………………………………………………………………………………………………….. 51

 

3-3- روش گردآوری تحقیق………………………………………………………………………………………….. 51

 

3-4- بررسی جغرافیای طبیعی شهر اردبیل…………………………………………………………………………. 52

 

3-4-1- موقعیت ریاضی و نسبی  شهر اردبیل…………………………………………………………………….. 52

 

3-4-2- زمین شناسی شهر……………………………………………………………………………………………… 52

 

3-4-3- توپوگرافی شهر ……………………………………………………………………………………………….. 52

 

3-4-4- شاخص های اقلیمی.. 55

 

3-4-5- روزهای یخبندان. 57

 

3-5- عوامل محدود کننده طبیعی رشد شهر اردبیل.. 57

 

3-6- مشخصات جمعیتی (میزان ونحوه توزیع جمعیت ،تفکیک جمعیت شهری وروستایی،میزان رشد ووضع کلی مهاجرت) 58

 

3-7- خصوصیات اقتصادی.. 59

 

 

 

 

 

 

های تحقیق

 

4-1- توسعه فیریکی وکالبدی…………………………………………………………………………………………. 61

 

4-1-1- توسعه فیزیکی وکالبدی شهر اردبیل.. 61

 

4-1-2- مفاهیم ودیدگاه های توسعه فیزیکی.. 62

 

4-1-3- شاخص رشد فیزیکی  و گسترش  مساحت شهراردبیل………………………………………………. 65

 

4-1-4- الگوی توسعه شهر اردبیل و روند رشد آن. 66

 

4-1-5- رشد شهر در فاصله زمانی 1370-1360. 67

 

4-1-6- رشد شهر در فاصله زمانی1390-1370. 67

 

4-1-7- تحلیل مکانی و فضایی روند رشد فیزیکی شهر اردبیل(قبل وبعد ازتبدیل شدن به مرکز استان)… 71

 

2-4- کاربری اراضی.. 77

 

2-4-1- کاربری اراضی شهر اردبیل.. 77

 

4-2-2- ارزیابی تغییرات کاربری با استفاده از تصاویر طبقه بندی شده 81

 

4-2-3- تبدیل و تغییر کاربری ها به اراضی ساخته شده 82

 

4-2-4- تحلیل پایداری وعدم پایداری(تغییرات)کاربری ها 86

 

4-3- خدمات اجتماعی شهر اردبیل.. 87

 

4-3-1- بررسی فضای سبزعمومی شهر اردبیل.. 87

 

4-3-2- آتش‌نشانی شهراردبیل.. 94

 

4-3-3-جمع اوری زباله یا پسماند شهری………………………………………………………………………….. 95

 

 

 

نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات

 

5-1- آزمون فرضیه ها 100

 

5-1-1- آزمون فرضیه اول. 100

 

5-1-2- آزمون فرضیه دوم. 100

 

5-1-3- آزمون فرضیه سوم. 102

 

5-2- نتیجه گیری.. 103

 

5-3- پیشنهادات وراهکار ها…………………………………………………………………………………………. 105

 

منابع و مآخذ. 107

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

جدول2-1- چهارچوب نظری تحقیق.. 49

 

جدول 3-1- میانگین ماهیانه دما در شهر اردبیل (1390-1385)………………………………………………. 56

 

جدول 4-1- تغییرات مساحت و جمعیت شهر اردبیل در طول سالهای 1365-1390. 65

 

جدول4-2- تغییرات نوع كاربری ها درسال1365 و مقایسه آن با نوع کاربری ها در سال1390. 76

 

جدول 4-3- نتایج حاصل از مقایسه کاربری اراضی سال های 1365 -1390 (هکتار)……………………. 82

 

جدول4-4- سرانه جمعیت وفضای سبز  شهر اردبیل سال (1365-1390)…………………………………… 92

 

جدول4-5- اطلاعات مربوط به امکانات و پرسنلی آتش‌نشانی شهر اردبیل.. 94

 

جدول4-6- اطلاعات مربوط به جمع اوری زباله در سطح شهراردبیل.. 96

 

جدول 5-1- انواع اسیب های اجتماعی در مرکز وحاشیه شهر قبل وبعد از استان شدن اردبیل.. 101

 

 

 

فهرست نقشه ها

 

3-1- موقعیت جغرافیایی شهر اردبیل ………………………………………………………………………………. 54

 

4-1- تفکیک بافت مرکزی از بافت حاشیه ای……………………………………………………………………. 69

 

4-2- رشد فیزیکی شهر از سال 1360 تا 1390. 70

 

4-3- تصویر ماهواره ای Land Sat TM شهراردبیل را در سال1986. 72

 

4-4- تصویر ماهواره ای Land Sat TM شهراردبیل را درسال2011. 72

 

 4-5- طبقه بندی تصویر ماهواره اییLandsat TM سال1986. 74

 

 4-6- طبقه بندی تصویر ماهواره ایی LandSat ETM سال2011. 75

 

 4-7- تصاویر ماهواره ای لندست TMمنطقه مورد مطالعه سال های 1365 ،1375،1385و1390 ازسمت چپ به راست نشان داده شده است…………………………………………………………………………………………………………………… 80

 

  4-8- رشد اراضی ساخته شده از سال 1365 تا1390در منطقه مورد مطالعه. 83

 

  4-9- نقشه اراضی تغییر یافته از سایر کاربری ها به اراضی ساخته شده در سال1365. 84

 

  4-10- نقشه اراضی تغییر یافته از سایر کاربری ها به اراضی ساخته شده در سال1375. 84

 

  4-11- نقشه اراضی تغییر یافته از سایر کاربری ها به اراضی ساخته شده در سال1385………………… 85

 

  4-12- نقشه اراضی تغییر یافته از سایر کاربری ها به اراضی ساخته شده در سال1390. 85

 

  4-13- نقشه پایداری و عدم پایداری کاربری ها از سال1365تا1390. 86

 

 

 

فهرست نمودارها

 

نمودار 3-1- میانگین دمای ماهیانه آب وهوای شهر اردبیل (1385-1390)………………………………….. 56

 

نمودار 4-1- سرانه فضای سبز شهر اردبیل سال(1365-139)………………………………………………….. 93

 

نمودار 4-2- سرانه تولید زباله هر نفر برحسب (گرم ) در شهر اردبیل.. 97

 

نمودار 4-3- میزان تولید سالانه زباله برحسب (تن) در شهر اردبیل.. 97

 

نمودار 5-1- مقایسه درصد وقوع انواع اسیب های اجتماعی در مرکز وحاشیه شهر اردبیل.. 102

 

 

 

چکیده

 

در سال های اخیر، اراضی بسیاری ازشهرهای ایران مخصوصا اراضی حاشیه شهرها تحت تاثیر روندشهر نشینی ونیاز شهروندان به مسکن جدید،تغییر کاربری داده وبه اراضی ساخته شده تبدیل شده است. با توجه به این که شهر اردبیل نیز که یکی ازمراکزشهرهای اذربایجان شرقی بوده در سال1372 به یکی از استانهای مستقل تبدیل شده و شهر اردبیل به عنوان مرکز استان انتخاب گردیده  مانند سایرشهر ها در سال های اخیر با افزایش جمعیت مواجه بوده،وتوسعه فیزیکی وکالبدی وهمچنین تغییر وتحولات قابل توجهی را در کاربری اراضی شهری حاشیه این شهر شاهد هستیم. تحقیق حاضر در پی مقایسه تطبیقی بافت مرکزی با بافت حاشیه ای شهر از سال1365 تا 1390 می باشد. واز این روبرای پی بردن به نوع ومیزان تغییرات رخ داده در منطقه فوق تصاویر سنجیده لندست TM سال های 1365،1375،1385و1390و همچنین تحولات جمعیتی و مساحتی این شهر بین سال های 1365تا1390مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است.و در ضمن به بررسی میزان سرویس دهی وافزایش امکانات خدمات اجتماعی با توجه به افزایش جمعیت وگسترش حاشیه نشینی درشهر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.نتایج بدست امده از این تحقیق نشان می دهد که در طی 25 سال مورد بررسی جمعیت این منطقه درحدود یک ونیم برابر افزایش یافته ودرحدود34 درصد تغییر کاربری صورت گرفته که عمدتا ناشی از فعالیت انسانی بوده که از ان جمله می توان به گسترش سکونتگاه‌ها واراضی ساخته شده برروی اراضی کشاورزی در حاشیه شهر اشاره کرد.

 

واژگان کلیدی:تحلیل تطبیقی، توسعه فیزیکی و کالبدی شهر ،کاربری اراضی شهری ،خدمات اجتماعی

 

 

 

مقدمه

 

پس از انقلاب کشاورزی، ایجاد شهرها دومین انقلاب بزرگ در تاریخ وفرهنگ بشر ساکن زمین محسوب می شود .تغییر واکنش انسان نسبت به هم و نسبت به محیط ، دگرگونی فضایی منجر شد که نمود عینی آن به صورت پدیده ای نو وشکل خاصی از سکونت تحت عنوان ((شهر))نمایان گردید. صاحب نظران ،شهر را کامل ترین وعالی ترین سکونتگاه برای زندگی بشر ومرحله روی آوردن انسان به زندگی شهری را آغاز تمدن و مهمترین بخش تاریخ بشر قلمدادمی کنند. شهر مهمترین مکان در سلسله مراتب تقسیم بندی سکونتگاه های انسانی است . روند گذشته وامروز زندگی بشر نشان می دهد شهرهای فردا،جایگاه واهمیت ویژه وارزشمندی برای بشر ساکن کره زمین خواهد داشت . در حال حاضر قسمت اعظم جمعیت جهان ساکن شهر ها هستند ، این در حالی است که حدود یک صد سال قبل یعنی در ابتدای قرن بیستم تنها 10درصد معادل 150میلیون نفر از مجموع جمعیت سیاره زمین در شهر ها زندگی می کردند ولی اکنون جمعیت شهر نشین جهان، با بیست برابر افزایش به بیش از 3میلیارد نفر معادل 50درصد رسیده است . به تبع این افزایش شهرها به مهمترین میدان وعرصه اصلی فعالیت وتعاملات انسانی درامورسیاسی،اقتصادی اجتماعی،فرهنگی،هنری و…..بدل شده اند.                                                                                               رشد شهر های ایران از دهه ی40خورشیدی از از این قائده مستثنی نبودند شهر ها با انجام اصلاحات اراضی رشد وگسترش زیادی یافتند . شهر اردبیل هم مثل سایر شهر ها گسترش یافت ولی نقطه اوج پیشرفت شهر نشینی در اردبیل با تبدیل این شهر به مرکز استان در سال1372 بود. وگسترش بی رویه شهر نشینی ودر نتیجه افزایش حاشیه نشینی در شهر اردبیل شاهد هستیم. پژوهش حاضر در زمینه تحلیل تطبیقی بافت شهر اردبیل (نمونه موردی: بافت مرکزی با بافت حاشیه ای)در پنج فصل مورد بررسی قرار گرفته است :

 

– فصل اول با عنوان طرح تحقیق ، ضمن بیان مسئله و طرح سوالات اصلی تحقیق وفرضیات،به اهداف،ضرورت انجام تحقیق و پیشینه پژوهش های پرداخته شده است.

 

– فصل دوم با عنوان چهار چوب نظری تحقیق ، چگونگی شکل گیری شهرها در جهان ،مفاهیم ،چگونگی گسترش و توسعه کلان شهرها و نظریه های مربوط به تحقیق اشاره شده است.

 

– فصل سوم با عنوان یافته های تحقیق که روش تحقیق ،مراحل تحقیق و محدوده مورد مطالعه را مورد بررسی قرار داده است.                                                                                                                   – فصل چهارم با عنوان یافته های تحقیق که از سه بخش تشکیل شده است که به بررسی توسعه فیزیکی وکالبدی، کاربری اراضی شهری اردبیل و خدمات اجتماعی شهر اردبیل می پردازد که به مردم توسط نهاد اداری شهرداری ارائه می شود .                                                                                                         – فصل پنجم با عنوان نتیجه گیری وارائه پیشنهادات، که ضمن آزمون فرضیه، به نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات و راهکار ها پرداخته شده است

 

1 بیان مسئله و سوال اصلی تحقیق

 

پس از انقلاب کشاورزی ایجاد شهرها دومین انقلاب بزرگ درزندگی بشر ساکن سیاره زمین محسوب می‌شود. تغییر واکنش انسانها نسبت به هم ونسبت به محیط بر دگرگونی فضایی منجر شد  که نمود عینی ان به صورت پدیده ای نو که اصطلاحا شهر نامیده می­شود نمایان گردید.(نظریان 1379:پیشگفتار)   صاحب نظران شهر را کامل ترین و عالی ترین سکونتگاه برای زندگی بشر ومرحله روی اوردن انسان به زندگی شهری را اغاز تمدن و مهمترین بخش تاریخ قلمداد می کنند. روند شهر نشینی و شهر سازی از زمان شکل گیری تا کنون با فراز و نشیب هایی روبه رو بوده است. این دگرگونی ها از یک سو متاثر از عوامل وشرایط زمانی ومکانی بوده و از سوی دیگر باعث ایجاد تغییراتی در شکل وشیوه ی شهر نشینی و شهر سازی شده است. شاید به همین دلیل ارائه ی تعریفی فراگیر وهمه جانبه برای شهر مشکل باشد چرا که هر تعریف در بر گیرنده وضعیت شهر در مقطع زمانی مشخص ویا نقش وشکل ساختاری معینی از ان است(مشهدیزاده دهقانی 1368:پیشگفتار). امروزه ارائه تعریفی جامع که بتواند برای همه شهر های جهان مصداق یابد دشوار است چرا که شهر ها به سیستم های اقتصادی واجتماعی یکسان وابسته نبوده ونکات مشترک چندانی بین انها وجود ندارد کارشناسان رشته های مختلف و جغرافیدانان به زعم خویش تعریفی از شهر ارائه داده اند که اکثر این تعریف بر اساس تفاوتهای شهرو روستا بیان گردیده است اما کلی ترین تعریف از شهر وبه نوعی مقبول ترین ان را این گونه بیان کرد: شهر مکان زیستی بشر است که جمعیت ان بسته به معیار هر کشور از حد معینی بالاتر بوده وشغل غالب ساکنان ان فعالیتهای غیر کشاورزی بوده ودارای مکان اداری مختص خود از جمله شهرداری باشد وبه بیان دیگر شهر موجود زنده و پویا و متحول در بستر زمان وبرپهنه ی مکان متشکل از اجزاء فیزیکی وانسانی و روابط پیچیده میان انها و متبلور از نقش انسان و اندیشه ی والای او متاثر از شرایط اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی – تاریخی – جغرافیایی و سیاسی…..(مشهدیزاده دهقانی 1386: پیشگفتار).  شهر امروز به اصلی ترین و پر اهمیت ترین مرکز مبادلات اجتماعی – اقتصادی – فرهنگی وسیاسی بشر بدل شده است. به قول لوفور: ((سر نوشت بشر نه در میان ستارگان ونه در روستا که در شهر تعیین می شود)). البته شهر وشهرنشینی از گذشته وحتی در قرون قبل از میلاد نیز دارای اهمیت بوده است. نمونه ان شهر های یونان باستان ویا شهر های ایجاد شده توسط امپراطوری های روم باستان و ایران است. انچه اهمیت دارد در طول تاریخ همواره شهر ها با تار و پود تاریخ و سر نوشت بشر پیوند داشته اند، به قول اسوالد اسپنگلر دانشمند المانی که در کتاب افول تمدن غرب می گوید((تاریخ جهان، درواقع تاریخ شهر هاست)). (فرید، 7:1384)

 

در شهر فرایند برنامه های کاربری اراضی شهر به مثابه زمینه های دیگر برنامه ریزی از درک پدیده ی برنامه‌ریزی (تعریف مساله یا مشکل) شروع و پس از تدوین اهداف ونعیین اولویت ها به تولید راهبرد ها و ارزیابی و اجرا منجر می شود واین روند به صورت ممتد ودورانی ادامه می یابد. این شکل فرایند برنامه ریزی کاربری اراضی شهری را به صورت ساده تری متشکل از سه مرحله با طرح سه سوال مطرح می کنند:

 

1)شناخت وضع موجود 2)تعیین اهداف 3)روش کار(پور محمدی، 6:1390).

 

توپوگرافی در لغت به معنی شناخت ناهمواریهای روی زمین و از مقوله های مهم مطالعات جغرافیایی است. تاثیرات ویژه شرایط توپوگرافیک در مکان گزینی و استقرار فعالیت های اساسی وشکل و سیمای فیزیکی شهر ها، مطالعه ناهمواری های زمین را جزاولویت ها قرار داده که از موضوعات محوری در برنامه ریزی مربوط به توسعه فیزیکی محسوب می شود. اساسا یکی از از شرایط موثر برشکل گیری شهر، وضعیت توپوگرافی و مورفولوژی زمین است و از انجا که انسان برای ایجاد سکونتگاه های خویش موارد و جوانب متعدد و مختلفی را بررسی می‌کند، کاربری اراضی شهری با مورفولوزی خاص، نتیجه خواست انسان و هدف او از این مکان گزینی است (پور محمدی، 15:1390).