2-4- تکوین محله. 21

 

2-5- هویت محله. 25

 

2-6- هویت بخشی محله ای.. 25

 

2-7- نحوه محله گزینی.. 27

 

2-8- اجزای محله. 28

 

2-9- خصوصیات کالبدی محلات… 30

 

2-10- ساختار كالبدی محله. 33

 

2-11- جمعیت و محله. 38

 

2-12- روابط و ترکیب اجتماعی محلات… 39

 

2-13- شرایط اجتماعى و فیزیكى محله. 40

 

2-14- مدیریت محله و ساختار آن در شهرها 41

 

2-15- مفاهیم و ارزشهاى موجود در محله هاى مسكونى سنتى ایران. 42

 

2-16- ویژگی های محله های شهری در ایران. 43

 

2-17- شهر ایرانى – اسلامى.. 44

 

2-18- مكان هاى زیارتى در شهرهاى ایران. 45

 

2-19- موفولوژی محلات شهرهای اسلامی.. 46

 

2-20- جایگاه مساجد در ساختار اكولوژیك شهرهای اسلامی.. 48

 

2-21- نقش مسجد در توسعه‌‌ی محله‌ای.. 49

 

2-22- جایگاه مسجد در ساختار فضایی و كالبدی شهر و محله‌ای.. 50

 

2-23- نقش مساجد در توسعه فضایی و كالبد شهری و محله‌ای.. 52

 

2-24- زیارتگاه در روند توسعه محلات شهری.. 53

 

2-25- شکل گیری فضاها و نواحی فرهنگی بر مبنای مذهب… 54

 

2-26- کاربری مذهبی.. 56

 

2-27- اکولوژی مذهبی.. 56

 

2-28- کارکرد زیارتگاه ها 57

 

2-29- نظریه مذهبی به عنوان منشأ پیدایش شهر (شهر به عنوان عبادتگاه) 61

 

2-30- تحولات کالبدی – فضایی مراکز مذهبی.. 62

 

2-31- مکاتب جغرافیایی مذاهب… 72

 

2-32- دیدگاه‌ها و نظریه های اساسی قابل مطالعه در تبیین کاربری اراضی و عملکرد های شهری.. 75

 

2-33- تکامل نظریه های محله. 92

 

2-34- طبقه بندی کاربری‌های شهری.. 92

 

2-35-محله بندی شهری و نقش آن در جهت دهی به توسعه فضایی.. 94

 

فصل سوم روش شناسی تحقیق.. 96

 

3-1- روش تحقیق و مراحل انجام کار. 97

 

3-2- جامعه آماری، نمونه و حجم آن. 101

 

3-3- متغیر های تحقیق.. 102

 

3-4- محدوده مورد مطالعه و مقطع زمانی.. 102

 

3-5- اهمیت مدل در فرایند برنامه ریزی.. 102

 

3-6- مدل تحلیلی SWOT.. 103

 

فصل چهارم  یافته های تحقیق.. 106

 

4-1- موقعیت جغرافیایی شهر رشت… 107

 

 

4-2- محله چمارسرا (چومارسرا) 108

 

4-3-کاربری مذهبی موجود در رشت… 112

 

4-4- زیارتگاه دانای علی به عنوان کاربری مذهبی موجود در محله چمارسرا 116

 

4-5- محله چمارسرا از نظر ساخت و بافت و علل توسعه فضایی.. 119

 

4-6-هویت شهری در محله چمارسرا عاملی در جهت توسعه فضایی و کالبدی.. 123

 

4-6- ویژگی های فضایی محله چمارسرا 125

 

4-7- شاخص های کالبدی.. 129

 

4-7-7- شاخص های خدماتی.. 137

 

4-7-17-  شاخص های جمعیتی.. 153

 

4-7-23-  شاخص های اجتماعی-اقتصادی.. 159

 

4-7-26- شاخص های زیست محیطی.. 164

 

فصل پنجم تحلیل فرضیه ها، نتیجه گیری وپیشنهادات… 177

 

5-1- جمع بندی.. 178

 

5-2- آزمون فرضیه ها 180

 

5-3- نتیجه گیری.. 183

 

5-4- پیشنهادات… 184

 

منابع. 188

 

پیوست… 197

 

Abstract 202

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

 

 

جدول شماره 2-1- انواع کاربری اراضی و زیر گروه‌های فعالیتی آنها بر مبنای ضوابط سازمان مدیریت و برنامه ریزی  93

 

جدول شماره3-1-تشخیص نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای مرتبط با موضوع. 104

 

جدول شماره3-2- ماتریس تحلیلیSWOT  و نحوه تعیین استراتژی ها 105

 

جدول شماره 4-1-سرانه و برآورد سطوح موردنیاز برای کارکردهای عمده شهری در محله چمارسرا، به روش های نوین کاربری پذیری قطعات شهری……………………………………………………………………………………………116

 

جدول شماره 4-7-1-موثرترین عوامل در شکل گیری و توسعه محله چمارسرا 130

 

جدول شماره 4-7-2- قدمت محله. 131

 

جدول شماره 4-7-3- مدت ساکن بودن در محله. 133

 

جدول شماره 4-7-4-  عمر ساختمان های محله چمارسرا 134

 

جدول شماره 4-7-5-  قدمت ابنیه. 135

 

جدول شماره 4-7-6- میزان رعایت قوانین و مقررات شهرداری در احداث ساختمان ها و نمای محله. 136

 

جدول شماره 4-8-1- وجود خدمات آموزشی در محله. 137

 

جدول شماره 4-8-2- وجود خدمات بهداشتی در محله. 137

 

جدول شماره 4-8-3- وجود خدمات تجاری در محله. 138

 

جدول شماره 4-8-4- وجود خدمات اداری در محله. 138

 

جدول شماره 4-8-5- وجود خدمات مذهبی در محله. 139

 

جدول شماره 4-8-6-وجود فضای سبز در محله. 139

 

جدول شماره 4-8-7- تعداد خدمات ورزشی در محله. 139

 

جدول 4-8-8- میزان رضایت از خدمات محله. 141

 

جدول شماره 4-8-9- حوزه نفوذ کاربری مذهبی دانای علی.. 143

 

جدول شماره 4-8-10-  میزان رضایت ساکنین محله چمارسرای رشت از نحوه دسترسی به مرکز شهر. 144

 

جدول شماره 4-8-11-  میزان رضایت ساکنین از زندگی در محله چمارسرای رشت… 145

 

جدول شماره 4-8-12-  میزان ساخت و سازهای مطابق با ضوابط شهرسازی و برنامه های شهری در محله چمارسرای رشت   146

 

جدول شماره4-8-13-  برخورداری مردم از زمین از طرف ارگان های دولتی.. 147

 

جدول شماره4-8-14- اجرای طرح و پروژه شهری در سطح محله در سال های اخیر از طرف   شهرداری. .148

 

جدول شماره 4-8-15-  میزان رضایت از اجرای پروژه ها 150

 

جدول شماره 4-8-16-  گسترش محله بر اساس طرح ها و برنامه های شهرداری.. 151

 

جدول شماره 4-8-16-  میزان رضایت از اجرای طرح ها و برنامه های شهرداری برای گسترش محله. 152

 

جدول شماره 4-9-1-  تعداد جمعیت هر واحد مسکونی.. 153

 

جدول شماره 4-9-2-  تعداد اعضای خانواده 154

 

جدول شماره 4-9-3-  گروه های سنی محله. 155

 

جدول شماره 4-9-4- میزان تحصیلات… 156

 

جدول شماره 4-9-5- وضعیت اشتغال خانوار ساکن.. 157

 

جدول شماره 4-9-6- گویش اغلب اعضای خانواده 158

 

جدول شماره 4-10-1- میزان درآمد ماهیانه ساکنین محله چمارسرا 159

 

جدول شماره 4-10-2-  نقش عوامل مختلف در انتخاب مسکن ساکنین محله چمارسرا 161

 

جدول شماره 4-10-4-  وجود واحد خرده فروشی و عمده فروشی بازارچه(میوه و تره بار) 162

 

جدول شماره 4-10-5-  میزان رضایت از دسترسی به واحدهای خرده فروشی.. 162

 

جدول شماره 4-10-6-میزان نقش کارکرد زیارتی-مذهبی محله در کنار سایر بخش های مدیریتی شهر و در بهبود مدیریت شهری و ارتقاء مشارکت ساکنان. 163

 

جدول شماره 4-10-7-  میزان تأثیر کارکرد زیارتی-مذهبی محله در توسعه فضایی.. 164

 

جدول شماره 4-11- 1- جمع آوری زباله توسط شهرداری.. 165

 

جدول شماره4-11- 2-  میزان رضایت از عملکرد شهرداری.. 166

 

جدول شماره 4-11- 3-  اقدام شهرداری به تخلیه فاضلاب ها در طول سال. 167

 

جدول شماره 4-11- 4- میزان رضایت از تخلیه فاضلاب ها توسط شهرداری.. 168

 

جدول شماره 4-11- 5-   میزان اقدام شهرداری به حفظ و نگه داری محله از نظر بهداشتی.. 169

 

جدول شماره 4-11- 6- وجود جانوران موزی در محله چمارسرا 170

 

جدول شماره 4-11-7-  میزان اقدام شهرداری به نظافت و جلوگیری از رشد حیوانات موزی.. 171

 

جدول شماره 4-11-8-  میزان آلودگی آب به وسیله رودخانه. 172

 

جدول شماره 4-11-9- وجود صنایع آلوده کننده در محله. 173

 

جدول شماره 4-11-10-میزان نقش شهرداری در جلوگیری از احداث صنایع آلوده کننده در داخل محله. 174

 

جدول شماره 4-12- مربوط به عوامل داخلی (نقاط قوت، ضعف) وعوامل خارجی (فرصت ها وتهدیدها) در محله چمارسرا………………………………………………………………………………………………………………………………..176

 

 

 

 

 

فهرست نمودارها

 

 

 

نمودار شماره 4-7-1-  موثرترین عوامل در شکل گیری و توسعه محله چمارسرا 130

 

نمودار شماره4-7-2- قدمت محله. 131

 

نمودار شماره 4-7-3-  مدت ساکن بودن در محله. 133

 

نمودار شماره 4-7-4- مدت ساخت ساختمان. 134

 

نمودار شماره 4-7-5-  قدمت ابنیه. 135

 

نمودار شماره 4-7-6- میزان رعایت قوانین و مقررات شهرداری در احداث ساختمان ها و نمای محله. 136

 

نمودار شماره 4-8-9- حوزه نفوذ کاربری مذهبی دانای علی.. 143

 

میزان رضایت ساکنین محله چمارسرای رشت از نحوه دسترسی به مرکز شهر. 144

 

میزان رضایت از زندگی در محله. 145

 

نمودار شماره 4-8-12  میزان ساخت و سازهای مطابق با ضوابط شهرسازی و برنامه های شهری در محله چمارسرای رشت… 147

 

نمودار شماره4-8-13-  برخورداری مردم از زمین از طرف ارگان های دولتی.. 148

 

نمودار شماره 4-8-14-  اجرای طرح و پروژه شهری در سطح محله در سال های اخیر از طرف شهرداری.. 149

 

نمودار شماره 4-8-15-  میزان رضایت از اجرای پروژه ها 150

 

نمودار شماره 4-8-16-  گسترش محله بر اساس طرح ها و برنامه های شهرداری.. 151

 

میزان رضایت از اجرای طرح ها و برنامه های شهرداری برای گسترش محله. 153

 

نمودار شماره 4-9-1-  تعداد جمعیت هر واحد مسکونی.. 154

 

نمودار شماره 4-9-2-  تعداد اعضای خانواده 155

 

نمودار شماره 4-9-3-  گروه های سنی محله. 156

 

نمودار شماره 4-9-4-   میزان تحصیلات… 157

 

نمودار شماره 4-9-5-   وضعیت اشتغال خانوار ساکن.. 158

 

نمودار شماره 4-9-6-  گویش اغلب اعضای خانواده 159

 

نمودار شماره 4-10-1-  میزان درآمد ماهیانه ساکنین محله چمارسرا 160

 

نمودار شماره 4-10-2- نقش عوامل مختلف در انتخاب مسکن ساکنین محله چمارسرا 161

 

نمودار شماره  4-10-6- میزان نقش کارکرد زیارتی-مذهبی محله در کنار سایر بخش های مدیریتی شهر و در بهبود مدیریت شهری و ارتقاء مشارکت ساکنان. 163

 

نمودار شماره 4-10-7- میزان تأثیر کارکرد زیارتی-مذهبی محله در توسعه فضایی.. 164

 

نمودار شماره 4-11- 1-  جمع آوری زباله توسط شهرداری.. 165

 

نمودار شماره 4-11- 2-   میزان رضایت از عملکرد شهرداری.. 166

 

نمودار شماره 4-11- 3-  اقدام شهرداری به تخلیه فاضلاب ها در طول سال. 167

 

نمودار شماره 4-11- 4- میزان رضایت از تخلیه فاضلاب ها توسط شهرداری.. 168

 

نمودار شماره 4-11- 5- میزان اقدام شهرداری به حفظ و نگه داری محله از نظر بهداشتی……………………………………………169

 

نمودار شماره 4-11- 6- وجود جانوران موزی در محله………………………………………………………………………………………………..171

 

نمودار شماره 4-11-7-  میزان اقدام شهرداری به نظافت و جلوگیری از رشد حیوانات موزی……………………………………………171

 

نمودار شماره 4-11-8- میزان آلودگی آب به وسیله رودخانه…………………………………………………………………………………………172

 

نمودار شماره 4-11-9- وجود صنایع آلوده کننده در محله……………………………………………………………………………………………174

 

نمودار شماره 4-11-10- میزان نقش شهرداری در جلوگیری از احداث صنایع آلوده کننده در داخل محله…………………………..175

 

 

 

 

 

فهرست نقشه ها

 

 

 

نقشه شماره 4-1-  موقعیت… 109

 

نقشه4-2- تصویر رشت قبل از دوره صفویه. 110

 

نقشه شماره 4-3- تصویر رشت در دوره صفویه. 110

 

نقشه شماره 4-4- تصویر رشت در اوایل دوره قاجار. 111

 

نقشه شماره 4-5- تصویر رشت در اواخر دوره قاجار. 111

 

نقشه شماره 4-6- وضع موجود محله چمارسرا 112

 

نقشه شماره4-7- پراکنش و شعاع عملکردی کاربری مذهبی در سطح شهر. 113

 

نقشه شماره4-8- محدودیت های حاصل از دسترسی ها(کاربری مذهبی) 114

 

نقشه شماره 4-6- جمعیت مراجعه کننده به عناصر و فضاهای خاص…. 117

 

نقشه شماره 4-7- محلات قدیمی رشت… 121

 

نقشه شماره4-8- عناصر و فضاهای شاخص بافت قدیم. 122

 

نقشه شماره 4-9- مراکز محله چمارسرا 122

 

 

 

 

 

فهرست عکس

 

 

 

عکس شماره 4-1- نمایی از بقعه دانای علی رشت در گذشته. 117

 

عکس شماره 4-2- نمایی از بقعه دانای علی در زمان حال. 118

 

عکس شماره 4-3- نمایی از بقعه دانای علی در مراسم تاسوعا و عاشورا 118

 

عکس شماره 4-4- قدمت محله. 132

 

عکس شماره 4-5- احدث پروژه جدید در محله. 149

 

 

 

 

 

چکیده

 

کاربری مذهبی به شکل فزاینده ای سبب تجمع اجتماعات انسانی، حول یک مرکز مشخص می گردد. شهر رشت یکی از شهرهایی است که نیاز به بررسی و تحلیل کالبدی به واسطه وجود زیارتگاه دانای علی دارد. پژوهش حاضر بر آن  است، با بررسی و تحلیل نقش کاربری مذهبی، به شکل گیری،  توسعه و بافت های محله ای شهر رشت و با مطالعه موردی زیارتگاه دانای علی بپردازد. هدف عمده پژوهش حاضر، تحلیل کاربری مذهبی در  محله مورد مطالعه و تاثیر آن بر شکل گیری بافت محله ای می باشد. شهر رشت با ساخت دایره ای ،دارای فرمی شعاعی است، عوامل جغرافیایی (انسانی و طبیعی)در توسعه کالبدی نقش موثری دارند اما نباید نقش کاربری مذهبی دانای علی را در شکل توسعه فضایی رشت نادیده گرفت.

 

روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است. در این پژوهش با بکارگیری مطالعه میدانی و اسنادی و با استفاده از بزارهایی چون پرسشنامه، مصاحبه و مباحثه و تهیه عکس و نقشه و بهره گیری از نتایج تکنیک سوات[1] به آزمون فرضیه های زیر بوده است:

 

موقعیت ارتباطی و مکانی زیارتگاه دانای علی تأثیر فراوانی در شکل گیری  محله مورد مطالعه (محله چمارسرا) گذاشته، نقش مذهبی و زیارتی دانای علی، سبب توسعه فضایی محله چمارسرا شده و در نهایت به نظر می رسد، واکاوی نقش کاربری های مذهبی، از جمله زیارتگاه دانای علی  به ارتقاء برنامه ریزی و مدیریت شهری رشت کمک می نماید.

 

نتایج حاصل از مطالعه حاضر نشانگر آن است که موقعیت ارتباطی و مکانی زیارتگاه دانای علی در شکل گیری و گسترش محله چمارسرا تأثیر گذاشته و هم چنین نشانگر آن است که نقش مذهبی و زیارتی آن سبب توسعه فضایی محله چمارسرا شده است و کارکرد مذهبی سبب ارتقاء برنامه ریزی و مدیریت شهری شده است.

 

واژگان کلیدی: توسعه فضایی و کالبدی، کاربری مذهبی، بافت های محله ای، رشت، بقعه دانای علی.

 

 

 

مقدمه

 

محیط جغرافیایی جایگاه انسانی و بخشی از طبیعت است که تحت تأثیر و تأثر جریان روابط و مناسبات انسان و محیط طبیعی متناسب با سرشت تحولات فرهنگی جامعه انسانی در گذر او از مراحل تاریخی شکل گرفته در تغییر و تحول مداوم است. این محیط جغرافیایی، محدوده مکانی است که دارای شرایط لازم  برای شکل گیری و تامین نیازهای زندگی جامعه انسانی و فعالیت های گوناگون جامعه بشری است. که قسمتی از ان را تبدیل به محیط جغرافیایی مناسب زیست خود می کند و طبعاً روز به روز پهنه این محیط جغرافیایی در همه آن افزوده می شود (مومنی،11:1376).

 

بخش گسترده ای از مظاهر جغرافیایی شامل: شهرها، مساکن، بازارها، کارخانه ها، روستاها، مزارع، باغ ها و…. در ارتباط با نیاز، باورها و فعالیت های انسان تحول و تکامل یافته است. تنوع و چگونگی مناظر جغرافیایی یاد شده، در رابطه با عوامل گوناگونی چون سطح فرهنگ، توان اقتصادی، اعتقادات و باورهای دینی، روش سیاسی حاکم بر جامعه و اصول قابل قبول جامعه پدیدار می شود.

 

در جوامعی با گرایش های مذهبی و عقیدتی مانند ایران، از میان عوامل مذکور، اصول اعتقادی یا بینش عقیدتی، از تاثیر گذاری و نفوذ بیشتری برخوردار است و به عنوان زیر ساخت و  منشاء دیگر عوامل است. فرهنگ، اقتصاد، قدرت حاکم بر جامعه و… ـ در بسیاری از  عرصه ها، اثر و مهر خود را بر مناظر جغرافیای می نهد. بدان اندازه که این عامل نه تنها چهره بخش پدیده هایی چون: معابد، مساجد، زیارتگاه ها، گورستان ها، مکان های عمومی و اجتماعی و… می شود، بلکه در چگونگی روابط، آداب اجتماعی، خورد و خوراک، سلیقه، پوشیدن لباس مردم ، نیز می تواند مؤثر واقع شود (سعیدی رضوانی،15:1372).