حضور «من» به خوبی نمایانگر اتصال در گفتمان است. به عقیدۀ فونتنی و زیلبربرگ )1998:

 

94(، «من در نشانه شناسی به ضمیر من در زبانشناسی محدود نمی شود. من در نشانه شناسی، یک من حساس، متأثر و اغلب مبهوت است؛ یعنی از جذبه هایی تأثیر میپذیرد که برای او بهوجود می آید. من بیشتر در نوسان است و رفتار یکسانی ندارد». درواقع، من نشانهشناسانه فضایی تنشیدر شعر والری بهوجود می آورد. حضور «من»، فرورفتن و غرقشدن در خود است که تصویرینامحسوس، اما کاملاً توانا از خود ارائه می دهد که به تدریج به غم و ناامیدی منتهی می شود.

 

در قطعه هایی از نارسیس درمی یابیم که سه مرحله در متن وجود دارد. در آغاز، نارسیس درمورد منظرۀ اطرافش )طبیعت و چشمه(- که او را احاطه کرده- به تفکر می پردازد. درواقع، نارسیس به نوعی از خود رها شده است و با به کارگیری ضمایر تو و شما و اسامی عام مانند آب و چشمه، گستردگی در گفتمان را نشان می دهد. این انفصالات گفتمانی با اتصال در گفته پردازی همراه است.

 

Que tu brilles enfin, terme pur de ma course!

 

Ce soir, comme d’un cerf, la fuite vers la source Ne cesse qu’il ne tombe au milieu des roseaux,

 

Ma soif me vient abattre au bord même des eaux. (Fragments du Narcisse, v. 1-4)

 

 

 

کاش تو درخشان شوی، واژۀ ناب سیر من

 

امشب همچنان یک گوزن، روی بر چشمه می گذارم و می گریزم گوزنی که هماره در درونۀ نیزار می افتد

 

و تشنگی ام مرا از پای می اندازد در کرانۀ آب ها )قطعه هایی از نارسیس، ابیات 1- 4(

 

در این ابیات، با تصویری از دنیای بیرون مواجهیم که در آن، انفصالات در گفتمان، همزمان در مکان، زمان و کنشگر وجود دارد. سپس نارسیس متوجه تن خود یا تصویر جسم خود در آب می شود. بهعبارتی، اتصال در گفته پردازی، جای خود را به اتصال گفتمانی )جسم کنشگر( می دهد؛ حتی پیش از آنکه ضمیر «من» وارد شود.

 

Te voici mon doux corps de lune et de rosée (v. 118)  )118 تو ای نرمین تن ماه و شبنم من )بیت

 

Je suis si près de toi que je pourrais te boire,

 

Ô visage…! Ma soif est un esclave nu… (Fragments du Narcisse, v. 139-140)

 

 

 

آن سان به تو نزدیکم که می خواهم بتوانم تو را آشامیدن

 

ای چهر من…! تشنگی ام برده ای عریان است… )قطعه هایی از نارسیس، ابیات 139- 140( مرحلۀ دوم این شعر، تفکر در باب عشق و عشاق است. نارسیس خطاب به چشمه می گوید: «از آنچه دیده ای، از آنچه منعکس کرده ای، چه چیزی در خاطرت مانده است؟» درواقع، گفتمانبه نوعی به دیالوگ تبدیل می شود که در آن، بازی اتصالات و انفصالات گفتمانی کاملاً مشهود استو حضور نشانهشناسانۀ کنشگر سعی دارد خاطرۀ جسم را حفظ کند. سپس مسائل احساسی ظاهرمی شود. درواقع، رابطه ای که جسم حساس با محیطش برقرار می کند.

 

شایان ذکر است که عشق در والری، نگاهی فاصله دار را تداعی می کند؛ زیرا فاعل خود را در آب نظاره می کند و فاصلۀ بین فاعل )نارسیس( و مفعول- که خود نارسیس است- از طریق آب بهوجود می آید. این فاصله در متن تنش ایجاد می کند و به سخن بروندل «هرچه فاصله بیشتر باشد، تنش افزایش می یابد» )گرماس و کورتز، 1986: 234(. البته فاعل احساسی با یادآوری خاطرات گذشته، فاعل شناختی نیز می شود. در کنار آب، او به یاد خوشبختی گذشته و ازدست رفته اش می افتد.

 

L’autre aimait ce cyprès, se dit le cœur de l’autre,

 

Et d’ici, nous goûtions le souffle de la mer! (Fragments du Narcisse, v. 211-212)

 

 

 

قلب با خود می گفت از دیگری، آن دیگرین این سرو را دوست می داشت و ما از اینجا، می چشیدیم نفس دریا را. )قطعه هایی از نارسیس، ابیات 211- 212(

 

سپس نارسیس کنشگر جستوجوگر می شود. او با عشق به خود در جستوجوی خویشتن است. سوژۀ احساسی که با خود و جسم خود سخن می گفت، سوژۀ شناختی می شود. آنگونه که والری در یکی از دفتر نوشته هایش می نویسد: «جسم من به خود می گفت یا به من می گفت )زیرا جسمی که با خود حرف می زند، یک «من» می سازد(: من یک حادثۀ خاص و ویژهام» )دفتر اندیشۀ 8: 414(

 

در مرحلۀ سوم این شعر نسبتاً بلند، وحدتی میان نارسیس و چشمه پدید می آید. او که در آغاز، خود را از چشمه جدا می دانست، احساس می کند با بوسه ای بر آب به او پیوند می خورد که درواقع، این بوسه نشان از مرگ دارد. او می گوید: «مرگ، وحدت بین جسم و جان است که آگاهی، بیداری و رنج این دو را از هم جدا کرده است» )والری، آنالکتا، 1960: 719(.

 

در پایان اشعار، تصویری از نارسیس را می بینیم که در آب تیره وتار می شود. جسمش محو شده است؛ درحالیکه جان و اندیشه، آگاهانه در کنار آب برجای می ماند. درواقع، از دیدگاه نشانه شناسی، کنشگر میان جان و جسم در نوسان است و در پایان یکی از آن دو می ماند. والری این مسئله را در دفتر اندیشۀ 20، صفحۀ 282 به صورت زیر آورده است:

 

«شب نارسیس را از بین می برد، او دیگر دست ها و تصویرش را نمی بیند…

 

از او جز نیرو و تفکر بر جای نمی ماند.

 

این مرگ نیست، قرینۀ مرگ است، انعکاس و بازتابی از مرگ؛ زیرا جان حضور دارد و جسم غایب است».

 

شعر نغمه های نارسیس نیز به مسئلۀ «من» می پردازد. باید اذعان داشت که این شعر با دو شعر قبلی، متفاوت و گفتوگویی میان نارسیس و چهار حوری است و قسمتی نیز گفتوگوی درونی با خود. در آن ،شاهد صحنه ای هستیم که محوطۀ باز و بیدرختی به تصویر کشیده شده است .

 

چشمه ای در مرکز آن قرار دارد که با تشعشعات ماه، روشن و اکو )الهۀ پژواک( عاشق نارسیس می شود. شعر نغمه های نارسیس، دارای هفت صحنه است و ارتباط بین نارسیس و کنشگران دیگر مانند حوریان و اکو را نشان می دهد. در این شعر نیز اتصالات و انفصالات گفتمانی وجود دارد. نارسیس نگاهش را از دنیای اطراف آغاز می کند و خطابش به طبیعت و عناصر بیرونی است. سپس به خود می پردازد. در اتصال گفتمانی با ضمیر «من» بهوجود می آید.

 

Cher CORPS, Je m’abandonne à ta seule puissance. (Cantate du Narcisse, scène II,

 

 (vers 11گرانمایه جسم، تنها خود را به قدرت تو می سپارم. )نغمه های نارسیس، بیت 11( ضمیر «من» در جستوجوی خود است و درواقع، به وضوح خود را نارسیس معرفی می کند:

 

O Narcisse, Ô Moi-même, ô Même qui m’accueilles

 

Par tes yeux dans mes yeux, délices de nos yeux

 

Je froisse l’or bruyant des roseaux radieux (Cantate du Narcisse, scène II, v. 17-19)

 

 

 

ای نارسیس، ای خود من، ای همانی که به من خوشامد می گویی از چشم هایت در چشمانم، لذت چشم هایمان را

 

من شکن می اندازم درخشش همهمهوار نیزار تفته از نور خورشید را )نغمه های نارسیس، 17- 19( در ابیات بعد نیز اتصالات گفتمانی با ضمیر «من» وجود دارد.

 

Je vous perds et j’ai tout perdu…!

 

 

شما را می بازم و من همه چیز را از دست داده ام! )بیت 15(

 

Je suis seul. Je suis moi. Je suis vrai… Je vous hais.

 

منم آنکه تنهاست، منم آنکه خود منم، منم آنکه حقیقی ام…. شمایان را بیزارم. )بیت 66(

 

 

 

درواقع، تصاویر این اشعار به نوعی رابطۀ میان «من» فاعل و «من» مفعول، رابطۀ «من» و «تو»،رابطۀ «من» و جهان، رابطۀ شاهد و مشهود، میان جان و جسم است و درون مایۀ «من» در بافتتمام اشعار با موضوع نارسیس وجود دارد. در بیت 35 نغمه های نارسیس می خوانیم: «خواهم خودرا دیدن و دوباره دیدن» ^{Je change et veux fixer} که در آن ،با دو ضمیر «من» مواجهیم، من فاعلی که کنشگر جستوجوگر است و من مفعولی که شیء ارزشی است.

 

«من» در ابتدا در حالت انفصال با خود قرار می گیرد و سپس دوباره به خود متصل می شود.

 

درواقع، وجودی است که دو پاره و دو قسمت شده است. در شعر پارک جوان نیز همین تقسیمشدن «من» و رنج و درد ناشی از آن به تصویر کشیده شده است. در دفتر اندیشه های والری، این «من» تکثر می یابد و دلیل این تکثر را می توان اتصال گفتمانی دانست که در نیمۀ راه منقطع شده است. به بیان فونتنی )1999: 95(، «اگر اتصال گفتمانی در نیمۀ راه قطع شود، شخص تجزیه و تفکیک و به صورت متکثر یا دوتایی ظاهر می شود. در این صورت، ضمیر «تو» ممکن است یکی از نمودهای گفته پردازی باشد.»

 

 

 

من و تکثر من

 

والری با مراجعه به علوم و فلسفه های گوناگون سعی دارد به این سؤال پاسخ دهد: «من کیست؟» او در دفتر اندیشه های خود، ضمیر «من» را با معانی و نشانه های مختلف توضیح می دهد. شایان ذکر است که دفاتر اندیشه ها مانند پازلی هستند که باید آن ها را کنار هم چید تا بتوان دراین باره به مفهومی دست یافت. وی با جملاتی مانند «من می اندیشم»، «من تغییر می کنم»، «من می نویسم»، اگواسفر یا بهعبارتی سپهری از خود می سازد که خواننده نیز ملزم می شود به جستوجوی این «من» گاهی آشکار و گاهی نهان بپردازد.

 

همان طورکه در بخش قبل ملاحظه شد، یکی از درون مایه های اصلی آثار والری نارسیس است که هم خود را درون چشمه می بیند و هم «من» خود را در آینۀ وجدانش نظاره می کند. والری در دفتر اندیشه هایش اظهار می دارد: «پیش از آنکه خود را تعریف کنم، باید جسمم را تعریف نمایم، جسمی که مرکز لذات و درد و رنج و مرکز حواس چشایی، بینایی، لامسه و بویایی است. جسم ابزار لازم همۀ کنش های من است و «جسم من» بسیار وابسته به «من» است، من بدون جسم وجود ندارد» )دفتر اندیشۀ 3: 850(.

 

درواقع، بهتر است بگوییم «من» درحال شناسایی خود است. والری قصد دارد که هویت خودرا بسازد و تعریف مشخصی از آن ارائه دهد، اما متوجه می شود جوهری است تکه تکه، مدامدرحال تغییر، درحال شدن^[4]. این موقتیبودن و تغییر دائمی هویت خود، تعریف «من» را دشوارمی سازد. «من» همان «خودی» است که مدام درحال حرکت و موضوع همۀ تغییرات است. به همینعلت، تعریف سوژه هم برای او دشوار می شود؛ زیرا سوژه تیپ ها و مدل های خاصی را می طلبد که توضیح یکایک آن ها دشوار است و هریک از آن ها مدام درحال تحول و دگرگونی است.

 

اگر از دیدگاه نشانه شناسی مکتب پاریس بررسی کنیم، درواقع، «من» کنشگری گفته پرداز است. به عبارتی، همان طورکه کریستینا ووژل )1997: 102- 103( بیان می کند «من صورتی است که هم نمودهای گفته پردازانه و هم کنشگران گفتمان را بههمراه دارد. کنشگر «من» همواره درحال تغییر است و درحال تولدی دوباره؛ و از انواع «من» تشکیل شده است؛ از یک تا بی نهایت». کنشگر «من» درواقع، محل بروز تولیدات مختلفی است که یا در جدال با هم قرار می گیرند یا با هم در صلحاند. این مسئله از قاعدۀ مشخصی پیروی نمی کند و آغاز و پایانی ندارد. درواقع، نویسنده )اگواسکیریپتور در دفتر اند یشهها( به خود ارجاع می دهد و خود را می سازد؛ آن هم در نوشته های منقطع صبحگاهی و  بهطور خستگی ناپذیر.^[5] این ساختار گفتمانی، همواره درحال تغییر و تحول است و به خود بازمی گردد.

 

درواقع، در دفتر اندیشه ها، گفته پرداز سوژۀ حالتی³ نیست؛ بلکه سوژهای کنشی^[6] و مرتب درحال تغییر است، به نوعی «خود را سازمان دهیکردن» است. گفته پردازی در آثار والری، از «من» آغاز می شود و در آن، کنشگران دیگری نهفته است. او به وضوح، نظامی را به تصویر می کشد که قادر است خود را بسازد، سازمان دهی کند و تمام پتانسیل خود را به مرحلۀ اجرا و کنش بگذارد.

 

این شیوۀ حضور، تنها مربوط به یک فاعل روایی نیست؛ بلکه فاعل شناختی و معرفتی نیز است.

 

در سازوکار این نظام- که تنوع اندیشه را نیز به دنبال دارد- والری قوۀ ادراک و نیروی تعقل را در جایگاه ثابتی قرار می دهد. به آن سازوکار، خصوصیت کاملاً صوری میدهد و از آن به عنوان «من هیچ» ^{Moi zéro} یاد می کند و اذعان می دارد: «همان طورکه صفر نماد هرگونه معادله ای است، ^A=0 «من» نیز در نگارش هرچیز نقش صفر را ایفا می کند، این هرچیز ممکن است از یک تا بی نهایت

 

 )838 :7 یادداشت( »x1 x2 ………xn=M .باشد

 

بدینترتیب، «من هیچ» از هرچیز ممکنی متمایز می شود. «منی که بهنظر می رسد به طورنامفهومی دیگری است؛ به طور ناتمامی، دیگری» )دفتر اندیشۀ 8: 533(. همچنین این من هیچ، من نمادین است که شکل شناخت به خود می گیرد.

 

گاهی در دفتر اندیشه های نویسنده ملاحظه می شود که برای والری بسیار دشوار است که «من» را تعریف کند؛ مگر به صورت «نفی چیزی». این نفی، هرازگاهی به صورت «من ناب» ^{Moi pur} نیز ظاهر می شود که درواقع، هیچ صفتی به خود نمی گیرد، تغییر نمی کند و همواره با حرف بزرگ ^M نشان داده می شود. در تمام دفتر اندیشه ها، همین «من» نام های گوناگونی دارد. «لحظه»، «اکنون»، «جهانی»، «غیرشخصی»، «آغازین»، «ازلی»، «اولیه»، «نورانی»، «من برتر و کامل»، «من منها»، «من مطلق» و… )دفتر اندیشه های 8، 20، 23، 18، 22، 5( که اگر با دید شرقی و مذهبی خود به آن نگاه کنیم، همان خدا یا بهعبارتی روح پاکی است که از وجود خدا در ما دمیده شده است. والری تعریف ثابت و دقیقی برای آن ندارد و در بعضی جاها اذعان می دارد که در هرلحظه، یک من ناب وجود دارد و درعین حال می توان تکثر «من» را در سازوکار زندگی ملاحظه کرد. با نگاه مذهبی و عرفانی می توانیم از آن به بازی نفس و روح تعبیر کنیم. منیتها از نفس سرچشمه می گیرند و صفات مختلفی را نشان می دهند؛ از جمله خودخواهی، بخل، حسادت، کینه و… ؛ درحالیکه روح ما پاک و خالص، تنها نظاره گر است و تغییر نمی کند. والری نیز اذعان می دارد «درحالیکه آن «من» تغییرناپذیر است، در هر لحظه منهای جدید، با نقش های جدیدی ظاهر می شود» )دفتر اندیشۀ 12: 381(؛ من نابی که زمان و مکان ندارد، مرجع مشخصی ندارد، کاملاً نمادین است و از هر تصویر و تولیدی متمایز است )دفتر اندیشۀ 15، 281(؛ نفی هرچیزی است و همان طورکه نیکل سلیقت- پیتری )1979: 370( می نویسد، «بین خود و من ناب بی نهایت قرار دارد».

 

همچنین باید افزود که در نظام بازنمایی پویای والری، نظامی از «منها» داریم که یکی نیست؛ هر لحظه به یک صورت ظاهر می شود و در هر موقعیت، یک نشانه یا نمایه است. بههمیندلیل، نمی توان جایگاه ثابت و تعریف مشخصی از ضمیر «من» در آثار والری درنظر گرفت، اما به روش نشانه شناسی مکتب پاریس می توان گفت «من» والری هم سوژۀ پراگماتیک )کنشی( است، هم شناختی و هم احساسی. سوژۀ کنشی است؛ زیرا عملی انجام می دهد و آن دیدن است: دنیا را دیدن، خود را دیدن، خود را درحال تغییر دیدن. یک سوژه درحال «شدن» و تغییر. در این تغییر، دو فعل مودال «خواستن»و «توانستن»، نقشی اساسی ایفا می کنند. پیوند این دو فعل، ساختار اساسی سوژه ای را تضمین می کندکه به کنش های خود و محیط اطراف آگاه است. سوژه شناختی است؛ زیرا دانش و فرهنگی را انتقالمی دهد؛ در جستوجوی هویت خود است که پیوسته تغییر می کند. سوژه احساسی است؛ زیرا لذت، درد و رنج را اظهار می کند. سوژه ای که هم در گفتمان است و هم از گفتمان جداست. هنگامیکه در حال انفصال قرار می گیرد، منبسط و به شکل های مختلفی ظاهر می شود و درحالیکه گفته پردازی می کند، از «خود» نیز می گوید. درونش را باز می کند و همواره درحال تغییر است. بههمینسبب، جستوجویش، یک جستوجوی معرفتی است. در ثانی گفتمان والری، خودارجاعی

 

^{Autoréférentiel} است؛ پیوسته به خود ارجاع می دهد و همواره باور و دانش خود را در نظام ارزش های اجتماعی، فلسفی و مذهبی به چالش می کشد. نویسنده مدام «خود» را می بیند و در پی شناخت خود است. درعین حال من نابی را می بیند که هیچ ویژگی خاصی ندارد و از آن گاهی به «عشق» تعبیر می کند. در تحلیل های نویسنده، «دیگری» هم ظاهر می شود که بهنظر می رسد درمقابل

 

«من» جایگاه ویژه ای دارد. این «دیگری» در درون خود است که در بحث بعد به آن می پردازیم.

 

 

 

همانیت و غیریت

 

همان طورکه پیش از این بارها اشاره شد، تمام تلاش والری، یافتن هویت خود بود؛ آن هم در این منهای مختلف و متفاوت که هم به عنوان سوژه و هم به عنوان موضوع جستوجو، در هر لحظه به یک صورت ظاهر می شوند. مونتین فیلسوف قرن شانزدهم نیز می گفت: «هرکس مقابل خود را نگاه می کند. من درونم را نظاره می کنم. من سروکارم تنها با خودم است. من خود را کنترل می کنم. خود را می چشم. به دور خودم می چرخم» )پوله، 1977: 53(. والری نیز می پرسد: «من که هستم؟ کجا هستم؟» و این پرسشها سرآغاز جستوجویی هستیشناسانه است. در دفتر اندیشۀ 8 صفحۀ 17 می خوانیم: «من. تو چه کسی هستی؟ این پرسش دو پاسخ دارد:

 

^A من فلان آقا هستم؛ در این تاریخ متولد شده ام؛ با چنین سرگذشتی، با این رنج ها، با آن دردها و این احساسات و… ؛ ^B من همانم که هستم؛ کسی که سخن می گوید؛ کسی که پاسخ می دهد. من فلان آقا هستم، ولی همانی نیستم که این سؤالات را می پرسد. کسی که نمی داند چه کسی است.

 

پس چه کسی از من می پرسد؟ او کیست؟ چه کسی از آن بی اطلاع است؟ چه کسی؟ در هنگامبیداری، «منی» به نام ^B در انتظار است و «منی» به نام ^A را می پذیرد و بدینترتیب یک «من» کامل^Moi از این پرسش و پاسخ بهوجود می آید.» موقعیتی که والری توضیح می دهد، «من» ^Moi را در یک نظام پویای پرسش و پاسخ تشریح می کند که سعی دارد هویت خود را که دارای درجات متعدد است، بازشناسد. ضمن اینکه نمی تواند روی هریک از آن ها متوقف شود؛ زیرا «تولد من»، «تاریخ من»، «حرفۀ من» و در یک کلمه «گذشتۀ من» از «من» هویتی ساخته است و هیچ یک را نمی توان انکار کرد. درواقع، «برنامۀ وجودی من» است که به «من» احساس بودن در این جهان را می دهد.

 

مسئلۀ هویت، در داستان آقای تست ^{Monsieur Teste} نیز مطرح شده است و رابطه ای بین آقای تست- انسانی که در تنهایی درونش غرق است- و والری- که همواره درپی شناسایی خود است- وجود دارد. در این داستان، «من» هم راوی و سوژه است و هم «موضوع ارزشی» که سوژه به دنبال آن است. درواقع، با دو ضمیر فاعلی «من» ^Je سروکار داریم و در آن، آقای تست کاملاً آگاه است که بهدنبال هویت خود می گردد که با «نفی دنیا» و «نگاه دیگران» آغاز می شود. این جستوجو در معنای کامل و اتم کلمه، جستوجوی «خوشبختی» در تنهایی است. برای آقای تست، «تنهابودن» یعنی «با خویشتنبودن»؛ از آنجاکه او سعی دارد معنا و ارزش هویت خود را بیابد، «موضوع جستوجو» نیز است و در آخر سوژه ای می شود که با دنیای بیرون در انفصال کامل و بهدنبال دیگری در درون خود است. شایان ذکر است که مسئلۀ «خود» و «دیگری» در اشعار با درون مایۀ نارسیس نیز وجود داشت. والری در دفتر اندیشۀ 23، صفحۀ 779 اذعان می دارد: «این دیگری )= من(، یکی از نقش های اساسی را در شناسایی هویت ایفا می کند.» هربار که مانند نارسیس در آب )آینۀ وجدانش( خم می شود، دیگری را می بیند که هم دور است و هم نزدیک و دیالکتیکی بین دیگری و من بهوجود می آید.

 

در اینجا برای تحلیل این «دیگری»، از فلسفۀ پدیدارشناسی و نشانه شناسی سود می جوییم. دو هویت مدنظر است: غیریت¹ و همانیت² که در پدیدارشناسی، «هویت خویش» را غیریت و هویت اشیا را همانیت می نامد. پل ریکور سعی دارد رابطۀ اصیلی میان غیریت و دیگربودگی برقرار کند که

 

 

1. _ipséité

 

1. mêmeté

 

در اثر خودش به مثابۀ دیگری^[7] آن را به تفصیل شرح داده است. او سعی دارد که «دیگری» را در«همان» توضیح دهد و اظهار می دارد برخلاف هویت بهمعنای همانیت، غیریت در معنای وحدت وانسجام با تاریخ زندگی، با دیگربودگی^[8] سازگار و هماهنگ است. اندیشه های او با اندیشۀ هوسرل درتضاد قرار می گیرد؛ زیرا هوسرل «دیگری» را تغییر خویش می نامد. درواقع، از دیدگاه ریکور، پایه و اساس تفاوت «هویت» و «غیریت»، بر «تحلیل خویش» استوار است که بر هیچ «خود ثابتی» دلالت نمی کند. او از یک «من» خردشده و شکسته سخن می گوید که مشابه «تکثر من» در اندیشۀ والری است.

 

هویت برای ریکور بهمعنای «همانی» ^mêmeté و غیریت ^ipséité، هویت غیری است. تفاوت در چیست؟ در ابتدا اذعان می دارد که «چیزی» با «کسی» متفاوت است و هویت در معنای همانیت، نه تنها برای شیء بلکه برای شخص هم به کار می رود، اما هویت بهمعنای غیریت، تنها برای شخص است. هویت یعنی «مدتزمان در تغییر» که ثبات و تغییرناپذیری را نشان می دهد.

 

اینجاست که «همان چیز» به عنوان چیزی که در زمان امتداد دارد، با همان شخص متفاوت می شود.

 

برای شخص، اصطلاح ^ipse غیریت را بهکار می برد؛ زیرا چالش بین خود و دیگری بهوجود می آید. شایان ذکر است که اصطلاح فرانسوی خویشتن خویش ^soi-même، حالت ارجاعی دارد و تأکیدی بر خود است، نه مقایسه.

 

والری نیز مسئلۀ من و دیگری را به چالش کشیده است. برای او، دیگری در «خود» وجود

 

دارد. در ابتدا به تحلیل افعال دوضمیرۀ فرانسه می پردازد. ^{Je me vois, je me dis, je me lève} منی که دیگر است، ظاهر می شود: «من خود را می بینم.» ضمیر من، تصویری از چهره یا تن است. «به خود می گویم»، ضمیر مفعولی «من» ^me کسی است که در درون من شنواست. برای او میان ^–MoiJe و ^Moi-me تفاوت وجود دارد. در عین وحدت، دو ضمیر یا به عبارتی دو «من» وجود دارد:

 

یکی آشنا و دیگری ناآشنا. ضمیر مفعولی «من» ^me در تحلیل والری نسبت به من )ضمیر فاعلی(، همانیت ^idem را مطرح می کند که گاهی آن را می شناسد و گاهی برایش ناشناخته است. همین تحلیل، در کتاب ریکور آمده است؛ با این تفاوت که وی ایندو را تقابل هویت جوهری و هویت عرضی می داند. هویت عرضی، هویتی است که ویژگیهای فردی را بیان می کند، درمقابل جوهری که هر لحظه وجود دارد و این مسئلۀ همانیت و غیریت را می سازد. پس از تحلیل ریکور، ژاکفونتنی هم «خویش» ^soi و «من» ^moi را با تحلیل نشانه شناختی به چالش می کشد. دو هویت رابه صورت هویت نقشی )خودهمانی ^soi-idem( و هویت رفتاری )خودغیری ^soi-ipse( تعریفمی کند و اذعان می دارد که ما هر لحظه درحال پذیرفتن نقش هستیم. با پذیرش نقش ها، ویژگی هایی در ما به طور موقت انباشته می شود و هویتی ساخته می شود که کنشگر خود را به مثابۀ «دیگری» کشف می کند. این دو نوع هویت سبب می شود که کنشگر درحال شدن ^devenir و تحول باشد و سه مسئله معناسازی می کند: موضعگرفتن در این دنیا که با جسم است، آن نقشی که گرفته )خودهمانی( و آنی که خواهد شد و هدفمند است )خودغیری(.

 

والری در دفتر اندیشۀ پنجم، صفحۀ 685 اظهار می دارد: «من هستم آنچه نیستم. من هستم آنجایی که نیستم. من هستم زمانی که نیستم: من روح را نهمن ^{mon non-moi} می نامم»؛ بنابراین، در یادداشت هایش با یک مربع معنایی مواجه می شویم:

 

 

 

نمودار 1. مربع معنایی یادداشتهای پل والری

 

 

 

همان طورکه پیش از این گفته شد، «من ناب» برای والری، همان منی است که بدان ارجاع می دهد و هیچ تغییر و تحولی ندارد. «من» برای والری همان «خودهمانی» است که مرتب نقش می پذیرد و «نهمن»، «خودغیریت» که نیل و مقصد و هدف را مشخص می کند. هویتی که درحال ساخته شدن است. والری )1960: 739( در تل کل ^{Tel Quel} نیز می گوید: «از «من» یک «نهمن» باید ساخت. و تمام نهمن را باید به «من اصلی» ارجاع داد.» آن چیزی که در متون این نویسنده عجیب بهنظر می رسد آن است که سوژۀ کنش و تغییر و تحول، هرگز به سومشخص بیان نشده است؛ بلکه همواره اولشخص است. «خود»^soi  همواره با ضمیر «من» بیان شده است؛ تنها در آخرین دفتراندیشه های والری درمورد «خود» آمده است: «به دیگری نیاز داریم، برای اینکه خود باشیم. دیگریو خود در ارتباط با هماند و هردو کارکرد ذهن را نشان می دهد که بین این دو قطب در نوساناست. می توان به طور ساده اذعان داشت که «خود» نهدیگری است و اینجاست که هویت شکل می گیرد و وحدت ایجاد می شود. دیگری بی نهایت ناپایدار و تغییرپذیر است؛ همانند چشمی که هزاران شیء را می بیند و هرکدام از این مجموعه نهاو ^non-lui است» )دفتر اندیشۀ 23، 1940:

 

 .)388

 

با این دفتر اندیشه متوجه می شویم که «خود» در ارتباط با «دیگری» توصیف شده است. درواقع، این «خود» پایان تمام تغییراتی است که مجموعۀ «من» در تمام زندگی تعریف کرده و ممکن است به ثبات برسد. پیش از این مشاهده شد که هویت در والری متغیر است و در یک پویایی کنشی قرار می گیرد. درواقع، درون «خود»، «من» متکثر قرار دارد که به کنشگران متعددی تقسیم شده و سوژۀ والری در دل «من» تجزیه شده است. به علاوه، والری سعی دارد از ضمیر «من» مدلی بسازد که مرکز تمام کنش ها و شناخت هاست. والری این «من» را یا در حوزۀ همان و خودهمانی قرار می دهد یا در مرز با دیگری، خودغیری. بدینترتیب، «من» والری که می توان آن را «کنشگر شامل» ^archi-actant نامید، برنامۀ دوگانه ای را دنبال می کند: خودش باشد و «خودی» غیر از خودش. کریستینا ووژل )1997: 107( در این زمینه اظهار می دارد: «کنشگر شامل من، نظامی هست که مرتب بهوجود می آید و متولد می شود و بر پایۀ تعادل یا عدمتعادل «همانیت» ^mêmeté و «دیگربودگی» ^altérité استوار است». در این نظام، «من» و «دیگری» بنابر نظر امیل بنونیست، کنشگران من/ تو و او، مکان اینجا/ نه اینجا و آنجا، زمان اکنون/ نهاکنون و یک بار وجود دارد. تعابیر بنونیست به تعاریف اتصالات و انفصالات گفتمانی نشانهشناسان مربوط می شود که در بخش اول بررسی شد.

 

از آنجاکه «نظام من» در آثار والری در تغییر دائم و تحول پیوسته و مداوم است، طبیعی است که هربار از این نظام یک «دیگری» بیرون آید. می توان با یک تحلیل نشانه شناسی اذعان داشت که «خودهمانی» همان «خودغیری» است که در هر لحظه خود را به صورت «دیگری» با هویتی ناپایدار و موقتی کشف می کند و این ارتباط بیشتر در مکان با نگاه و با دیدن صورت می گیرد. تبادل نگاه هاست که آن تفاوت اساسی را بهوجود می آورد و سبب می شود که انسان خود را در هر لحظه جدا احساس کند.

 

بدینترتیب، والری را در ارتباط با «من» و «دنیا» و «من و دیگری» می یابیم. منی که البتههیچ چیزی از هویت دیگری نمی داند. شخص هرلحظه تغییر می کند و «دیگری» می شود. دیگریبرای او ضروری است. باید اظهار داشت که «خود» والری، هر لحظه خود را به صورت «دیگری»کشف می کند. می توان گفت که «من» والری در تضاد با ثبات هویتی قرار می گیرد. در یکی از دفتر اندیشه هایش نیز اذعان می دارد: «من نبودم اگر نمی توانستم دیگری باشم». در این متن، نبود یک «من» ثابت و حضور یک «من» مدام درحال تغییر اثبات می شود. یعنی حوزههای هویت ضمایر فاعلی و مفعولی «من»، هم زمان «دیگری» را دربردارند. هویت او با «دیگربودن» تغذیه می شود و «دیگری» در «من»، منی کامل می سازد که هویت است. در آقای تست )1960: 27( نیز که اذعان می دارد: «من هر لحظه دیگری می شود»، دیگری وجود دارد. «در هر اندیشه اش یک تست دیگر ظاهر می شود» )والری، 1960: 59(. یعنی در جوهر «من» شخصیت ها و چهره های متفاوتی وجود دارد و هویت «خود» با شناسایی دیگری به وجود می آید.

 

 

 

نتیجه

 

با تحلیل «من» و «دیگری» در پاره ای از گفتمان والری، براساس نظریۀ فونتنی- که مسئلۀ خودهمانی و خودغیری را در نشانه شناسی مکتب پاریس مطرح کرده- و همچنین تحلیل پل ریکور در این زمینه، به این مهم دست یافتیم که «من» در والری، هرگز ثابت و ایستا نیست؛ بلکه در نظامی پویا، مرتب درحال تغییر و تحول است. درواقع، اگر «من» به «دیگری» تبدیل شود، می تواند وجود داشته باشد. موضوع دیگر آنکه سوژه از «خود» بیرون می آید و رها می شود و به عنوان «دیگری» خود را نظاره می کند. درنتیجه، رابطه ای میان «خود» و «دیگری» بهوجود می آید.

 

همچنین باید خاطرنشان کرد تبادل «من» و «دیگری» در تبادل نگاه ها نیست و درک «من» در یک رابطۀ بینالاذهانی تعریف نمی شود؛ بلکه «دیگری» به مثابۀ آیینهای است که تصویر «خود» را در آن می بیند و خود را بازمی شناسد. این ادراک، انعکاسی است. درواقع، والری در من که «خودهمانی» است، در هر لحظه «خودغیری» را کشف می کند و این ارتباط با «دیگری»، با فعل دیدن آغاز می شود؛ بهطوریکه این «دیگری» برای تکامل او لازم است. «انسان خود را نمی شناسد مگر در دیگری» )دفتر اندیشۀ 28، 1944: 823(؛ یعنی هویت سازی با شناخت دیگر آغاز می شود. خود را نظاره می کند؛ مانند دیگری، سوژۀ خود را ابژه می بیند: ابژۀ شناسایی. درواقع، من با انعکاسی از دیگری خودش، خود را می شناسد و با کشف دیگری به خود معنا می دهد. این دیگری مانند سایهدنبالش است؛ همان طورکه در دفتر اندیشۀ 8، صفحۀ 533 اظهار می دارد: «در خود آن قدر پیشبرویم که بتوانیم دیگری را بیابیم». سوژه بهدنبال هویت «خود»، با بهعینیتدرآوردن «خود»، تواناییآن را دارد که «خود» را به مثابۀ «دیگری» نظاره کند و دیگری انعکاسی از «خود» شود. ظهور و پیدایش «دیگری» مرتبط به آیینه که در آن، اهمیت انعکاس و نور را نیز نشان می دهد. این انعکاسیبودن در نوشتههای والری کاملاً معناسازی می کند و می توان آن را در پژوهشهای دیگر مطالعه کرد.

 

 منابع

 

BERTRAND, Denis (2000), Précis de sémiotique littéraire, Paris, Nathan.

 

 

كلید واژه ها: باززایی مستقیم، بذرالبنج مشبک، تنظیمکننده رشد گیاه، ریزنمونه، کشت درونشیشهای

 

 

 

 

 

 

 

 Email: b.hosseini@urmia.ac.ir                                                                                                                           نویسنده مسئول *

 

 

 

مقدمه

 

گیاههان ج نس ^Hyoscyamus از جمل ه گیاههان داروی ی باارزش، متعلق به تیره ^Solanaceae و دارای 20 گونه و 90جنس در سطح جهان و نیز 13 گونه در ایران میباشهد  کهه  هفت گونه آن بومی هستند ^[1، 6^]. گونه بهذرالبنج  مشهب   )با نام علمهی Hyoscyamus reticulatus L.( بهوم ی منهاطق  اروپا، علفی، دوساله بوده و دارای ترکیبهات  دارویهی  نظیهر  تروپان آلکالوئیدهای هیوسیامین و اسکوپولامین میباشد که از آن ها در تهیه داروهای ضدتشنج، بی حسی، مسکن و تب بهر  استفاده می شود ^[7،3، 21 و 26^]. میه زان آلکالوئیه دهای کهل  در ^{H. reticulatus} در بههرگههها 027/0-011/0 و در ریشهههههها

 

417/0 درصد مشاهده شد. سایر متابولیتهای شهناخته  شهده  در گونههای بذرالبنج شامل فلاونوئیه دها،  اسهید کلروژنیه  ، تانن و کومارین میباشند ^[5، 16 و 19^].

 

فاکتورهای شیمیایی، مواد معدنی، تنظیمکنندههای  رشهد به عنوان مهمترین عوامل در تمایززدایی و رشد گیاه مؤثرند ^[23^]. تحقیقات متعددی بر روی باززایی گیاهان متعلهق  بهه  ای ن تیههره نظیههر [ Solanum  ،[14Hyoscyamus niger

 

[ Solanum melongena L. ] ،[13trilobatum L.18]، در محی  کشت حهاوی  ترکیبهات  و  سهطوح مختلهف  تنظهیم -کننده های رشدی و ریزنمونههای مختلف انجام شده است.

 

در یکی از گونههای گیاه مریمگلی )با نام علمی  ^{Salviamiltiorhizza}(، بیشترین نرخ باززایی غیرمستقیم در محه ی  کشت ^MS حاوی 5/0 میلیگرم در لیتر ^IAA و 6/4 میله ی^–گرم در لیتر ^Kin و باززایی مسهتق یم در محه ی  کشهت  ^MS حاوی 6/2 میلیگرم در لیتر ^BA و 5/0 می لهیگهرم  در لیتهر  ^IAA بهدست آمد ^[28^]. در گیاه نعناع فلفلی )با نهام  علمهی ^{Mentha piperita}(، حداکثر تعداد شاخه و طول شهاخه  درمحی  کشت ^MS حاوی 4/0 میلیگرم در لیتر ^NAA و 4/0 میلیگرم در لیتر ^Kin بهدست آمد ^[29^]. انهدام زایهی  درون^–شیشهای از گیه اه .Cassia auriculata L در محه ی  کشهت  ^MS حاوی سه میلیگرم در لیتر ^BA و یه   میله یگهرم  در لیتر ^NAA و محی  کشت ^MS حاوی سه میلیگرم در لیتهر  ^Kin و سه میلیگرم در لیتر ^BA صورت گرفت ^[27^].

 

باتوجه به اهمیت این گیاه و نیز درنظر گرفتن این نکته که هیچ مطالعهای در مورد کشت درونشیشهه ای ایهن  گیهاه  تاکنون گزارش نشده است، هدف از انجام پژوهش حاضر، شناخت بهترین، سریعترین و اقتصادیترین روش تکثیهر  و دستیابی به محی  کشت مناسهب  بهرای  بهاززایی  و تکثیهر  گیاه درونشیشهای این گیاه و همچنین تدوین دانهش  فهن -کشت درونشیشهای در ایران میباشد.

 

 

 

مواد و روشها

 

مواد گیاهی، ضدعفونی سطحی و شرایط نگهداری بذر موردنیاز جهت کشت درونشیشهای در شرای  گنهدزدا  به منظور تهیه ریزنمونه سالم و تمیز از باغ گیاهان دارویهی  دانشکده کشاورزی دانشگاه ارومیه تهیه ه گردیهد . همچنهین  تحقیق در مرکز رشهد  واحهدها ی فنهاور ی و بیوتکنولهوژ ی جهاد دانشگاهی ارومیه در سال 1392 انجهام  گردیه د. ابتهدا  جهت شکستن خهواب  فیزیولهوژیکی  بهذور  بهه  مهدت  24 س اعت در ش رای  ک  املا ت اریکی و در دم ای 24 درج ه سانتیگراد با محلول جیبرلین آغشته گردید. سهپس  جههت  ضدعفونی سطحی بذرها از اسیدسولفوری  10 درصهد  بهه  مدت هفت دقیقه، هیپوکلریت سدیم پنج درصهد  بهه  مهدت  10 دقیقه و سه بار غوطهه وری در آب مقطهر  بهه  مهدت  10 دقیقه اسهتفاده  گردیه د. پهس  از ضهدعفون ی سهطح ی بهذور  استریل در محی  کشت پایه ^MS تکمیل شده با ساکارز سه درصد حجمی و آگار 8/0 درصهد  بها  اسهیدیته  7/5 کشهت  شدند. جهت کشت کلیه مواد گیاهی در اتاق رشد با دمها ی 2 ± 24 درجههه سههانتیگههراد و بهها فتوپریههود 16 سههاعتروشنایی و هشت سهاعت  تهار یکی قهرار  گرفتنهد . قطعهات  هیپوکوتیههل و کوتیلههدون 15 روز پههس از کشههت بههذر و قطعات گره و نوک شهاخه  21 روز پهس  از کشهت  بهذر  از گیاهچههای حاصل تهیه شدند.

 

 

 

آزمایش بررسی اثر ترکیبات و غلظتهای مختلف   تنظیمکنندههای رشد بر باززایی

 

این آزمایش به منظور بررسی اثهر  ترکیبهات  و غلظهت ههای 

 

 

 

 

 

 

جدول 1. تركیبات مختلف تنظیمكننده رشد گیاهی جهت مطالعه باززایی گیاه بذرالبنج مشبک در شرایط درونشیشه                                                                                                                                                                           ترکیبات هورمونی تیمار  control  T1  1 mg.l-1 Kin  T2  3 mg.l-1 Kin  T3  5 mg.l-1 Kin  T4  0.1mg.l-1 IAA  T5  1 mg.l-1 Kin + 0.1 mg.l-1 IAA  T6  3 mg.l-1 Kin + 0.1 mg.l-1 IAA  T7  5 mg.l-1 Kin + 0.1 mg.l-1 IAA  T8  0.5 mg.l-1 IAA  T9  1 mg.l-1 Kin + 0.5 mg.l-1 IAA  T10  3 mg.l-1 Kin + 0.5 mg.l-1 IAA  T11  5 mg.l-1 Kin + 0.5 mg.l-1 IAA  T12

 

 

 

مختلف تنظیمکنندهههای رشهد گیهاهی  بهر  میهزان  بهاززایی ریزنمونههای کوتیلدن، هیپوکوتیل، گره و نوک شاخساره بهصورت فاکتوریل در قالب طرح کهاملا   تصهادفی  بها  چههار  تکرار انجام گردیهد . فاکتورههای  آزمایشهی  شهامل  ترکیهب  هورمون ^IAA در سه سطح )صفر، 1/0 و 5/0 میلیگهرم  در لیتر( با ^Kin در چهار سطح )صفر، ی،  سه و پنج میلیگرم در لیتر( بودند )جدول 1(. واکشهت  ریزنمونهه هها  ههر  سهه  هفته ی بار انجام گردید و پس از سه بار واکشهت ، میهزان  القای جوانه و تعداد شاخههای باززایی شده در هر تیمار و در هر تکرار محاسبه گردید.

 

 

 

 

 

آزمایش بررسی اثر نوع محیط کشت پایه و غلظفت  IBA و IAA بر ریشهزایی

 

این آزمایش به منظور بررسی تأثیر غلظهت  نمه   )^MS( و هورمون های ^IAA و ^IBA بر میزان ریشهزایی گیاهچهههای  باززایی شده در آزمایشگاه انجام گرفت. تیمارهای آزمایشی شامل محی          کشهت ₂ ^MS/ ¹و ^MS در غلظهت ههای  1/1 و 2/2 میکرومولار ^IAA و ^IBA بودند. همچنین محی  کشت

 

₂ ^MS/ ¹و ^MS فاقد هورمون به عنهوان  تیمهار  شهاهد  مهورد  آزمایش قرار گرفت. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح         کاملا تصادفی در چهار تکهرار  صهورت  پهذیرفت . در پایان واکشتها میانگین القای ریشهه  حاصهله  انهدازه گیهری  گردید. 

 

سازگاری

 

گیاهچههای ریشه دار شده به داخل گلدانهای پلاستیکی بها  بستری از پیت و پرلیت به نسبت )3 به 1( تغذیهه  شهده  بها محلول ^MS½ منتقل شهدند . بهرای  حفه   رطوبهت  نسهبی ، گلدانها در جعبه پلاستیکی شفاف قهرار  گرفتهه  و در اتهاق  رش د نگههداری ش دند. بع د از 21 روز، درپ وش جعب ه پلاستیکی بهتدریج باز و گیاهچههای سازگار شده نهایتا  بهه  گلخانه منتقل شدند.

 

 

 

روش تجزیه آماری

 

تجزیه آماری دادهها با استفاده از نرمافهزار         آمهاری ^SPSS و مقایسه میانگینها با آزمون چنددامنهای دانکهن  )^DMRT( انجام و نمودارها با استفاده از نرمافزار ^Excel رسم شد.

 

 

 

نتایج و بحث

 

اثر غلظتهفای  مختلف   Kin و IAA بفر  میفانگی   القای جوانه

 

نتایج جدول تجزیه واریانس نشهان  داد کهه  اثهر  متقابهل  در ریزنمون هه ای کوتیل دن، هیپوکوتی ل و گ ره در ترکیب ات مختلف هورمونی و در ریزنمونه نوک شاخساره اثهر  سهاده کینتین بر میانگین القای جوانه در سطح احتمال ی  درصهد معنیدار بوده است )جدولههای  2 و 3(. براسهاس  مقایسهه  میانگینههای  انجهام  شهده  طبهق  آزمهون  دانکهن ، بیشهترین  میانگین القای جوانه )50/32 و 31 جوانه در هر ریزنمونهه(  در ریزنمونه کوتیلدن بهترتیب در محی  کشت حاوی یه   میلیگرم در لیتر ^Kin و 1/0 میلیگرم در لیتهر  ^IAA و پهنج  میلیگرم در لیتر ^Kin و 5/0 میلیگرم در لیتر ^IAA بهدسهت  آمد. در ریزنمونه هیپوکوتیل حداکثر القهای  جوانهه  )63/31 و31/31 جوانه در هر ریزنمونه ( به ترتیب در محهی   کشهت  ^MS حاوی سه میلیگرم در لیتر ^Kin و 1/0 میلیگرم در لیتهر  ^IAA و پنج میلیگرم در لیتر ^Kin و 5/0 میلهی گهرم  مشهاهده  گردی د و در ریزنمون ه گ ره ب الاترین مق دار الق ای جوان ه )31/37 جوانه در هر ریزنمونه( در محی  کشت ^MS تکمیل شده با ی  میلیگرم در لیتهر  ^Kin و 1/0 میلهی گهرم  در لیتهر  ^IAA بهدست آمد. همچنین در ریزنمونه نهوک  شاخسهاره  در همه تیمارها، القای جوانه مشاهده گردید که تفهاوت  معنهی -داری با تیمار شاهد نشان دادند )شکلهای 1، 2، 3 و 4(.

 

 

 

جدول 2. نتایج تجزیه واریانس اثر تركیب تنظیمكننده رشد ^Kin و ^IAA بر میانگین القای جوانه از ریزنمونههای كوتیلدن،

 

هیپوكوتیل، گره و نوک شاخساره گیاه بذرالینج مشبک¹

 

کوتیلدن                                                                      هیپوکوتیل                                            نوک شاخساره

 

         1056/553^*                  1186/014^**               1664/755^**               1581/192^**                            3                      _Kin

 

          264/228^ns                        67/030^*                      232/658^**                   248/371^**                              2                     _IAA

 

^ns 192/405^** 63/406^** 177/635^** 6 IAA × BAP 197/130 اشتباه آزمایشی 36 38/1 770/3 567/28 567/28

 

** – معنیدار بودن در سطح احتمال 1 درصد، * – معنیدار بودن در سطح احتمال 5 درصد، ^ns – عدم معنیدار بودن

 

جدول 3. جدول تجزیه واریانس اثرات نوع ریزنمونه^Kin  بر میانگین القای جوانه در بذرالبنج مشبک

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

میانگین مربعات	درجه آزادی	منابع تغییرات
1474/968**	3	ریزنمونه
4514/110**	3	Kin
1022/620*	2	اکسین
251/725**	9	ریزنمونه ×  Kin
71/698*	6	ریزنمونه × اکسین
169/663*	6	Kin × اکسین
147/752**	18	Kin × اکسین × ریزنمونه
54/820	141	اشتباه آزمایشی
28/46		ضریب تغییرات )%(

 

 ^* و ^** – بهترتیب نشاندهنده اختلاف معنیدار در سطوح ی  و پنج درصد میباشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1. تأثیر تركیبات و غلظتهای مختلف ^Kin و ^IAA بر میانگین القا جوانه و باززایی شاخه در ریزنمونه كوتیلدن گیاه بذرالبنج مشبک. حروف غیرمشابه نشاندهنده تفاوت معنیدار در سطح احتمال 1 درصد بین میانگین ها در آزمون دانکن میباشد.

 

 

 

 

 

 

 

شکل 2. تأثیر تركیبات و غلظتهای مختلف ^Kin و ^IAA بر میانگین القای جوانه و باززایی شاخه در ریزنمونه هیپوكوتیل گیاه بذرالبنج مشبک. حروف غیرمشابه نشاندهنده تفاوت معنیدار در سطح احتمال 1 درصد در بین میانگینها در آزمون دانکن می باشند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 3. تأثیر تركیبات و غلظتهای مختلف ^Kin و ^IAA بر میانگین القای جوانه و باززایی شاخه در ریزنمونه گره گیاه بذرالبنج مشبک. حروف غیرمشابه نشاندهنده تفاوت معنیدار در سطح احتمال 1 درصد در بین میانگینها در آزمون دانکن میباشند.

 

 

 

 

 

اثر غلظتهای مختلف ^Kin و ^IAA بر باززایی شاخه نت ایج آن الیز واری انس دادهه ا نش ان داد ک ه اث ر متقاب ل ریزنمونههای کوتیلدن، هیپوکوتیل و گره در کینتین، ایندول استی  اسید و در ریزنمونه نوک شاخساره اثر ساده کینتهین  بر میانگین باززایی شهاخه  در سهطح  احتمهال  یه   درصهد  معنیدار بوده است )جدولههای  4 و 5(. براسهاس  مقایسهه  میانگینهای انجام شده طبق آزمون دانکن، حداکثر میانگین باززایی شاخه در ریزنمونه کوتیلدن در محی  کشت حاوی 1 میلیگرم در لیتر ^Kin و 1/0 میلیگرم در لیتر ^IAA )131 گیاهچه در هر تیمار( و پنج میلهی گهرم  در لیتهر  ^Kin و 5/0 میلیگهرم  در لیتهر  ^IAA )124 گیاهچهه  در ههر  تیمهار( ، در ریزنمونه هیپوکوتیل در محی  کشت حاوی 3 میلیگهرم  در لیتر ^Kin و 1/0 میلیگرم در لیتر ^IAA )50/126 گیاهچه در هر تیمار( و پنج میلیگرم در لیتر ^Kin و 5/0 میلهی گهرم  در لیتر )25/133 گیاهچه در ههر  تیمهار( ، در ریزنمونهه  گهره  در محی  کشت تکمیل شده با ی  میلیگرم در لیتهر  ^Kin و 1/0 میل یگ رم در لیت ر ^IAA )25/149 گیاهچ ه در ه ر تیم ار( مشاهده گردید )شکلهای 1، 2 و 3(. همچنین در ریزنمونهه  نوک شاخساره در همه تیمارها باززایی شاخه مشاهده گردید که تفاوت معنیداری با تیمار شاهد داشتند )شکل 4(. 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 4. اثر سیتوكنین بر باززایی ریزنمونه نوک شاخساره گیاه بذرالبنج مشبک

 

 

 

جدول 4. جدول تجزیه واریانس اثر تركیب تنظیمكننده رشد ^Kin و ^IAA بر میانگین باززایی شاخه از ریزنمونههای كوتیلدن، هیپوكوتیل، گره و نوک شاخساره

 

نوک شاخساره

 

 21690/444^**       18144/243          26636/076^**            25314/243^**                                     3                       Kin

 

 3030/146^ns                     1140/646^ns                3722/521^**                4020/771^**                                      2                     _IAA

 

ns 3697/451** 1014/493** 2891/326** 6 IAA × BAP257/1394 خطای آزمایشی 36 563/25 326/60 229/408 569/835

 

** – اختلاف معنیدار در سطح احتمال 1 درصد، ^ns – عدم وجود اختلاف معنیدار

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

میانگین مربعات )MS(	درجه آزادی	منابع تغییرات
21148/253 **	3	ریزنمونه
76669/729**	3	Kin
14810/828**	2	اکسین
229/706**	9	ریزنمونه × Kin
1253/793*	6	ریزنمونه × اکسین
2825/224**	6	Kin × اکسین
2324/846**	18	Kin × اکسین × ریزنمونه
820/55	141	اشتباه آزمایشی
21/75		ضریب تغییرات )%(

 

جدول 5. تجزیه واریانس اثرات نوع ریزنمونه و ^Kin بر میانگین باززایی شاخه در بذرالبنج مشبک

 

     * و ** – به ترتیب نشاندهنده اختلاف معنیدار در سطوح پنج و ی  درصد میباشد.

 

 

 

 

 

در تیمار شاهد ریزنمونهه ههای  کوتیلهدن  و هیپوکوتیهل  باززایی شاخه و القای جوانه صهورت  نگرفهت  و در تیمهار  شاهد ریزنمونههای گره و نوک شاخساره کمترین میهانگین  القای جوانه و باززایی شاخه مشاهده گردید.

 

تکثیر درونشیشهای به وسیله فاکتورهای متعددی تحت تأثیر قرار میگیرد، یکی از فاکتورههای  بسهیار  مههم  نهوع  و غلظت و نسبت تنظیمکنندههای رشد اضافه شده به محهی   کشت میباشد که در کشت درونشیشهای جهت تسریع در رشد استفاده میشود ^[20^]. به عنوان ی  قاعده کلی جههت  انجام هرچه بهتر رشد، اکسین یا سیتوکنین و یها  ههر  دو بها  هم به محی  کشت افزوده میشوند ^[7^]، ولی نسبت مناسب اکسین به سیتوکنین به نوع گونه و ریزنمونهه  بسهتگی  دارد.

 

نتایج این آزمایش نیز نقهش  مه ؤثر تنظهیم کننهده ههای  رشهد  گیاهی در پاسخ ریزنمونهها را مشخص نمود.

 

در ارتباط با اثر تنظه یمکننهده هها ی رشهد  گیه اهی، نهوع ،

 

غلظ ت و نس بت هورم ونه ا در موفقی ت کش ت باف ت، تحقیقات متعددی انجام شده است. معمولا  جههت  شهاخه -زایی از هورمونهای سیتوکنینی استفاده میشود ^[26^]. نهوع  ریزنمونه، محی  رشد و سهطوح  هورمه ونههای  داخلهی  در القای شاخساره تهأثیر  مهی گذارنهد  و ایهن  فاکتورهها  باعه   تفاوت در مشاهدات میشوند ^[15^]. 

 

منبع ریزنمونه مورد استفاده، برای تعیین اندام و پتانسیل تولید مهم است که بهطور معنهی داری تحهت  تهأثیر  شهرای   فیزیولوژیکی و فتوسنتزی گیاه والهد  قهرار  مهی گیهرد  ^[12 و 22^]. سن فیزیولوژیکی ریزنمونهها، نوع و اندازه ریزنمونه-ها از فاکتورهای دیگری اسهت  کهه  بهر  تشهکیل  انهدام هها ی درون شیشههه مههؤثر هسههتند ^[23^]. در گیاهههان مختلههف از بخشهای هوایی گیاهان به عنوان ریزنمونهه  اسهتفاده  شهده  است. به عنوان مثهال ، در کهور  ).Capparis spinosa L( از ریزنمونه هیپوکوتیهل  ^[6^]، در گیهاه  ^{Benincasa hispida} از کوتیلدن ^[16^]، در گیاه نعناع فلفلی از ریزنمونه گره ^[25^] و در گیاه پرسهیاوش  )^{Ginkgi biloba}( از ریزنمونهه  مریسهتم  انتهایی، برگ و دمبرگ ^[2^] استفاده شده اسهت . در بررسهی  تأثیر 4 ریزنمونه )مریستم انتهایی، گره، کوتیلدن و قطعهات  بهرگ(  در بهاززایی  درون شیشهه ای بادرنجبویهه  ) ^{Mehissaofficinalis}( گزارش نمودند که حداکثر درصد بهاززایی  در ریزنمونه مریستم انتهایی )5/94 گیاهچه در هر ریزنمونه( و بیشترین میانگین باززایی در ریزنمونه گهره  )9/34 گیاهچهه  در هر ریزنمونه( مربوط به تیمار 22 میکرومول ^BA بود در حالی که ریزنمونه کوتیلدن و قطعات بهرگ  بهاززایی  نشهان  ندادند ^[4^].

 

بیش ترین ب اززایی از ریزنمون ه ن وک شاخسهاره و در محی  حاوی غلظتها و ترکیبات مختلف تنظیمکنندهههای  رشد بهدست آمهد  )شهکل  5- الهف  و ب.( در ایهن  رابطهه ، محققین در آزمایشات خهود  بهر  روی اثهرات  غلظهت ههای 

 

مختلف  ^Kinبر روی بهاززایی  گیهاه  زینتهی    ^{Matthiolaincana} مشاهده کردند که بها  افهزایش  غلظهت  ^Kin تعهداد  و طههول شههاخههههای پههرآوری شههده افههزایش یافههت ^[8^].

 

سیتوکینینها بر غالبیت انتهایی غلبه میکننهد ، باعه   القها ی تعداد زیادی جوانه شاخه شده و باع  از بین رفتن خهواب  جوانههای جانبی میشوند. بنابراین انتخاب غلظت مناسهب  تنظیمکننده رشد گیاهی، مرحله بحرانی در بهاززایی  شهاخه  است ^[11^]. 

 

موقعیت ریزنمونه بر روی گیاه مادری بر روی رشهد  و نمو مؤثر است و هرقدر از قسمت بالاتر گیاه ریزنمونه تهیه شود، احتمال موفقیت در کشت بافهت  بیشهتر  خواههد  بهو د ^[1^]. بنابراین احتمال میرود علهت  عملکهرد  موفقیهت آمیهز  ریزنمونه نوک شاخساره نسبت به سایر ریزنمونههها  همهین  موضوع باشد. همچنین در محی  شاهد )بدون تنظیمکننهده  رش د( ب اززایی بس یار ک م مش اهده گردی د ک ه ای ن ام ر نشان دهنده اهمیهت  سهیتوکینین هها  در تحریه   پهرآوری  و تقسیم سلولی در ریزنمونههای کشت شده و تشکیل انهدام  در بافتهای تیمار شده با سهیتوکینین  اسهت . بهه طهورکلی ، تنظیم کننده رشهد  ^Kin در تعهادل  بها  غلظهت ههای  اکسهین ، ریزنمونهها را در جهت افزایش طول سهلول هها  و درنتیجهه  افزایش تولید شاخساره کامل پیش برده است ^[12^]. بررسففی اثففرات غلظففت نمفف  )MS( و تنظففیم–کننففده هففای رشففد IAA و IBA بففر ریشففهزایففی گیاهچههای باززایی شده

 

در تحقیق حاضر، اثر غلظت نمه   در محه ی  کشهت  پایه ه ^MS و تیمار هورمونی ^IAA و ^IBA به منظور ارزیابی پاسخ گیاهچههای باززایی شده جهت ریشهزایهی  انجهام  گردیهد .

 

حدود چهار هفته بعد از قرار گرفتن گیاهچههای حاصل از باززایی در محی  ریشهزایی، گیاهچههای ریشهدار شهده  بها  دقت از شیشهها خارج و ریشهه ههای  القها ء شهده  شهمارش  شدند. نتایج تجزیه واریانس دادهها نشان داد که اثرات ساده و متقابل محی  کشت و هورمون بر القای ریشهه  در سهطح  احتم ال ی  درص د معن یدار ب ود )ج دول 6(. مقایس ه میانگین اثرات متقابل هورمون و محی  بر القای ریشه نشان داد ک ه مح ی  کش ت ^MS ح اوی 1/1 و 2/2 میکروم ول هورمون ^IBA با میهانگین  50/87 بیشهترین  میهانگین  القها ی ریشه را ایجاد کرد. میهانگین  القها ی ریشهه  ایجهاد  شهده  در محی  کشت ^MS2/1 حاوی 1/1 میکرومول ^IBA، 50  بهود و در سایر تیمارها ریشهزایی مشاهده نگردید )شکلههای  5- ج و شکل 6(. ریزشاخههایی کهه  در محهی   کشهت  بهدون  اکس ین ق رار داده ش دند، ریش های ایج اد نکردن د. نت ایج مشابهی در کشت درونشیشهای گیاه بادرنجبویهه  به هدسهت  آمده است ^[13،4^].

 

ریشهزایی بهوسیله عوامل مختلفی نظیر وجهو د تنطهیم -کنندههای رشد در محی،  ترکیب نم های پایه، ژنوتیپ و شرای  محیطی تحت تأثیر قرار میگیهرد . اکسهین هها  نقهش  مهمی در ریشهزایی دارند و بهرای  بیشهتر  گونهه هها  وجهود  اکسین بهرای  انگیهزش  ریشهه زایهی  لازم اسهت  ^[17 و 30^].

 

اکسین مراحل پیچیده تشکیل ریشه جهانبی  )^Lateral( را از طریق تکرار تقسیم سلولی القاء میکند ^[16^].

 

 

 

 

 

 در تركیب با 5/0 میلیگرم بر لیتر ^IAA 6 هفته بعد از كشت، ب – گیاهچههای باززا شده 9 هفته بعد از كشت، ج – گیاهچههای ریشهدار شده در محیط ^MS حاوی 2/2 میکرومول ^IBA و د – گیاهچههای سازگار شده.

 

شکل 5 . مراحل كشت بافت: الف – جوانههای القا شده در محیط حاوی پنج میلیگرم بر لیتر ^Kin                       

 

 

 

جدول 6 . جدول تجزیه واریانس اثرات متقابل غلظت نمک در محیط كشت پایه ^MS و تیمار هورمونی  بر میانگین القای ریشه گیاه بذرالبنج مشبک

 

منابع تغییرات                                                                درجه آزادی                میانگین مربعات القا ریشه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7812/500      9270/833**                                    3437/500**	1     3   3	× تیمار هورمونی	غلظت نم      تیمار هورمونی اثر متقابل غلظت نم
59/524	21		خطای آزمایشی

 

**

 

^** – اختلاف معنیدار در سطح احتمال 1 درصد

 

 ^1/2

 

شکل 6. اثر محیطهای مختلف ریشهزایی بر میانگین القای ریشههای تولید شده در محیط كشتهای ^MS و ^MS حاوی غلظتهای مختلف ^IAA و ^IBA گیاه بذرالبنج مشبک

 

R₁ = MS + 1.1µM IBA, R₂ = MS + 2.2µM IBA, R₃ = ^1/2MS + 1.1µM IBA, R₄ = ^1/2MS + 2.2µM IBA, R₅ = MS + 1.1µM IAA,

 

 R₆ = MS + 2.2µM IAA, R₇ = ^1/2MS + 1.1µM IAA, R₈ = ^1/2MS + 2.2 µM IAA

 

 

 

در کل ریشهه زایهی  گیاهچهه ههای  بهذرالبنج  مشهب   در محی  ^MS و در حضور ^IBA بهتر از سایر تیمارها بود کهه  این نتایج با نتایج  حاصل از تحقیهق  انجهام  شهده  در مهورد  گی اه Curculigo latifolia مطابق ت دارد [11]. همچن ین دیگههر گزارشههات، ریشهههزایههی گیاهچههههههای ماریتیغههال )Silybum marianum( در محی  MS حاوی 25/0 میله ی-گرم در لیتر ^IBA نشان میدهند ^[24^.]

 

 

 

سازگاری

 

موفقیت هر دستورالعمل کشت بافت، بستگی به سهازگاری  موفق گیاهچههای بهدست آمده از کشت درونشیشهه ای در ش رای  گلخان ه و مزرع ه دارد ^[19^]. در تحقی ق حاض ر، گیاهچههای بهدست آمده از کشت درونشیشهای کهه  پهس  از ریشهدار شدن به گلدانهای پلاسهتیکی  بهرای  سهازگاری  منتقل شده بودند، پس از 10 روز با 90 درصد زندهمانی به شرای  گلخانه منتقهل  شهدند  )شهکل  5- د.(  درنتیجهه ، بها  استفاده از تکنی  کشت بافت و با ریزنمونههای جوانههای انتهایی در ی  محی  مغذی حاوی سهیتوکینین  یها  ترکیهب  سیتوکینین و اکسین مناسب، میزان و سرعت تکثیهر  شهاخه  میتواند به میزان زیادی افزایش یابد.

 

 

 

منابع

 

 

1. بههاقری ه و آزادی پ )1381( کشههت بافههت گیههاهی

 

)تکنی ها و آزمایشها.( چاپ اول، انتشارات دانشگاه مشهد. 154  .

 

 

2. تولیت م، عبدلی م، مشکین م، سیگارودی ف و امیدی م )1387( بررسهههی کشهههت درونشیشههههای گیهههاه ژینکوبیلوب ا از طریههق کشههت باف ت ریزنمونههههههای مختلف. گیاهان دارویی. 32: 162-156.

 

2. چلبیههان ف و مجههد ا )1383( بررسههی تغییههر میههزان آلکالوئیدهای تروپهان در مراحهل  مختلهف  رشهد  گیهاه 

 

Hyoscyamus reticulatus L. در شههرای  طبیعههی و تأثیر تغییر عناصر و قند بر بیوسنتز این آلکالوئیهدها  در کشت بافت آن. گیاهان دارویی. 10: 46-39.

 

 

4. جنگجو خ )1391( بررسی فاکتورهای مؤثر در باززایی درونشیشه های بادرنجبویه ه )Melissa officinalis(.

 

دانشگاه ارومیه. ارومیه. پایاننامه کارشناسی ارشد.

 

 

5. معاونی پ )1388( گیاهان دارویهی ، جلهد اول. چهاپ  اول. انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قهدس .

 

 .  1129

 

 

6. مههوافقی ع، حبیبههی ق و علههی اصههغرپور م )1387( باززایی گیاه دارویی کهور ).Capparis spinosa L( بها  استفاده از کشت قطعهات  هیپوکوتیهل . زیسهت شناسهی 

 

ایران. 2)21(: 10-1

 

 

7. وصال س و باقری ع )1382( عملیات کشت بافت ههای گیاهی. انتشارات آستان قدس رضوی. 200  .

 

7. AhmadiHesar A, Kaviani B, Tarang A and BohlooliZanjani S (2011) Effect of different concentrations of etin on regeneration of ten weeks (Matthiolaincana(. Plant Omics. 4(5): 236-238.

 

7. Arteca RN (1996) Plant growth substances principles and applications. Pensylvania University. 325P.

 

7. Ashok K and Bashir JM (2010) In vitro propagation of a medicinal plant Portulaca grandiflora Agricultural Sciences. :)3(6 327-.033

 

7. Babaei N, Abdullah N, Saleh G and Lee

 

Abdullah T (2014) An efficient in vitro plantlet regeneration from shoot tip cultures of Curculigo latifolia, a medicinal plant. The Scientific World. Pp. 1-.9

 

 

12. Debergh PC and Maene LJ (1981) Ascheme for commercial propagation of ornamental plants by tissue culture. Scientia Horticulturae. :41 335-.543

 

12. Oto G, Ozdemir H, Yaren B, Yetkin Y, Tas A and Tantitanir P (2013) Antinociceptive activity of methanol extract of Hyoscyamus reticulatus Phytomedicine and Clinical Therapeutics. Pp. 177-123.

 

12. Read PE (1988) Stock plant influence micropropagation success. Acta. Horticulture. 226: 41-52.

 

12. Rout G, Saxeena C, Samantaray S and Das P (1999) Rapid clonal propagation of Plumbago zeylanica Linn. Plant Growth Regulation. 28: 1-4.

 

12. SamandariGikoo T,            Elhami   B             and

 

Khosrowchahi M (2012) Effects of explants type, plant growth regulators and actived charcoal on direct organogenesis of Silybum marianum. Biotechnology. 11(37): 9023-9027.

 

 

25. Sarwar S, Zia M, Riaz-ur R, Zarrin F and Riaz A (2009) In vitro direct regeneration in mint from different explants on half strength MS medium. Biotechnology. 8(18): 4667-4671.

 

25. Sidhu S (2010) In vitro micropropagation of medicinal plants by tissue culture. The Plymouth Student. 4(1): 432-446.

 

25. Singh Negi R, Chand Sharma K and Sharma M (2011) Micropropagation and anatomical comparision of in vivo and in vitro developed shoot and root in Cassia auriculata a medicinally important plant. Fundamental and Applied Life Sciences. 1(1): 21-29.

 

25. Spiridon E (2010) Tissue Culture, somatic embryogenesis, micropropagation and biotransformation. :06 555-559.

 

25. Venkatromalingam K and Ebbie MG (2011) An efficient in vitro culture method of shoot regeneration coramedicinaly important plant Mentha piperita. Plant Sciences. :01 1-.5

 

25. Vuylasteker C, Dewaele S and Rambour S (1998) Auxin induced lateral root formation in Chicory. Annals Botany. :18 449-.454

 

 

ŞTEFĂNESCU C and Tamas M (2002) Tropane Alkaloid biosynthesis in tissue cultures of scopolia carniolica JACQ. Contribuţii Botanice. Pp. 155-164.

 

 

به منظور بررسی تحمل به سرمای زمستانه هفت رقم توتفرنگی، آزمایشی بهصورت آزمایش کهرت ههای خهرد شهده در قالهب طهرحبلوکهای کامل تصادفی، در دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا در سال 1393 انجام شد. بعد از اعمال تیمار دماههای پهایین) 4+، 5-، 10-، 15-، 20- و 25- درجه سانتیگراد(، درصد نشت یونی برگ، شاخص خسارت یخزدگی، محتوی آب نسبی بهرگ، غلظهتکلروفیل برگ و مقادیر نسبی پارامترهای فلورسنس کلروفیل سنجیده شد. اثر تیمار دمای پایین، رقم و برهمکنش آنها بهر همهه صهفاتمورد ارزیابی در سطح احتمال ی  درصد معنیدار شد. نتایج مقایسه میانگینها نشان داد دامنه اختلاف ارقام برای صفات مورد ارزیابی در دمای 25- درجه سانتیگراد بسیار بیشتر از سایر تیمارهای دمایی بود. همبستگی بالایی بین شاخصهای ارزیابی میزان تحمل ارقهامبه دمای پایین وجود داشت. ارقام ‘کارسنبرگ’ و ‘کویین الیزا’ با کمترین مقادیر درصهد نشهت یهونی و درصهد خسهارت یهخزدگهی وبیشترین مقادیر کلروفیل و مؤلفههای فلورسنس کلروفیل در دمای 25- درجه سانتیگراد، بهترتیب بیشترین تحمهل بهه سهرما را نشهاندادند. کمترین تحمل به سرما، در ارقام ‘چاندلر’ و ‘تنسی بیوتی’ با بیشترین درصد نشت یونی و درصد خسارت یخزدگهی و کمتهرینمقادیر کلروفیل و مؤلفههای فلورسنس کلروفیل در دماهای پایین مشاهده شد.

 

كلید واژه ها: توتفرنگی، خسارت یخزدگی، غربالگری، فلورسنس کلروفیل، نشت یونی

 

 

 

 

 

 

 

 Email: man.gholami@gmail.com                                                                                                                     نویسنده مسئول *

 

 

 

مقدمه

 

آستانه تحمل به سرمای زمسهتان، عامهل کلیهدی در تعیهینپراکنش جغرافیایی گیاهان است. توتفرنگی  ^{Fragaria ×)ananassa Duch.)}   که به دلیل مزیتهای نسبی فراوان، از مهمترین میوههای ریز در دنیا بهه شهمار مهیرود، بهه دلیهلناپایداری پوشش برف بهویژه در شهرای  متغیهر سهالههایاخیر، به سرمای زمستان آسهیب پهذیر شهده اسهت ^[19^]. در من اطق معتدل ه فق دان مقاوم ت زمس تانه و ب ه دنب ال آن ،ناپایداری عملکرد از محدودیتهای اصلی در تولید تجاری توتفرنگی میباشد ^[29، 35^]. 

 

وقوع نامنظم سرما و شدت سرمای غیرقابل پهیش بینهیدر زمستانهای مورد آزمهایش، گهزینشههای اصهلاحی درشرای  طبیعی را محدود کرده است، لذا توسعه روشههایآزمایشگاهی تحت شرای  کنترل شده بهمنظور دسهتیابی بههبرآوردهای قابل اعتمادی از خسارات نسبی وارده و امکهانمقایسه بین ارقام، ضروری است ^[36^]. انهدازه گیهری نشهتیونی بافتها بهطور گستردهای برای تعیین درجه خسهارتسرمازدگی در گیاهان مورد استفاده قرار گرفته اسهت ^[18^].

 

ارزیابی نشت یونی براساس اصل افزایش نشت الکترولیهتها )عمدتا  پتاسیم( از سلول بهه دلیهل آسهیبههای وارده بههغش ای س لولی اس ت. غش ای پلاس مایی اول ین ناحی ه از سلولهای گیاهی است که تحت تأثیر آسیبهای یخزدگهیقرار میگیرد ^[26^]. بنابراین اندازهگیری مقادیر نشت یهونی،برآوردی از آسیب وارده به بافت است ^[18^]. نشهت نسهبیالکترولیتها بیانگر درصدی از الکترولیتهای نشهت یافتههاز نمونه یخزده در ی  دمای مشخص نسهبت بهه حهداکثر)کل( نشت یونی نمونه بعد از اتوکلاو است ^[25^].

 

جدای از خسارت یخزدگهی، نشهت یهونی از بافهتههامی تواند تحت تأثیر سهایر عوامهل نظیهر شهکل و انهدازه وساختار مورفولوژیکی نمونهه ، مهدت زمهان نشهت و میهزانصدمات وارده به نمونه قرار گیرد. بررسیهای انجام گرفتههدر زمینه برآورد خسارت یخزدگی براساس نشت یونی نشان می دهد، استفاده از شاخص تغییر یافته خسهارت یهخزدگهی ، بسیاری از عوامهل ایجهاد خطها در ارزیهابی میهزان خسهارتبراساس آزمون نشت یونی را دقیقتر میسازد ^[28^].

 

دمای پایین بهطور معمول موجب القهای تهنش آبهی درگیاهان میشود. از دست رفهتن آب بافهتهها طهی مرحلههخوگیری به سرما، در بسیاری از گیاهان مشاهده شده است ^[16، 21^]. پ س از ق رار گ رفتن گیاه ان در دم ای پ ایین ،پتانسیل آب برگها بهطور قابل ملاحظهه ای کهاهش یافهت^[31^]. با افزایش درصهد محتهوی آب نسهبی بهرگ، اتسهاعدیواره سلولی افزایش یافته و منجر به کاهش پایداری غشاء میگردد ^[30^]. 

 

محتوای کلروفیل برگ نیز یکی از مهمترین شهاخص ههاینشاندهنده میزان تنشهای محیطی وارد بر گیاه شهناخته شهدهاست ^[4^]. میزان دوام فتوسنتز و حفه  کلروفیهل بهرگ تحهتشرای  تنش از جمله شاخصهای فیزیولهوژیکی مقاومهت بههتنش است^[33^]. فلورسنس کلروفیل برگ به طهور مسهتقیم بهافعالیت کلروفیل برگ در مرکهز واکهنش فتوسیسهتمهها ارتبهاطدارد و تشکیل کلروفیل در برگ از شرای  دمای پهایین محهی تأثیرپذیر است ^[20^]. مطالعات اخیهر، ار تبهاط نزدیکهی را بهینفلورسانس کلروفیل با متابولیسم کهربن فتوسهنتزی و تبهادلاتگازی برگ نشان داده اسهت و روش جدیهدی بهرای بررسهیرواب  واکنشهای نوری و تاریکی در درون  برگهای متصهلبه گیهاه را فهراهم نمهوده اسهت ^[14، 37^]. مقهدار فلورسهنسکلروفیل به عنوان ی  سیگنال گزارشگر به فرآینهدهای وابسهتهبه دما در غشهاهای تیلاکوئیهدی سیسهتم فتوسهنتزی و متعاقبها سلامت غشاهای کلروپلاستی حساس میباشد ^[12^]. بر همهیناساس، اندازهگیری شهاخص فلورسهنس یها حهداکثر عملکهردفتوشیمیایی فتوسیستم ^F_V^/F_M( ^II( بهطور موفقیتآمیزی بهرایارزیابی تحمل به سرمای بسیاری از گونههای گیهاهی  اسهتفادهشده است ^[3، 9، 27^]. 

 

تحمل سرمای زمستان خصوصهیتی پیچیهده اسهت کههدربرگیرنده جنبههای متعددی است و این ویژگیها شهدیدا به ژنوتیپ و نهوع رقهم وابسهته اسهت. بنهابراین اصهلاح وتوسعه ارقام متحمل بهه سهرما و شناسهایی روشههای مهؤثرغربالگهری بهرای مقاومهت بهه سهرما امهری لازم بهه نظهرمی رسد. هدف از انجهام پهژوهش حاضهر، بررسهی میهزانتحمل به سرمای زمستانه هفهت رقهم تهوتفرنگهی تحهتش رای  کنت رل شهده و مقایس ه ک ارآیی برخ ی ص فاتفیزیولوژیکی مرتب  با تحمل به سهرما بههمنظهور شناسهاییروشههای م ؤثر و کارآمهد در غرب ال ارقهام ت وتفرنگ ی متحمل به سرمای زمستانه است.

 

 

 

مواد و روش ها مواد گیاهی و تیمارهای دمایی این پژوهش در قالب آزمایش کرتهای خرد شده بهر پایههطرح بلوکهای کامل تصادفی در سهه تکهرار در دانشهکدهکش اورزی دانش گاه ب وعلی س ینا، در س ال 1393 انج ام گرفت. در هر تکرار، چهار بوته تهوت فرنگهی از ههر رقهمبرای هر سطح از تیمار دمایی مورد ارزیهابی قهرار گرفهت.

 

کرت اصلی شامل تیمهار دمهایی) 4+، 5-، 10-، 15-، 20- و 25- درجه سانتیگراد( و کرت فرعی شهامل هفهت رقهمتوتفرنگی )ارقام ^ʼکویین الیزا^ʼ ،^ʻکردستان^ʼ ،^ʻبل  مور^ʻ، ^ʼیالوا^ʼ ،^ʻتنسی بیوتی^ʼ ،^ʻکارسنبرگ^ʻ و ^ʼچانهدلر ^ʻ( بهود.همه این ارقام روزکوتاه به وده و پهس از ارزیهابی مقهدماتیتحمل یخزدگی زمسهتانه از بهین 21 رقهم تهوتفرنگهی درشرای  مزرعهای انتخاب شدند.

 

در اوایل فروردین نشاهای مناسب از هر رقم که دارای قطر طوقه تقریبا  یکسانی بودند، انتخاب و در گلدانههای 2 لیتری حاوی پرلیت، ورمیکمپوست و کوکوپیت به نسهبت10:30:60 کشت شدند و تا زمان اعمال تیمارهای دمایی در فضای آزاد نگهداری شدند. در طی مدت نگهداری باتوجه به رشد مناسب بوتهها، نیازی به محلولپاشی عناصر غذایی نبود و بوتهها از رشد مطلوبی در مرحله خوگیری به سهرمابرخوردار بودند.

 

ب رای اعم ال تیماره ای دم ای پ ایین از ی  اتاق  سرماساز ترموگرادیان )ساخت شرکت کیمیا رهآورد، ایران( استفاده شد. اعمال تیمارهای دمایی براساس میانگین دمهایمحی  و با درنظر گرفتن فرآیند سازگاری بوتهها به سرما و انطباق بیشتر با شرای  طبیعی، بهصورت مرحلهای به شهرحزیر اعمال شد: 4+ درجه سانتیگراد )تیمار شاهد 30 مهر( ،5- درجه سانتیگراد) 30 آبان( ،10- درجه سانتیگراد) 15 آذر( ،15- درجه سانتیگراد) 30 آذر( ،20- درجه سهانتی -گراد) 15 دی( و 25- درجه سانتیگهراد ) 30 دی(. قبهل ازاعمال تیمارهای سرما، برگهای بوتههها بههمنظهور حهذفآلودگیهای سطحی بهه طهور کامهل بها آب مقطهر شستشهوشدند. سهپس در ههر مرحلهه چههار گلهدان از ههر واحهدآزمایشی در اتاق  سرماساز قابل برنامهریزی قرار گرفتهه وکاهش دما بهطور تدریجی با سرعت 2 درجه سانتیگراد در ساعت تا رسیدن به دمای موردنظر انجهام گرفهت. پهس ازباقی ماندن نمونهها به مدت 75 دقیقه در تیمار دمایی مورد نظر، روند افزایش دما به طور تدریجی با سهرعت 2 درجههسانتیگراد در ساعت انجهام گرفهت و سهپس گلهدانهها ازاتاق  سرماساز خارج و در دمهای 4+ درجهه سهانتیگهرادنگهداری شدند. نمونههای شهاهد بهه مهدت 5 سهاعت دردمای 4+ درجه سانتیگراد قرار داده شهدند تها نشهت پایههارقام اندازهگیری شهده و در محاسهبه درصهد نشهت یهونیسایر تیمارهای دمایی لحا  شود ^[28^].

 

اندازه گیری درصد نشت یونی و شفاص  صافارتیخ زدگی

 

برای تعیین درصد نشت نسبی و درصد خسارت یخزدگهیدر ارقام، بعد از اعمال تیمارهای سرمایی، از برگههای ههرگلدان 3 نمونه برگ به صورت دیس ههایی بهه قطهر یه سانتیمتر تهیه و در ی  قوطی 60 میلیلیتری قابل اسهتریلدرب دار، حاوی 40 میلیلیتر آب مقطر غوطهور شد ^[18^]. سپس قوطیهای حاوی نمونه به مدت 24 ساعت در دمای اتاق روی شیکر قرار داده شدند و پس از آن نشت یونی اولیههبا استفاده از دستگاه ههدایت سهنج مهدل^{Cond 720}  )سهاختآلم ان(، ان دازهگی ری ش د. ب ه منظ ور آزاد ش دن باقیمان دهالکترولیتها از بافت سلول، نمونههها بهه مهدت 30 دقیقهه دراتوکلاو با دمای 121 درجه سانتیگراد قرار داده شهدند و پهساز 24 ساعت مرحله انکوباسیون، نشهت یهونی ثانویهه انهدازه-گیری شد. سپس براساس رابطه 1، درصد نشهت یهونی بهرگ

 

)^EL( در هر دما برای هر رقم محاسبه گردید ^[28^]:

 

 EL (%) = (EC₁ / EC₂) ×100                           )1(

 

در این رابطه ،₁^EC الکترولیتهای نشت یافته از نمونهه یهخ^–زده و ₂^EC حداکثر)کل( نشت یونی نمونه بعد از اتوکلاو است.

 

همچنین شاخص خسارت یهخ  زدگهی )^I_t( در ههر دمهابرای هر رقم با استفاده از رابطه 2 محاسبه گردید ^[28^]:

 

)2( (₀I_t (%) = 100(R_t – R₀)/(R_f -R در این رابطهه ، ^R_t میهزان نشهت در دمهای^R₀ ،^t  نشهتنمونه یخ نزده )دمای 4 درجه سانتیگراد( و ^R_f نشت نمونه پس از اتوکلاو )دمای 121 درجه سانتیگراد( میباشد.

 

 

 

محتوی آب نابی برگ

 

به منظور اندازهگیری محتوای نسبی آب برگ، از هر واحهدآزمایشی پنج دیس  برگی به قطر ی  سانتیمتر تهیه شد و وزن تر نمونهها تعیین گردید. در ادامه قطعههای برگهی بههمدت چهار ساعت و در شرای  تاریکی، در آب مقطر قهرارداده شدند. بعهد از ایهن مهدت، آب سهطحی نمونهههها بهادستمال کاغذی خش  شده و نمونهها دوباره توزین شهدهو وزن تورژسانس محاسبه گردید. سپس نمونهها به مهدت24 ساعت در دمای 70 درجه سانتیگراد در آون قهرار دادهشدند و وزن خش  هر نمونهه محاسهبه گردیهد. محتهواینسبی آب برگ از طریق رابطه 3 محاسبه گردید ^[32^]:  

 

)3(      RWC (%) = (FW − DW)/(TW − DW) × 100     در رابطه فهوق ،^FW  وزن تهر نمونهه برگهی،^DW  وزن خش  و ^TW وزن تورژسانس نمونه برگی میباشد.

 

 

 

کلروفیل برگ

 

25/0 گرم از برگ هر نمونه در ی  هاون چینی با 5 میلی-لیتر آب مقطر ساییده شهد و بهه صهورت تهوده یکنهواختیدرآمد )عمل ساییدن و له کردن بافت در محی  خن  و کم نور انجام گرفت(. مخلوط حاصل با آب مقطر به حجم 25 میلیلیتر رسانده شد .5/0 میلیلیتر از مخلوط بهدست آمهدهبا 5/4 میلیلیتر استون 80 درصد مخلوط و سپس به مهدت10 دقیقه و با سرعت 3000 دور در دقیقه سانتریفیوژ شهد.سپس محلول رویی برداشته شهد و بها اسهتفاده از دسهتگاهاسپکتروفتومتر، میزان جذب آن در طول مهوج ههای 646 و 663 نانومتر قرائت و غلظهت کلروفیهل کهل بها اسهتفاده ازرابطه 4 محاسبه شد ^[11^]:  

 

)4(    )02/8 × ₆₆₃^A₆₄₆ × 20/2( + )^A( = کلروفیل کل

 

)میلیگرم در لیتر(

 

 

 

 

شاص های فلورسنس کلروفیل

 

پارامترهای فلورسنس کلروفیل بهرگ شهامل ₀^F فلورسهنسپایه ،^F_m حداکثر فلورسنس در اولین پالس اشباع نوری بعد از سازگاری به تاریکی ،^F_v تغییرات فلورسنس )₀^F_m ^{– F}( و ^F_v^/F_m شاخص حداکثر عملکرد کوانتومی فتوسیستم ^II، به^–وسیله دسهتگاه کلروفیهل فلهورومتر پرتابهل مهدل^OS-30P  )Opti-Sciences Inc., USA( اندازهگیهری شهد. بهدینمنظهور ، پس از اعمال تیمارهای دمایی، از ههر گلهدان 3 بهرگ مناسهبانتخاب و با نصب کلیپهای مخصو  به مدت 30 دقیقهه درشرای  تاریکی قرار داده شدند. بعد از انطباق شهرای  تهاریکی،با اتصال سنسور فلورومتر به کلیپهها، ارتبهاط قسهمت برگهیسازگار شده با تاریکی و منبع نور تنظیم شده فلورومتر برقهرارگردید و پارامترهای فلورسنس کلروفیل قرائت شد ^[22^].

 

تجزیه آماری دادهها با استفاده از نرمافزار آمهاری ^SAS  

 

)نسخه 1/9( با کمه  رویهه^GLM  و مقایسهه میهانگینههابراساس آزمون چنددامنهای دانکن در سهطح احتمهال یه درصد انجام گرفت.

 

 

 

 

 

 نتایج و بحث

 

اثرات دما، رقم و برهمکنش آنها بر درصهد نشهت یهونی بهرگ،شاخص خسارت یخزدگی، محتهوی آب نسهبی بهرگ، غلظهتکلروفیل برگ و مقادیر نسبی پارامترهای فلورسنس کلروفیهل، درسطح ی  درصد معنیدار شد )جدولههای 1 و 2(. باتوجهه بههمعنیدار شدن اثرات برهمکنش، نتایج مقایسه میهانگین هها نشهان

 

داد ک ه در رابط ه ب ا ص فات درص د نش ت ب رگ و ش اخص خسارت برگ، با کاهش هرقدر بیشهتر دمها، دامنهه تفهاوت بهینارقام بیشتر میشود و دامنه اختلاف ارقام بهرای ایهن صهفات دردمای 25- درجه سانتیگراد بیشتر از سایر تیمارهای دمایی بهود،درحالیکه در دماهای 4+ و 5- درجه سانتیگراد، کمترین دامنههاختلاف بین ارقام مورد آزمایش مشاهده شد )جدول 3(.

 

 

 

جدول 1. تجزیه واریانس اثر تیمارهای دما و رقم بر درصد نشت یونی، خسارت یخزدگی، محتوی آب نسبی و كلروفیل

 

                                                                   نشت نسبی برگ      خسارت نسبی یخزدگی       محتوی آب نسبی برگ      کلروفیل

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

0/001  1/72**	11/09     2672/33**	9/22     7033/60**	1/55                      5080/68**	2     5	بلوک     تیمار دمایی
0/001      0/17**                              0/01**	7/54     156/07**                      62/93**	5/44     841/38**                                180/20**	5/59                     851/92**                            122/55**	10 6     30	خطای a رقم دما × رقم
	11/09	2/57	7/06	72	خطای b
	4/78	9/73	9/28	–	ضریب تغییرات(%)

 

** – بیانگر اختلاف معنیدار در سطح 1 درصد

 

جدول 2. تجزیه واریانس اثر تیمارهای دما و رقم بر مؤلفههای فلورسنس كلروفیل برگ

 

                                                            حداقل فلورسنس         حداکثر فلورسنس         فلورسنس متغیر          شاخص فلورسنس

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

0/0003                 0/191**	1247/64     481697/71**	922/13     525095/71**	14/67      2828/12**	بلوک                   2          تیمار دمایی              5
0/0004                 0/032**                                0/004**	1422/28     59043/93**                       3173/88**	1323/92     59736/93**    4439/97**	27/06      579/95**    372/82**	خطای a 10 رقم     6             دما × رقم              30
0/0004	950/81	938/89	14/37	خطای b               72
2/79	7/99	6/15	3/36	ضریب تغییرات                     (%) –

 

** – بیانگر اختلاف معنیدار در سطح 1 درصد

 

 

 

 

 

 

 

در مورد سایر صفات مورد ارزیابی نیز بها کهاهش دمها،دامنه تفاوت ارقام بهویژه در دمای 25- درجه سهانتی گهرادافزایش قابل توجهی نشان داد )جدول 3(.

 

نکته حهایز اهمیهت دیگهر، واکهنش متفهاوت ارقهام بههدماهای پایین بود. روند تغییهرات صهفات در برخهی ارقهامکاملا  متفاوت از روند تغییر آن صفات در ارقام دیگر تحت دماهای پایین میباشد. بررسی رونهد تغییهر صهفات مهوردارزیههابی در رقههم ʼیههالواʻ در دماهههای 20- و 25- درجههه سانتی گراد در مقایسه با سایر ارقام، مؤید این نکته میباشهد)جدول 3(.

 

 

 

درصد نشت یونی برگ

 

در تیماره ای دم ایی 4+، 5- و 10- درج ه س انتیگ راد ،درصد نشت نسهبی بهرگ در ارقهام مهورد آزمهایش تقریبها یکسان بود، اما با کاهش دمها بهه 15- درجهه سهانتیگهراد،درصد نشت یونی برگ در ارقام ʼچاندلرʼ ،ʻتنسهی بیهوتیʻ و ʼبل  مورʻ افزایش قابهل تهوجهی نشهان داد بههویهژه درارقام ʼچاندلرʻ و ʼتنسی بیوتیʻ که درصد نشت یونی برگ به بیش از 40 درصد رسید. در دمهای 20- درجهه سهانتی-گراد، درصد نشت نسبی برگ در ارقام فوقالهذکر افهزایشبیشتری در مقایسه با سایر ارقام مورد آزمایش نشان داد کههبیانگر حساسهیت بیشهتر ایهن ارقهام بهه دماههای پهایین درمقایسه با سایر ارقام مهورد آزمهایش اسهت. در دمهای 25- درجه سانتیگهراد، بیشهترین درصهد نشهت یهونی) 61/71 درصد( مربوط به رقم ʼچانهدلر ʻ و کمتهرین درصهد نشهتیونی) 45/32 درصهد( مربهوط بهه رقهمʼ کارسهنبرگ ʻ بهود)جدول 3(. رقم ʼیالواʻ تا دمهای 20- درجهه سهانتیگهراد،نشت یونی نسبتا  کمی داشت اما بها کهاهش بیشهتر دمها بهه25- درجه سانتیگراد، درصد نشت نسبی برگ در این رقم شدیدا  افزایش یافت. چنین افزایش شدیدی در سایر ارقهاممشاهده نشد و نشان میدههد رقهمʼ یهالوا ʻ تها دمهای 20- درجه تحمل نسبتا  خوبی در برابر سرما دارد، اما بها کهاهشبیشتر دما، میزان تحمل این رقهم بهه سهرما شهدیدا  کهاهشیافت.

 

به احتمال قوی، غشاهای سلولی اولین نهواحی هسهتندکه تحت تأثیر آسیبهای یخزدگی قهرار مهیگیرنهد . تهنشدمای پایین باع  کاهش سیالیت غشهاء شهده کهه در کنهارپراکسیداسیون لیپیهد ها موجهب تخریهب غشهاء و درنتیجههافزایش نشت یهونی مهیگهردد ^[7^]. در پژوهشهی بهر روینهالهای زیتون، تنش یهخ زدگهی موجهب تسهریع تخریهبغشاء و درنتیجه، افزایش نشت یونی شد ^[2^]. نشهت یهونیکمتر در ارقام متحمل مهی توانهد بهه دلیهل پایهداری بیشهترخصوصیات فیزیکی و شیمیایی غشای پلاسهمایی باشهد. ازآنجا که مقدار قابل توجهی از الکترولیتهها از نمونههههایشاهد منجمد نشده خارج میشوند، شاخص خسارت یهخ -زدگی که در آن نشت یونی نمونه یخ نهزده و نشهت یهونینمونههای کاملا  آسیب دیده در دمهای 121 درجهه سهانتی-گراد نیز در محاسبات مهدنظر قهرار مهی گیهرد ، بسهیاری ازعوامل ایجاد خطا در ارزیابی میزان خسارت سهرمازدگی راحذف نموده و آزمون نشت یونی را دقیقتر میسازد ^[28^].

 

 

 

درصد صاارت یخزدگی

 

درصد خسارت نسهبی بهرگ در همهه ارقهام در دمهای 4+ درجه سانتیگراد معادل صفر میباشد، اما با کهاهش شهدیددما، مقادیر این شاخص بسته به نهوع رقهم، افهزایش یافهت)جدول 3(. از آنجا که محاسبه شاخص خسارت یخزدگهی

 

)^I_t(، مبتنی بر تصحیح درصهد نشهت یهونی از بهرگهها دردماهای مختلف میباشد، میتوان نتیجه گرفت کهه الگهویتغییرات این شاخص در ارقام مورد آزمایش همانند الگهویتغییر درصد نشت یونی برگ در این ارقام باشهد. براسهاسنتایج تحقیق حاضر ،با کاهش دما به 15- درجه سانتیگراد ،درصد خسهارت ناشهی از یهخزدگهی در ارقهامʼ چانهدلر ʻ، ʼتنسی بیوتیʻ و ʼبله  مهورʻ در مقایسهه بها سهایر ارقهام،افزایش قابل توجهی یافته درحالیکه در دمهای 25- درجههسانتیگراد، ارقام ^ʼکارسنبرگ^ʼ ،^ʻکویین الیزا^ʻ و ^ʼکردسهتان ^ʻ به ترتیب کمترین درصد خسارت برگ را داشتند )بین 39-21 درصد( و با چهار رقم دیگر که خسارت نسبی برگ در آنها بین 65-53 درصد میباشد، اختلاف قابلتوجهی نشان دادند )جدول 3(. شاخص خسهارت یهخزدگهی  )^I_t( روش برآورد خسارت از طریق نشهت یهونی را دقیهقتهر سهاختهاست ^[28^]. 

 

درجه خسارت به بافت بها  خسهارت وارده بهه غشهای

 

پلاسمایی سلولهای مزوفیل همبستگی دارد ^[34^]. بیشترین

 

 

 

 

جدول 4. ضرایب همبستگی بین صفات مورد ارزیابی در شرایط دمای پایین                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             شاخص  فلورسنس فلورسنسمتغیر  حداکثر  فلورسنس  فلورسنسپایه  کلروفیل محتوی نسبیآب برگ خسارت     یخ زدگی نشت یونی صفات                1 نشت یونی              1  0/990** خسارت یخزدگی            1 -0/659** -0/628** محتوی نسبی آب          1  0/752** -0/933** -0/924** کلروفیل        1 0/313**  0/271** -0/459** -0/419** فلورسنس پایه      1 0/461** 0/941**  0/739** -0/917** -0/907** حداکثر فلورسنس    1 0/996** 0/379** 0/950**  0/743** -0/910** -0/903** فلورسنس متغیر  1 0/946** 0/956** 0/502** 0/908**  0/644** -0/927** -0/926** شاخص فلورسنس

 

 

 

خسارت ناشی از تنش یخزدگی به یخزدگهی درون سهلولیمربوط میباشد. گیاهان متحمل به یخزدگی، میتوانند یهخ -زدگی برونسلولی را بدون پذیرش خسارت تحمهل کننهد،اما قادر به تحمل یخزدگی درونسلولی نمیباشند ^[1^].  

 

همبستگی مثبت و معنیداری) ^**99/0 = ^r( بین درصد نشت یونی و درصد خسهارت یهخزدگهی وجهود دارد کههباتوجه به محاسبه درصد خسارت براسهاس درصهد نشهتیونی، چنین همبستگی قابل توجیه است. این دو صفت نیهزهمبستگی منفی و معنیداری در سطح ی  درصد بها سهایرصفات مورد ارزیابی نشان دادند )جدول 4(.

 

 

 

** – بیانگر اختلاف معنیدار در سطح 1 درصد

 

 

 

محتوی آب نابی برگ

 

با کاهش دما، در همهه ارقهام مهورد آزمهایش، محتهوی آب نسبی برگ نیز کاهش یافت، اما واکهنش ارقهام بهه دماههایپایین متفاوت بود )جدول 3(. رقم ʼتنسهی بیهوتیʻ کهه دردمای 4+ درجه سانتیگراد کمترین محتوی آب نسبی بهرگرا در مقایسه با سایر ارقهام داشهت، در دمهای 25- درجهه،بیشترین محتوی آب نسبی برگ را در مقایسه با سایر ارقهامدارا بود. این امر در حهالی اسهت کهه رقهمʼ کردسهتان ʻ در دمای 4+ درجه سانتیگراد در مقایسه با سایر ارقام، محتوی آب نسبی بهرگ بهالایی داشهت، امها در دمهای 25- درجههسانتیگراد کمترین محتوی آب نسبی برگ را در مقایسه بهاسایر ارقام دارا بود )جدول 3(. از دست رفتن آب بافتههاط ی مرحل ه س ازگاری ب ه س رما، در بس یاری از گیاه ان مش اهده ش ده اس ت ^[16، 21^]. ک اهش نس بی آب ب رگ ،قسمتی از فرآیند سازگاری به سرما و بهرای القهای تحمهلکامل به یخزدگی در توتفرنگی ضروری است ^[31^]. دمای پایین بهطور معمول موجب القای تنش آبی در گیاهان می-ش ود. پ س از ق رار گ رفتن گیاه ان در دم ای 1/3 درج ه سانتیگراد )دمای شب/روز(، پتانسیل آب برگهها بههطهورقابل ملاحظهای به 6/1- مگاپاسکال کاهش یافت. بهه نظهرمیرسد تنش آبی نقش اصلی را در القهای تحمهل بهه یهخ-زدگی بازی میکند ^[31^]. 

 

همبستگی مثبت و معنیداری بهین محتهوی آب نسهبیبرگ با میزان کلروفیهل و پارامترههای فلورسهنس کلروفیهلمشاهده شد )جهدول 4(. سهرعت کهاهش آب از بهرگ در

 

ارقام مقاوم نظیر ‘کویین الیه زا’، ‘کارسهنبرگ ’ و ‘کردسهتان ’ تحت تیمار تنش سرما بیشتر از سرعت کاهش آب در ارقام حساس مانند ‘چاندلر’، ‘تنسی بیوتی’ و ‘بل  مهور ’ اسهت)جدول 3(. به نظر میرسد کاهش شدیدتر آب از بهرگ درارقام مقاوم به واسطه باز بودن روزنهها باع  حفه  امکهانورود ₂^CO و با رفع مقاومت روزنهه ای در فتوسهنتز همهراهاست. پایین بودن محتوی آب نسبی برگ در دماهای پهاییندر ارقام مقاوم مهی توانهد ناشهی از شکسهتن مولکهولههایدرشت مانند پلیساکاریدها و تولید قندهای سادهتهر باشهدکه منجر به افزایش پتانسیل اسمزی و کهاهش محتهوی آبنسبی میگردد.

 

 

 

غلظت کلروفیل

 

کاهش دما موجب کاهش کلروفیل کل در تمام ارقام گردید )جدول 3(. واکنش ارقام مختلف به کهاهش دمها تقریبها  ازرون د یکسهانی تبعی ت ک رد بهها ای ن تف اوت ک ه رقههمʼکارسنبرگʻ توانایی بیشتری در حف  کلروفیل در دماههای20- و 25- درجه سانتیگراد نشان داد. رقم ʼکویین الیهزا ʻ تا دمای 15- درجه سانتیگراد، بیشترین کلروفیهل بهرگ رادر مقایسه با سایر ارقام مورد آزمایش دارا بود، اما با کاهشدما به 20- درجه سانتیگراد، برخلاف رقهمʼ کارسهنبرگ ʻ، کاهش کلروفیل برگ در این رقم همانند سهایر ارقهام قابهلملاحظه بود )جدول 3(.

 

تحت دماهای پهایین، میهزان پراکسیداسهیون در غشهایکلروپلاستها و تیلاکوئیدهها افهزایش یافتهه و بهه کهاهشمیزان رنگیزهها منتهی میگردد ^[8^]. یکی از مهمترین دلایل کاهش کلروفیلها تخریب آنها به وسهیله گونههههای فعهالاکسیژن میباشد ^[24^]. نتایج آزمایشی با بررسهی اثهر تهنشسرما روی گیاه فلفل نشان داد که کاهش کلروفیل میتوانهدی  علامت مشخص از تنش اکسیداتیو باشد ^[10^]. به نظهرمیرسد ارقام مقاوم نسبت به ارقهام حسهاس بها اسهتفاده ازمکانیسم دفاعی بهتری، از تولید و اثرات منفی اکسیژن فعال جلوگیری کرده، میزان کلروفیل خود را بیشتر حفه  نمهودهو با داشتن فتوسنتز و انرژی بیشتر باع  افزایش تحمل بههتنش سرما میشوند.

 

همبستگی منفی و معنیداری بین میزان کلروفیل برگ با درصد نشت یونی و درصهد خسهارت یهخزدگهی مشهاهده گردید که نتایج فوق را تأیید مینماید )جدول 4(. همچنین همبستگی مثبت و معنیدار بین میزان کلروفیهل و شهاخصفلورسنس کلروفیل نشان میدهد در ارقام مقهاوم، کلروفیهلموجود در مراکز واکنش در دماهای پهایین تخریهب نشهده،لذا در ایهن ارقهام، کهارآیی کوانتهومی فتوسیسهتم^II  تحهت  شرای  تنش بیشتر از ارقام حساس به دمای پایین است.

 

 

 

فلورسنس کلروفیل برگ

 

نتایج تحقیهق حاضهر نشهان داد مؤلفهه حهداقل فلورسهنسکلروفیل برگ) ₀^F( با کاهش دما تا 20- درجه سهانتی گهراددر همه ارقام روند افزایشی نشان داد، اما بها کهاهش بیشهتردما به 25- درجه سانتیگراد ،₀^F  در تمام ارقام بهطور قابهلملاحظهای کاهش یافت. واکنش متفاوت ارقام بهه دماههایپایین نیز در اینجا کاملا  مشهود بود )جدول 3(.

 

برخلاف روند تغییر پارامتر ₀^F  تحهت دماههای پهایین،روند تغییرات سایر مؤلفههای فلورسنس کلروفیهل ) ^F_v ،^F_m و ^F_v^/F_m(  نسبتا  مشابه بود و بها کهاهش دمها، مقهادیر ایهنشاخصها کاهش یافت. با کاهش دما به 5- درجه سهانتی -گراد، مقادیر حداکثر فلورسنس کلروفیل) ^F_m( و فلورسنس متغیر) ^F_v( کاهش قابل ملاحظهای نشهان داد. کهاهش قابهلملاحظه دیگری نیز در دماهای 20- و 25- درجهه سهانتی-گراد برای کلیهه مؤلفههههای فلورسهنس کلروفیهل مشهاهدهگردید. بهطورکلی، دامنه اخهتلاف ارقهام بهرای مؤلفههههایفلورسنس کلروفیل در دمای 25- درجه سانتیگهراد بیشهتراز س ایر تیماره ای دم ایی ب ود )ج دول 3(. در آزم ایش مشابهی بر روی گیاه آرابیدوپسیس، اندازهگیری مؤلفهههایفلورسنس کلروفیل، نمونهها را از نظر تحمل بهه سهرما بههسه گروه تقسیم کرد که تمایز و اختلاف گروهها همهراه بهاتداوم کاهش دما، بیشتر شد ^[23^]. 

 

در دماه ای پ ایین، کمت رین مق دار ک ارایی کوانت ومی

 

فتوسیستم ^(Fv/Fm( ^II، در ارقام ^ʼچاندلر^ʻ و ^ʼتنسی بیهوتی ^ʻ مش اهده ش د. ک اهش مق دار کلروفی ل ب رگ و ران دمانکوآنتومی فتوسیستم ^II در ارقام حساس درنتیجهه خسهارتبه غشای کلروپلاست طی تهنش سهرما مهیباشهد ^[38^]. در آزمایشی بر روی گیاه آرابیدوپسیس، با تداوم کهاهش دمها،حداقل انتشار فلورسهنس کلروفیهل بههطهور قابهل تهوجهیافزایش یافت و این افزایش بهه طهور معنهیداری بهه میهزانتحمل به سرمای نمونهها بستگی داشت.

 

افزایش ₀^F در دماهای پهایین ممکهن اسهت بهه خهاطرمحدودیت در انتقال الکترون ناشی از محهدودیت حرکهتمولکولهای حامل نظیر پلاستوکوئینونهها و یها بهه خهاطرآسیبهای برگشتپهذیر در فتوسیسهتم^II   باشهد ^[23^]. در آزمایشی که از مؤلفههای فلورسنس کلروفیل بهرای غربهالارقام توتفرنگی متحمل به سرمازدگی بهاره اسهتفاده شهد،نت ایج نش ان داد زم  انیک ه گ ل ه ا در دم ای 3- درج هسانتی گراد نگهداری شدند، فلورسنس متغیر) ^Fv( در تمهامارقام با گذشت زمان کاهش یافت اما میزان کاهش در ارقام مختلف، متفاوت بود. کهاهش فلورسهنس متغیهر در بیشهترارقام متحمل به سرما معنیدار نبهود، درحهالیکهه در ارقهامحساس به یهخ زدگهی، رونهد کهاهش معنهیداری مشهاهدهگردید ^[15^].

 

در اکثر گیاهان در شرای  طبیعی نسبت ^F_v^/F_m در دامنه بین 85/0–75/0 است کهه متناسهب بها عملکهرد کوانتهومیفتوشیمی بوده و همبسهتگی بهالایی بها عملکهرد کوانتهومیفتوسنتز خالص برگ سالم دارد ^[6^]. خسارتهای وارده بههساختار کلروپلاست، ظرفیت فتوسنتزی آنرا مختل میکنهد^[26^]. کاهش ^F_v^/F_m، شاخص خهوبی بهرای تعیهین صهدمهبازدارندگی نوری حاصهل از دامنهه وسهیعی از تهنشههایمحیطی وارده به گیاه نظیر سرمازدگی، یخزدگی، خشهکی وآلودگی هوا است ^[3، 5، 17^]. بهه نظهر مهیرسهد خسهارتشدید به برگ در دمای 25- درجه سانتیگراد سبب از بهینرفتن مراکهز واکهنش در فتوسیسهتم^II  شهده و عمهلا  ههیچواکنشی توس  گیرندههای نوری واقع و انتقهال داده نمهی-شود، بههمین دلیل همه مؤلفههای فلورسهنس کلروفیهل دراین دما، کاهش قابل توجهی نشان دادند .

 

توتفرنگی رقم ʼچاندلرʻ از ارقام مهم اسپانیا و نواحی ساحلی جنوب آمریکا میباشد و مناسب منهاطق گهرم و یهاکشتهای گلخانهای است ^[13^]. این رقم برای منهاطقی بهازمستان های سرد مناسب نبوده و از تحمل کمهی در برابهردماهای پایین برخوردار است. ارقام ʼتنسی بیوتیʻ و ʼبل  مورʻ نیز که از ارقام اصلاحی در ایالت کالیفرنیا مهی باشهند،تحم ل چنهدانی در براب ر دماه ای پ ایین نش ان ندادن د، درحالیکه رقم ʼکارسنبرگʻ )که منشهاء آن نهواحی شهمالاروپاست( با کمترین درصد نشت یونی و بیشترین ظرفیهتفتوسنتزی )براسهاس مقهدار کلروفیهل بهرگ و مؤلفههههایفلورسنس کلروفیل( از ارقام متحمل بهه دمهای 25- درجههسانتیگراد بود، لذا به نظر میرسد منشهای ارقهام در میهزانتحمل آنها به سرما نقش داشته باشهد. در آزمایشهی، توانهاییسازگاری به دمای پایین در نمونههایی از آرابیدوپسیس که از مناطق گرم و سرد منشاء گرفتهاند، با یکهدیگرتفاوت زیهادینشان دادند که با نتایج این پژوهش مطابقت دارد ^[23^].

 

 

 

نتیجهگیری

 

براساس نتایج تحقیق حاضر، رقم ʼکارسهنبرگ ʻ بهه عنهوانمتحملترین رقم به دماهای پایین در مقایسه با سهایر ارقهاممورد آزمایش انتخاب و معرفهی مهیگهردد. ارقهامʼ کهویینالیزاʻ و ʼکردستانʻ بهترتیهب در مقهام دوم و سهوم از نظهرتحمل به یخزدگی قرار گرفتند، درحالیکه ارقام ʼچاندلرʻ و ʼتنسی بیهوتی ʻ بها بیشهترین درصهد نشهت یهونی بهرگ وبیشترین خسارت یهخ زدگهی در مقایسهه بها سهایر ارقهام وکمترین مقدار کلروفیهل بهرگ و همچنهین کمتهرین مقهدارنسبی مؤلفههای فلورسنس کلروفیل به عنوان ارقام حسهاسبه دماهای پایین شناسایی شدند. رقهمʼ یهالوا ʻ کهه از ارقهاماصلاح شده از کشهور ترکیهه اسهت بهرخلاف سهایر ارقهامحساس، تا دمای 20- درجه تحمل بسهیار خهوبی در برابهرسرما نشان داد اما با کاهش دما به 25- درجه سهانتی گهراد،خسارت یخزدگی در این رقم بهطور قابل توجهی افهزایشیافت و بهطورکلی پاسخ این رقم به دماههای پهایین بسهیارمتفاوت از سایر ارقام بود. ارقهامی کهه تحمهل بیشهتری بههسرما داشتند، میتوانند در برنامههای اصلاحی تولیهد ارقهامجدید بهعنوان والد بهکار گرفته شوند. همچنین ایهن ارقهاممنابع ارزشهمندی بهرای پهژوهش در زمینهه مکانیسهمههایفیزیول وژیکی مقاوم ت ب ه ت نش س رما م یباش ند. نت ایج پژوهش حاضر نشان داد شاخص فلورسهنس کلروفیهل بههعنوان ی  تکنی  مزرعهای کارآمد و غیرتخریبهی، کهارآییقابل توجهی در تجزیه و تحلیهل فرآینهدهای فتوسهنتزی وارزیابی سریع آسیبهای غیرقابل مشاهده در برگها دارد وغربال ارقام توتفرنگی متحمل به سرمای زمسهتانه بها ایهنروش، به آسانی و در عین حال، با اطمینان و دقت خاصهیامکانپذیر است.

 

 منابع

 

 

1. میرمحمدی میبدی ع م و ترکش اصفهانی س) 1383( مدیریت تنشهای سرما و یخزدگی گیاههان زراعهی و بههاغی. انتشههارات جهههاد دانشههگاهی واحههد صههنعتی اصفهان^. اصفهان .312 .

 

1. Azzarello E, Mugnai S, Pandolfi C, Masi E, Marone E and Mancuso S (2009) Comparing image (fractal analysis) and electrochemical (impedance spectroscopy and electrolyte leakage) techniques for the assessment of the freezing tolerance in olive. Trees. 23(1): 159-167.

 

1. Baker NR and Rosenqvist E (2004) Applications of chlorophyll fluorescence can improve crop production strategies: an examination of future possibilities. Journal of Experimental Botany. 55(403): 1607-1621.

 

1. Berova M, Zlatev Z and Stoeva N (2002) Effect of paclobutrazol on wheat seedlings under low temperature stress. Bulg. Plant Physiol. 28(1-2): 75-84.

 

1. Bilger W, Schreiber U and Lange O (1987) Chlorophyll fluorescence as an indicator of heat induced limitation of photosynthesis in Arbutus unedo Plant Response to Stress. Pp. 391-.993

 

1. Björkman O and Demmig B (1987) Photon yield of O₂ evolution and chlorophyll fluorescence characteristics at 77 K among vascular plants of diverse origins. Planta. 170(4): 489-.405

 

Small Fruits Review. 1(3): 61-.76

 

 

16. Lang V, Mantyla E, Welin B, Sundberg B and Palva ET (1994) Alterations in water status, endogenous abscisic acid content, and expression of rab18 gene during the development of freezing tolerance in

 

Arabidopsis thaliana. Plant Physiology. 104(4): 1341-1349.

 

 

17. Lichtenthaler HK and Rinderle U (1988) The role of chlorophyll fluorescence in the detection of stress conditions in plants. CRC Critical Reviews in Analytical Chemistry. 19(sup1): S29-S85.

 

17. Linden L, Palonen P and Hytönen T (2000)

 

Evaluation of three methods to assess winterhardiness of strawberry genotypes. Paper presented at the IV International Strawberry Symposium. P. 567.

 

 

19. Lukoševičiūtė V, Rugienius R, Baniulis D, Savickienė N, Brazaitytė A, Ruzgas V and Šlepetienė A (2014). Characterization of cold acclimation and cold hardiness of strawberry in vitro and in vivo. (Doctora Thesis), Aleksandro Stulginskio universitetas. Akademija, Lietuva.

 

19. Maxwell K and Johnson GN (2000) Chlorophyll fluorescence, a practical guide. Journal of Experimental Botany. 51(345): 659-668.

 

19. McKenzie J, Weiser C and Burke M (1974)

 

Effects of Red and Far Red Light on the Initiation of Cold Acclimation in Cornus stolonifera Michx. Plant Physiology. 53(6): 783-.987

 

 

22. Miralles-Crespo J, Martínez-López JA, FrancoLeemhuis JA and Bañón-Arias S (2011) Determining freezing injury from changes in chlorophyll fluorescence in potted oleander plants. HortScience. 46(6): 895-.009

 

22. Mishra A, Mishra KB, HöermillerII, Heyer AG and Nedbal L (2011) Chlorophyll fluorescence

 

22. Campos PS, Quartin V, Ramalho J and Nunes MA (2003) Electrolyte leakage and lipid degradation account for cold sensitivity in leaves of Coffea sp. plants. Journal of Plant Physiology. 160(3): 283-292.

 

22. Oliveira JG, Alves PL and Vitória AP (2009) Alterations in chlorophyll a fluorescence, pigment concentrations and lipid peroxidation to chillingtemperature in coffee seedlings. Environmental and Experimental Botany. 67(1): 71-76.

 

22. Ehlert B and Hincha DK (2008) Chlorophyll fluorescence imaging accurately quantifies freezing damage and cold acclimation responses in Arabidopsis leaves. Plant Methods. 4(1): 1-7.

 

22. Esra K, İŞLEK C and Üstün AS (2010) Effect of cold on protein, proline, phenolic compounds and chlorophyll content of two pepper (Capsicum annuum) varieties. Gazi

 

University Journal of Science. 23(1): 1-.6

 

 

11. Gross J (1991) Pigments in vegetables: chlorophylls and carotenoids. Van Nostrand Reinhold. New York.

 

11. Hincha D, Sieg F, Bakaltcheva I, Koth H and Schmitt J (1996) Freeze-thaw damage to thylakoid membranes: specific protection by sugars and proteins. Advances in low-temperature biology (ed. PL Steponkus): 141-183.

 

11. Hokanson SC and Finn CE (2000) Strawberry cultivar use in North America. HortTechnology. 10(1): 94-.601

 

11. Ireland C, Baker N and Long S (1985) The role of carbon dioxide and oxygen in determining chlorophyll fluorescence quenching during leaf development. Planta. 165(4): 477-.584

 

11. Khanizadeh S and Deell J (2001) Chlorophyll fluorescence: a new technique to screen for tolerance of strawberry flowers to spring frost. process essential for inducing full freezing tolerance in strawberry. Scientia Horticulturae. 174: 54-59.

 

11. Ritchie SW, Nguyen HT and Holaday AS (1990) Leaf water content and gas-exchange parameters of two wheat genotypes differing in drought resistance. Crop Science. 30(1): 105-111.

 

11. Sairam R, Deshmukh P and Saxena D (1998) Role of antioxidant systems in wheat genotypes tolerance to water stress. Biologia Plantarum. 41(3): 387-394.

 

 

 

35. Turner J, Tanino K and Stushnoff C (1993) Evaluation of low temperature hardiness of strawberry plants under field and controlled conditions. Canadian Journal of Plant Science. 73(4): 1123-1125.

 

35. Wagner I (1992) Measurement of frost resistance in Rhododendron-hybrids. V International Rhododendron Conference. 364.

 

كلید واژه ها: بنزیل آمینوپورین، پزآوری، ختمی چینی، ریشهزایی، محی  ^VS  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Email: mousa_mousawi@yahoo.com                                                                                                              نویسنده مسئول *

 

 

 

مقدمه

 

ختمی چینهی )بها نهام علمهی^{Hibiscus rosa sinensis} ( از شاخه گیاهان گلدار، زیرشاخه نهانهدانگان، رده دولپههایهها،راسته پنیرکسانان، تیره پنیرکیهان و سهرده ختمهی اسهت کههاولین بار به نام کارل فن لینه نامگذاری شده است ]9[. تکثیر ختمی چینی از طریق رویشی ی  تکنیه  عمهده بهه شهمارمیرود، اما سالم بودن و عاری بودن گیاهان از بیمهاری قابهلاطمینان نیست. تکنی  کشت بافت ی  روش مناسهب بهرایتکثیر سریع گیاهان عاری از ویروس است] 23[.

 

روش کشت بافت دارای مزایای زیادی است، زیهرا  امکهان  رشد سریع و تولید باکیفیت بالای گیاههان  را مهی دههد  و ابهزار  مناسبی  برای رسیدن به اهدافی است که در شهرای   کشهت  در محهی   طبیعهی  دسهتیابی  بهه  آنهها  دشهوار  مهی باشهد. امهروزهریزازدیادی یکی از مهمترین بخشهای زیست فناوری گیهاهیاست که جنبه کاربردی و تجاری پیدا کرده است] 14[.

 

یکی از مهمترین مراحهل ریزازدیهادی مرحلهه پهرآوریشاخه است، زیرا تهیه شاخسارههای مناسهب بهرای ریشهه-زایی از ریزنمونهها برای تکثیر انبوه از این مرحله آغاز می-شود. سرعت پرآوری متأثر از تنظیمکنندهههای گیهاهی بهه-خصو  سایتوکینینها مهی باشهد. حضهور سهایتوکینین بههپرآوری نمونهها در محی  کشت کم  میکند] 11[. تنظیمکنندههای رشد و ترکیبات محی  کشت، عوامل کلیدی برای تکثیر در شیشه و باززایی هستند ]8[. سهیتوکینین هها  نقهش  بسیار مهمی در رشد و تمایز بافتها دارند و باع  توسهعه  سلول میشوند. سیتوکینینها در تقسیم یاختهه هها  در بافهت -های گیاهی نقش کلیدی داشته به گونهای که تقسیم یاختهه  را از طریق تأثیر بر عواملی که عبور یاخته از چرخه تقسهیم  یاختهای را مهار میکنند، کنتهرل  مهی نمایهد. ایهن هورمهون علاوه بر آنکه سرعت تقسیم را تنظیم میکند، رشد جوانهه ^–های جانبی را نیز تحری  مینماید^. سیتوکینینها در غلظت ک م) 1/0 میل یگ رم در لیت ر( باع  تولی د ک الوس و در غلظت های بیشهتر ) 10-1 میلهی گهرم در لیتهر( شهاخهزایهی  را تحری  مینمایند] 14[. بنزیل آمینو پورین) ^BAP( تنظیمکننهدهرشدی است که بیش از سایر سایتوکینینها در کشت بافت مورد استفاده قرار میگیرد. هورمون ^BAP مؤثرترین تنظیم کننهده رشهددر تحری  پرآوری شهاخه اسهت] 26[. سهیتوکینین ههایی نظیهربنزیل آمینوپورین با تحری  تقسیم سلولی باع  رشد و شهاخه -زایی بهتر در ریزنمونهها میشود] 12[.

 

ریشهزایی ریزقلمهها در کشت درونشیشهه ای یکهی ازملاکهای موفقیت در ریزازدیادی هر گیاه محسهوب مهی-شود. ریشهزایی توس  عوامل مختلفی نظیهر  وجهود  تنظهیم -کنندههای رشد در محی،  ترکیب نم های پایه، ژنوتیپ و شرای  کشت کنترل میشود. برای بیشهتر  گونهه هها ، وجهود  اکسین برای انگیزش ریشهزایی لازم است. نسبت اکسین به سیتوکینین جهت القاء و رشد ریشه مهم میباشد با افهزایش  اکسین و کاهش سیتوکینین، ریشهها تشهکیل  مهی شهوند ] 4[.

 

هدف از انجام پژوهش حاضهر، تهیهه دسهتورالعملی بهینههجهههت تکثیههر درختچههه ختمههی چینههی در شههرای  درونشیشه ای می باشد.

 

 

 

مواد و روشها

 

به منظور ریزازدیادی ختمی چینی، پژوهشی در سه آزمایش مجهزا  در قالهب  طهرح  کهاملا   تصهادفی  در ¹⁰ تکهرار ، در آزمایشگاه کشت بافت دانشکده کشاورزی دانشهگاه شههید چمران در سال 94-1393 انجام شد.

 

آزمایش اول: بررسی نوع محیط پایه مناسب

 

برای انجام این آزمایش از محی  کشتههای^VS ،^MS  و ^WPM محتوی 5/0 میکرومولار بنزیل آمینو پورین) ^BAP(، 30 گهرم درلیتهر سهاکارز و س ه گ رم در لیت ر ژل رای ت جه ت پ رآوری ریزنمونه ههای ختمهی چینهی اسهتفاده گردیهد. پهس از 4 هفتههش اخصه ای رش دی م وردنظر )ش امل تع داد ب رگ، ط ول

 

شاخساره، وزن تر و وزن خش  شاخساره( اندازهگیری شدند. آزمایش دوم: بررسی اثتر هورمتون^BAP  بتر پترآوریشاخساره

 

برای انجام ایهن آزمهایش، از محهی  کشهت^VS  بها چههارغلظت متفاوت از هورمون ^BAP )0، 25/0، 5/0 و 1 میلی^–گرم در لیتر( جهت پرآوری ختمی چینی استفاده شد. پهساز 21 روز ش اخصه ای رش دی م وردنظر )ش امل ط ول شاخساره، تعداد برگ، وزن تهر و وزن خشه  شاخسهاره(اندازهگیری شدند.

 

آزمایش سوم: بررسی اثر هورمونهای ریشهزایی برای انجام ایهن آزمهایش از محهی  کشهت^VS 2/1 بها سههغلظت متفهاوت از هورمهونهها )شهامل شهاهد،^NAA 1/0، IBA ،0/1IBA ،0/4NAA ،0/2NAA2/0 و IBA4/0 میلیگرم بر لیتر( جهت ریشهزایی ختمی چینی استفاده شد .

 

پس از 21 روز شاخصههای رشهدی مهورد نظهر )درصهدریشه زایی، تعداد ریشه و طول ریشه( اندازهگیری شدند .

 

برای هر سه آزمایش، ریزنمونههای مورد استفاده شامل قطعات ته  گهره ای )نهودال سهیگمنت( بهه طهول 2-5/1 سانتیمتر بودند. مراحل ضدعفونی شامل اسهتفاده از اتهانهل70  درصد به مدت 30 ثانیه، هیپوکلریت سدیم 5/2 درصد به مدت 15 دقیقه و 3 بار آبشویی با آب مقطر اسهتریل بههمههدت 5 دقیقههه بههوده اسههت. تمههام مراحههل ضههدعفونیریزنمونه ها زیر هود لامینار انجام گردید.

 

پس از آمهاده سهازی محهی ههای غهذایی ههر کهدام ازآزمایشهای فوق ،^pH آنها بهر روی 7/5 تنظهیم گردیهد وپس از اضافه نمودن آگار به وسیله اتهوکلاو در دمهای 121 درجه سانتیگراد و فشار ^psi15 ضدعفونی شهدند. شهرای آنکوباسیون مورد استفاده جهت نگهداری کشتهها در ههرس ه آزم ایش دم ای 1 ± 25 و 16 س اعت روش نایی و 8 ساعت تاریکی بود.

 

 

 

نتایج و بحث آزمایش اول: نوع محیط پایه

 

نتایج تجزیه واریانس آزمایش اول نشان داد که نوع محهی پایه بر شاخصهای طهول شاخسهاره، تعهداد بهرگ و وزنخش  در سطح 1 درصد معنیدار بود و شهاخص وزن تهردر سطح 5 درصد معنیدار بود )جدول 1(. جدول مقایسههمیانگینها نشان داد که حداکثر طول شاخساره، تعداد برگ ،وزن تر و وزن خش  مربوط به محهی ^VS و کمتهرین آندر محی  ^WPM مشاهده شد )جدول 2(.

 

 

 

جدول 1 . نتایج تجزیه واریانس آزمایش نوع محیط پایه مناسب ریزازدیادی ختمی چینی¹

 

منبع تغییرات درجه آزادی طول شاخساره تعداد برگ میانگین مربعات وزن تر وزن خش  نوع محی  پایه 2  ^**246/4  ^**18/24 ^*722/0 ^**015/0

 

خطا 24 524/0 49/2 131/0 002/0 ضریب تغییرات(%)   1/43/344/3

 

** – معنیدار در سطح 1 درصد

 

* – معنیدار در سطح 5 درصد ^ns  – عدم معنیداری

 

جدول 2 . مقایسه میانگین آزمایش انواع محیط پایه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

وزن خش	وزن تر	تعداد برگ	طول شاخساره	محی  کشت
0/199a	1/307a	7/20a	2/776a	VS
0/114b	0/799b	3/532b	1/422b	MS
0/099b	0/562b	3/264b	1/016b	WPM

 

میانگینهای با حروف مشابه در هر ستون برای هر عامل اختلاف معنیداری ندارند.

 

 

 

شکل 1. ریزنمونههای ختمی چینی در محیط كشتهای مختلف

 

 

 

 

 

بهترین نوع محی  پایه بر پرآوری گیاهچه ختمی چینی به محی  ^MS( ^VS حاوی کلات آهن ^FeEDDHA( تعلهقیافت، بهطوریکه محی  ^VS باع  افهزایش معنهیداری در طول شاخساره، تعداد بهرگ، وزن تهر و وزن خشه  شهد.

 

نتایج این آزمایش با تحقیقات] 6[ روی ختمی چینی] ،25[ روی رز] ،13[ روی رز] ،19[ روی ب ادام تل خ و] 3[ روی رز مطابقت دارد. دلایل متعددی بهرای مهؤثرتر واقهع بهودن

 

کلات آهن ^FeEDDHA نسبت به کهلات آههن^FeEDTA  در محی  کشت ^MS بر بهبود شهاخص ههای رشهدی گیهاهوجود دارد که در ادامه به آنها اشاره خواهد شهد ] 16[. در زمینه خصوصیات لازم برای مؤثر بودن کهلات هها گهزارشکرد که تأثیر کلاتها بهه وسهیله توانهایی بقهاء در محلهولخ اک، توان ایی رقاب ت ب ا ک اتیونه ای دیگ ر و توان ایی آزادسازی و انتقال آهن به گیاه تعیین میشوند.

 

بسیاری از فرمولهای استاندارد محی  کشت بافت، حاوی ^FeEDTA به عنوان منبع آهن هسهتند و حساسهیت ایهن نهوعکلات آهن به نور، سبب جایگزین کردن این نوع کلات آههن  با منابع آهن دیگر در بسیاری از گیاهان حساس به کلروز آههن

 

ش ده اس ت. در بررس ی ت أثیر ک لات آه ن ^FeEDDHA در مقایسه با کلات آهن ^FeEDTA گزارش دادند که تثبیت آههندر کلات آهن ^FeEDTA به دلیل جهایگزینی بها ^2+Ca و ^2+Zn آن کمتر است و به سرعت رسهوب مهیشهود در مقابهل آههنموجود در کلات آهن ^FeEDDHA به دلیل ثبهات و اسهتحکامکلات از رسوب آهن حتهی زمهانیکهه^pH  بیشهتر از 9 باشهد،جلوگیری میکند. جذب آهن در ریزنمونههایی کهه در تمهاسبا محی  کشت هستند، نسبتا  به آرامی رخ مهی دههد ] 1 و 15[.

 

بنابراین استفاده از شکلهای پایدار آههن بهرای گیاههان باعه رشد بهتر آنها میشود.

 

نور تغییراتی را در^FeEDTA  ایجاد میکند که موجهبکاهش قابلیت دسترسی آهن و تخریهب^IAA  مهی شهود، ازآنجاییکه ^FeEDTA ترکیبهی اسهت کهه در محهی  کشهتبافت نور را جذب میکند، بیشترین احتمال این اسهت کههموجب تخریب اکسین شود] 5[. شاخسارهها در محی های حاوی^FeEDDHA   قدرت رشد رویش جوانههای بیشتری را نشان دادند. قدرت رویش جوانهها، رابطهه مسهتقیمی بهاتغذیه مطلوب ریزمغذیها بهخصو  نوع کلات آهن دارد که میتواند بیانگر جهذب بهتهر آههن و نقهش مهؤثر آن درساختمان کلروفیل و فتوسهنتز بهتهر، در ایهن شاخسهارهههاباشد.

 

نتایج تحقیقهات بهر روی ختمهی چینهی نشهان داد کههبالاترین میانگین طول شاخه، تعداد برگ، وزن تر و خش  شاخه، میزان کلروفیل و تعداد شاخسهاره در محهی  کشهت^MS همراه با ^VS( ^FeEDDHA( در مقایسه با ^MS همراه با ^FeEDTA بهدست آمد] 6[. بهترین محی  پرآوری برای رز محی  ^VS نسبت به محی ههای^MS  و ^WPM اسهت، بهه^–طوریکه بیشترین تعداد شاخه و ارتفهاع شهاخه در محهی کشت ^VS بهدست آمهد و کمتهرین مقهدار تعهداد شهاخه وارتفاع شاخه در محهی  کشهت^WPM  بهه دسهت آمهد] 3[.

 

نتایج دیگر تحقیقات، محی  ^VS را در تمهام شهاخصههایمورد ارزیابی در آزمایش بهترین محی  نسبت به محی های ^MS و ^WPM نشان داد و به دلیل بالاتر بودن قدرت یهونیدر محهی  کشهت^WPM  نسهبت بهه محهی ههای^MS  و  ^VSکمترین مقدار در تمام شاخصها مربوط به ایهن محهی کشت بود] 13[.

 

بنابراین باتوجه به موارد فوق کلات آههن^FeEDDHA  توانسته با افزایش میزان حلالیت آهن در محی  رشهد گ یهاهدر شرای  درونشیشهای میزان بیشتری آهن در اختیار گیهاهق رار داده و مس لما  ب ا ف راهم ش دن آه ن م ورد نی از در ساختمان کلروفیل، باع  بهبود شاخصههای رویشهی رشهدشده اسهت زیهرا آههن در فراینهد فتوسهنتز در واکهنشههایاکسیداسیونی و احیاء بهواسطه حضور پهروتئین ههای حهاویآن از قبیل سیتوکرومها و فرودوکسینهها نقهش دارد. در اثهرکمبود آهن، انتقال الکترون فتوسنتزی کاهش یافته که این امر موجب کاهش تثبیت دیاکسیدکربن و کاهش غلظت نشاسته و کربوهیدراتهای محلهول در گیاههان در طهی دوره رشهدرویشی شده و از این طریق موجهب کهم شهدن تولیهد مهادهخش  گیاهی یا کاهش رشد سبزینهای گیاه میشود] 17[.

 

آزمایش دوم: شاخهزایی

 

نتایج تجزیه واریانس آزمایش دوم نشان داد که غلظتهای مختلف ^BAP بر شاخصهای طول شاخساره، تعداد بهرگ،وزن تهر و وزن خشه  در سهطح 1 درصهد معنهیدار بهود)جدول 3(. مقایسه میانگینها نشان داد که بهالات رین طهولشاخساره مربوط به غلظت 5/0 میلیگهرم بهر لیتهر^BAP  و کمترین آن مربوط به شاهد مشاهده شهد )جهدول 4(. بهینغلظتهای صفر و 25/0 میلیگرم بهر لیتهر^BAP  از لحها آماری اختلاف معنیداری مشهاهده نشهد. بیشهترین تعهدادبرگ مربهوط بهه غلظهت 5/0 میلهی گهرم بهر لیتهر^BAP  بهامیانگین 91/4 برگ به ازای ریزنمونه و کمترین آن مربهوطبه شاهد با میانگین 1/2 برگ به ازای ریزنمونه مشاهده شد .بین غلظتهای صهفر و 25/0 میلهی گهرم بهر لیتهر^BAP  از لحا  آماری اختلاف معنهی داری مشهاهده نشهد. بیشهترینوزن تر مربوط به غلظت 5/0 میلهی گهرم بهر لیتهر^BAP  بهامیانگین 394/0 و کمترین آن مربوط بهه غلظهت شهاهد بهامیانگین 074/0 گرم مشاهده شد. بین غلظهت ههای 25/0 و ی  میلیگرم بر لیتر ^BAP از لحا  آماری اختلاف معنهی ^–داری مشاهده نشد. بیشترین وزن خش  مربوط به غلظهت5/0 میلیگرم بر لیتر ^BAP با میانگین 047/0 و کمتهرین آنمربوط به غلظت شاهد با میانگین 007/0 گرم مشاهده شد .بین غلظتهای صهفر و 25/0 میلهی گهرم بهر لیتهر^BAP  از لحا  آماری اختلاف معنیداری مشاهده نشد.

 

 

 

جدول 3 . نتایج تجزیه واریانس آزمایش اثر غلظتهای مختلف ^BAP بر روی شاخهزایی ختمی چینی

 

منبع تغییرات                       درجه آزادی

 

                                                                                       طول شاخساره          تعداد برگ            وزن تر            وزن خش 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

0/0041**	0/18182**	17/299**                     16/7582**                                3			غلظت BAP
0/00013	0/0032	0/2765             0/2055                 36			خطا
5/4	2/6	1/6                   1/5			ضریب تغییرات%) (
		جدول 4 . مقایسه میانگین آزمایش شاخهزایی ختمی چینی			** – معنیدار در سطح 1 درصد     * – معنیدار در سطح 5 درصد ns  – عدم معنیداری
وزن خش		وزن تر	تعداد برگ	طول شاخساره	لظتهای مختلف BAP
0/0035c		0/074c	2/1c	1/73c	0
0/0073c		0/165b	2/22c	1/86c	0/25
0/047a		0/394a	4/91a	4/41a	0/5
0/027b		0/218b	3/51b	3/45b	1

 

میانگینهای با حروف مشابه در هر ستون برای هر عامل اختلاف معنیداری ندارند.

 

 

 

 

 

شکل 2 . ریزنمونههای كشت شده در غلظتهای مختلف هورمون ^BAP از بالا به پایین  بهترتیب غلظتهای 5/0، 1، 25/0 و 0 میلیگرم بر لیتر

 

 

 

مرحله ریزازدیادی با مرحله پرآوری شکل میگیرد، زیهراتهیه شاخسارههای مناسب برای ریشهزایی از این ریزنمونهها بوده و تکثیر انبوه ریزنمونهها از این مرحلهه آغهاز مهیشهود.سرعت پرآوری متأثر از تنظیمکنندههای گیاهی بهه خصهو سایتوکینینها بهوده اسهت. حضهور سهایتوکینین بهه پهرآورینمونهها در محی  کشت کم  میکند] 20[. هورمهون^BAP  مؤثرترین تنظیمکننده رشد در تحری  پرآوری شهاخه اسهت]26[. سیتوکینینههای نظیهر بنزیهل آمینوپهورین بها تحریه تقسیم سلولی باع  رشد و شاخهزایی بهتهر در ریزنمونههههامیشود] 12[. سیتوکینینهها در غلظهت بهالا سهبب تحریه تولید ساقههای نابهجا می شوند و غالبیهت انتههایی را حهذفمههیکننههد. البتههه کههاربرد مقههادیر بههالای آن سههبب ایجههاد ناهنجاری های ژنتیکی در بافهت هها مهیشهود. سهیتوکینینههانقشهای متعددی در کنترل نمهو گیهاه بهازی مهیکننهد و درتحری  مستقیم یها غیرمسهتقیم ابتهدای شهاخه بسهیار مهؤثرهستند. به هرحال، مکانیسم عمل آنهها در سهطح مولکهولیمشخص نیست. در اغلب شرای  سنتز ^RNA را فعال کرده و سنتز پروتئینها را تحری  میکنند و اغلب آنزیمهها را فعهالمیکنند. سایتوکینینها همراه با اکسهین هها در تنظهیم چرخههسلولی در سلولهای گیاهان شرکت میکنند. سهایتوکینین ههااحتمالا  سیکلین نوع ^D₃( ^D( را تحری  مهی کننهد و بنهابراینپیشرفت چرخه سلولی از ₁^G به ^S انگیخته میشود و احتمالا  انتق ال از ^2G ب ه ^M ب ا تحری  بی ان ژن ^2CDC ب هواس طه هیستون ₁^H کیناز و تحریه  دفسفوریلاسهیون آن بههوسهیله^25Cdc صورت میگیرد. در غیاب آنها مرحله متافاز میتوز به طور قابل ملاحظهای طولانی میشود] 10[.

 

آزمایش سوم: ریشهزایی

 

نتایج تجزیه واریانس آزمایش سوم نشان داد کهه غلظهتههایمختلف هورمونهای ریشهزایی بر شاخصهای درصد ریشهه -زایی، طول ریشه و تعداد ریشهه در سهطح 1 درصهد معنهیدار بود )جدول 5(. مقایسه میهانگین ههای نشهان داد کهه بیشهتریندرصد ریشهزایی مربهوط بهه غلظهت 2/0 میلهی گهرم بهر لیتهرهورمون ^IBA با میانگین 100 و کمترین آن مربهوط بهه شهاهدبا میانگین 33 درصد مشاهده شد )جدول 6(. بین غلظتههای4/0 میلیگرم بر لیتر ^IBA بها 2/0 میلهی گهرم بهر لیتهر^NAA  و همچنین 4/0 میلیگرم بر لیتر ^NAA و شاهد از لحها  آمهاریاختلاف معنیداری مشاهده نشد. بیشترین طول ریشهه مربهوطبه غلظت 2/0 میلهی گهرم بهر لیتهر هورمهون^IBA  بها میهانگین86/10 و کمتههرین آن مربههوط بههه شههاهد بهها میههانگین 55/1 سانتی متر مشاهده شد. بین غلظتهای 4/0 و 1/0 میلیگرم بهرلیتر ^IBA با 1/0 میلیگرم بر لیتر ^NAA و همچنهین 4/0 و 2/0 میلیگرم بر لیتهر^NAA  از لحها  آمهاری اخهتلاف معنهیداری مشاهده نشد. بیشهترین تعهداد ریشهه مربهوط بهه غلظهت 2/0 میلیگرم بر لیتر هورمون ^IBA با میهانگین 8/60 و کمتهرین آنمربوط بهه شهاهد بها میهانگین 38/1 عهدد مشهاهده شهد. بهینغلظتهای 1/0 میلیگرم بر لیتر ^IBA با 1/0 میلیگرم بهر لیتهر^NAA از لحا  آماری اختلاف معنیداری مشاهده نشد.

 

 

 

جدول 5 . نتایج تجزیه واریانس آزمایش ریشهزایی ختمی چینی در شرایط درونشیشهای

 

درصد ریشهزایی                                                                                         طول ریشه              تعداد ریشه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3009/24**	103/41**	5917/21**	6	هورمون
9/68	0/242	164/72	63	خطا
8/8	8/1	2/2		ضریب تغییرات%) (

 

* – معنیدار در سطح 5 درصد                                      ** – معنیدار در سطح 1 درصد ^ns  – عدم معنیداری

 

جدول 6 . مقایسه میانگین آزمایش ریشهزایی ختمی چینی در شرایط درونشیشهای

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تعداد ریشه	طول ریشه	درصد ریشهزایی	هورمونهای ریشهزایی
10/38f	1/55d	33d	0
40c	7/85b	76/2b	0/1IBA
60/8a	10/86a	100a	0/2IBA
49/3b	7/39b	52/8c	0/4IBA
37/89c	7/44b	46/2cd	0/1NAA
29/11d	3/89c	49/5c	0/2NAA
18/83e	3/4c	33d	0/4NAA

 

** – معنیدار در سطح 1 درصد

 

* – معنیدار در سطح 5 درصد  ^ns – عدم معنیداری

 

 A

 

 B

 

 

 

شکل 3 . ریزنمونههای ریشهدار شده در هورمون ^IBA :^A و ^NAA :^B

 

 

 

 

 

عموما  محی  کشت مورد استفاده برای تحری  ریشهه -زایی نیاز به نم های کمتری نسبت به محهی  شهاخهزایهیدارد. در واقع با کهاهش غلظهت عناصهر پرمصهرف، فشهاراسمزی محی  کاهش یافته و ایهن کهاهش اسهمزی گیهاه راوادار میکند تا با ایجاد ریشه و تارههای کشهنده، اقهدام بههجذب املاح و مواد غذایی از محی  کند] 22[. به نظر می-رسد برهمکنش عناصر غذایی در غلظت بالا اثهر منفهی بهرریشهزایی شاخهها داشته و اثر هورمونهای ریشهزایی را از بین میبرد. در این تحقیق، بهترین نتهایج در محهی  کشهت2/1^VS با غلظت 2/0 میلیگرم در لیتر ^IBA بهدسهت آمهد، ب هط وریک ه در ای ن غلظ ت بیش ترین می انگین درص دریشه زایی، تعداد ریشه و طول ریشه مشاهده شد. بیشهترینریشهزایی دورگه هلو × بادام با غلظهت 5/0 میلهی گهرم درلیتر ^IBA حاصل شد] 7[. کاهش یافتن غلظت عناصهر بهه^–طور قابل توجهی ریشهزایی را افزایش میدهد و استفاده از 2/0 میلههیگههرم در لیتههر ^IBA در محههی 2/1 ^MS بهتههرین ترکیب برای ریشهزایی در داوودی است] 21[. برای ریشه-دار کردن نوشهاخه ههای رز^{Rosa rugosa}  از غلظهت ههایمختلف هورمون ^IBA استفاده و گزارش شهد کهه بهالاتریندرصد ریشهزایی روی محی  کشت 2/1^MS با کهاربرد 5/2 تا 5 میکرومول^IBA  بهدست آمد] 24[. 

 

القای ریشه در شاخههای در حال رشهد چهه بهه طهورمس تقیم ی ا غیرمس تقیم از طری ق تنظ یمکنن دهه ای رش د مصنوعی یا پس از حذف سایتوکینینهها از محهی  کشهت،بستگی به گونه و رقم دارد. از طرف دیگر، توانهایی تولیهدریشه، بستگی به برهمکهنش فاکتورههای بیرونهی و درونهی دارد. اغلب پژوهشگران موفق به ریشهدار کردن شاخهههایپرآوری شده کشت بافتی در محی های حاوی غلظتههایپایین^IAA ،^IBA  و ^NAA شدهاند] 2 و 18[. تولیهد ریشههدر گیاهان تحت تأثیر سنتز، متابولیسم، انتقهال و مسهیرهایانتقال علایم اکسین میباشد] 10[.

 

 

 

تشكر و قدردانی

 

بدینوسیله از معاونهت پژوهشهی دانشهگاه شههید چمهراناهواز به خاطر حمایت مالی از این تحقیهق قهدردانی مهی-گردد.

 

 

 

منابع

 

 

1. Andreu JS, Jorda J and Juarez M (1991) Reactions of FeEDTA and FeEDDHA applied to calcareous soils. In Iron nutrition and interactions in plants. Springer Netherlands. Pp.

 

57-.26

 

 

2. Azadi P, Khosh-Khui M, Beyramizadeh E and Bagheri H (2007) Optimization of Factors Affecting in vitro Proliferation and Rooting of

 

Rosa hybrida L. cv.‘Rafaela’. International Journal of Agricultural Research. 2(7): 626-631.

 

 

3. Bayanati M and Mortazavi SN (2013) Mass propagation of Rosa hybrid cv. Black baccara by periodical bioreactor. International Journal of Agriculture: Research and Review. 3(2): 241-245.

 

3. Carpenter WJ and Cornell JA (1992) Auxin application duration and concentration govern rooting of Hibiscus stem cuttings. Journal of the American Society for Horticultural Science. 117(1): 68-74.

 

3. Castillo B, Smith MAL, Madhavi DL and Yadava UL (1997) Interactions of irradiance level and iron chelate source during shoot tip culture of Carica papaya HortScience. 32(6): 1120-1123.

 

3. Christensen B, Sriskandarajah S, Serek M and Muller R (2008) In vitro culture of Hibiscus rosa-sinensis: influence of iron, calcium and BAP on establishment and multiplication. Plant Cell, Tissue and Organ Culture. 93(2): 151-161.

 

3. Cos JD, Frutos R and Garcia J (2004) In vitro rooting study of the peach-almond hybrid GF677. Acta Horticulture. 658: 623-627.

 

3. Dimassi-Theriou K (1994) In vitro propagation of cv. Kalamon olives (Olea europaea). Advances Horticulture. 8: 185-.981

 

3. Ghaffar FRA and El-Elaimy IA (2012) In vitro, antioxidant and scavenging activities of Hibiscus rosa sinensis crude extract. Journal of Applied Pharmaceutical Science. 2(01): 51-.85

George EF (2008) Plant propagation by tissue culture. 3^th Edition, (eds.), 175-281. Springer.

 

 

 

 

 

 

 Email: norouzi@tabrizu.ac.ir                                                                                                                              نویسنده مسئول *

 

 

 

مقدمه

 

گندم )با نام علمهی  Triticum aestivum L.( در سها لهها یاخیر بهدلیل افزایش رشد جمعیهت  و بهروز  بحهران  غهذایی  برای اکثر کشورها بهویژه کشورهای در حال توسعه و فقیهر  و مزای ای مختلف ی ک ه در مقایس ه ب ا س ایر محص ولات کشاورزی دارد، این گیاه را تبدیل به ابزار سیاسی اقتصهادی  کرده است. پهیش بینهی  شهده  اسهت  تها  سهال  2020 میهزان  تقاضای گندم 40 درصد افزایش پیدا کند، لذا افزایش سریع تولی د گن دم ض روری اس ت ^[11^]. در ای ن راس تا، عل وم مختلف جهت دسهتیابی  بهه  ایهن  ههدف  بهه  کمه   بخهش  کشاورزی آمدند که بی تردیهد  یکهی  از کلیهدی تهرین  آنهان ، اصلاح نباتات است ^[8^]. تنوع ژنتیکی اساس اصلاح نباتات و ماده خام و ضروری برای آن می باشد ^[21^]. با بهالا  رفهتن  تنوع ژنتیکی در ی  جامعه، دامنه انتخاب، خهواه  طبیعهی  و خواه مصنوعی وسیع تر خواهد شد ^[4^].

 

گن دم از نظ ر خصوص یات مختل ف کم ی و کیف ی و سازگاری با عوامل محیطی و انواع مقاومت هها  دارای تنهوع  ژنتیکی وسیعی می باشد. مطالعهه  تنهوع  ژنتیکهی  و تفکیه   ژنوتیپ ها از طریق بررسی درجه شباهت و تفاوت تعدادی از نمونه امکانپذیر می گردد و شرط انجام آن، گهروه بنهدی  نمونه ها با استفاده از معیار تشابه یا عهدم  تشهابه  و نیهز  بهه -کارگیری انواع مختلف روشهای آمهاری  چنهدمتغیره  اسهت .

 

تجزیه خوشه ای یکی از روش های مناسب برای گروهبنهدی  ژنوتیپ ها است. علاوه بر استفاده از تنوع ژنتیکی توده ههای  بومی و گونه های وحشی، پژوهشگران علاقمنهد  بهه  ایجهاد  تغییرات در داخل ارقام اصلاح شده نیز مهی  باشهند . بهدین -منظور، لاین های مختلف با ویژگهی ههای  مکمهل  را بها  ههم  تلاقی داده و در بین نتاج حاصل نسهبت  بهه  بررسهی  تنه وع ژنتیکی اقدام می شود. جمعیت های مصهنوعی  کهه  بیشهترین  کههاربرد مطالعههاتی را در تنههوع دارنههد، اغلههب دو والههد هموزیگوسی با هم تلاقی داده می شوند و جمعیت در حال تفرق ₂^F  )نظیهر  جمعیهت  لایهن ههای هاپلوئیهد  مضهاعف ،جمعیت لاین های خالص نوترکیهب  و جمعیهت  لایهن     ههای

 

ایزوژن( تهیهه  مهی شهود ، یکهی  از انهواع  ایهن  جمعیهت  هها ، جمعیت لاین های خالص نوترکیب )^RIL( اسهت . ^RILهها  لاین های خالصی هستند که بهه  روش باله   ته  بهذری  از جمعیت ₂^F با خودباروری های مکرر تولید میشهوند  یعنهی  مشتق شده از جمعیت ₂^F است که هیچ گزینشهی  تها         نسهل هفت یا هشت صورت نمی گیرد و هدف این است که تمام ترکیب های مختلف آللی در نتهاج  وجهود           داشهته باشهد . در هنگام تولید، ^RIL های مورد مطالعه این آزمایش نیهز  ههیچ ^–گونههه  گههزینش  مصه نوعی صههورت  نگرفتههه  و تمه امی نوترکیبی های دو والد تا خالص شدن نتهاج  حفه   گردیهده  است ^[7^].

 

هدف از انجام پژوهش حاضهر ، بررسهی  تنهوع  ژنتیکهی  بین نسل ها از نظر صفات مورفولوژیکی و زراعی، شناسایی لاین ههای  برتهر  از لحها   عملکهرد  و سهایر  صهفات  مهورد  ارزیابی و نیز گروهبندی لاین ها از نظر صفات مورد مطالعه بود.

 

 

 

مواد و روش ها

 

آزمایش در ایستگاه تحقیقهاتی  دانشهکده  کشهاورزی  تبریهز  واقع در اراضی کرکج در 12 کیلومتری شرق تبریز با ارتفاع 1360 متر از سطح دریا، طی سال زراعهی  91-1390 اجهرا  شد. آب و هوای منطقه از نوع نیمه خش  سرد کوهستانی می باشد. خاک سطحی ایسهتگاه  جهزو  خهاک ههای  لهومی  – ش نی ب وده و دارای اس یدیته قلی ایی ض عیف ت ا متوس  می باشد ^[1^].

 

مواد گیهاهی  مهورد  اسهتفاده  در ایهن  مطالعه ه، 38 لایهن  خالص )نسل 6( نوترکیب گندم نان حاصل از تلاقی ارقهام  ‘نوراستار’ و ‘زاگرس’ به همهراه  والهدین  بهود  )جهدول  1(.

 

رقم ‘نوراستار’ در دهه 80 در ساسهکاچوان  کانهادا  معرفهی  شد که مقاوم ترین رقم به سرما در دنیا محسهوب  مهی شهود  ^[14^]. از این رقم به عنوان ژنوتیپ استاندارد مقاوم به سرما و انجماد در اکثر تحقیقات استفاده می شود. ‘نوراسهتار ’ بهه  بهاره سازی طولانی نیاز دارد و مدت بهاره سازی آن بین 21 تا 49 روز است ^[13^]. حهداقل  پهنج  هفتهه  بههاره  سهازی  در دمای دو درجه سهانتی گهراد  بهرای  شهروع  نمهو  زایشهی  آن ضروری است. این رقم جزء ارقام پابلند بهوده  و ارتفهاع  آن بین 110 تا 130 سانتی متر است ^[12^]. رقم ‘زاگهرس ’ یه   رقم بهاره است. این رقم با شجره Tan “S”/Vee”// Opata از م واد گی اهی دری افتی از مؤسس ه  ب ینالملل ی ایک اردا )انستیتو تحقیقات کشاورزی مناطق خش(  انتخهاب  شهده  است. رقم ‘زاگرس’ به خشکی و گرمهای  آخهر  دوره رشهد  متحمل اسهت  و همچنهین  دارای سهازگاری  وسهیع  و قابهل  مقایسه با ارقامی نظیر مارون بهه  لحها   برتهری  عملکهرد  و مقاومت بیشتر به بیماری زنه   زرد و قههوه ای اسهت . ایهن  رقم جزو زودرس ترین ارقام به شمار می رود و برگ پهرچم  آن پس از هفت هفته ظاهر می شود. ‘زاگرس’ به عنوان ی 

 

 

 

 

 

 

جدول 1. نام لاین های خالص نوتركیب گندم حاصل از تلاقی ارقام ‘زاگرس’ و ‘نوراستار’                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       شماره لاین          ردیف          شماره لاین           ردیف          شماره لاین            ردیف           شماره لاین ردیف  RIL-206  31  RIL-95  21  RIL-45  11                  زاگرس )1(  1  RIL-225  32  RIL-102  22  RIL-46  12                  نورستار )2(  2  RIL-239  33  RIL-143  23  RIL-51  13  RIL-8  3  RIL-265  34  RIL-145  24  RIL-58  14  RIL-15  4  RIL-281  35  RIL-159  25  RIL-62  15  RIL-23  5  RIL-293  36  RIL-163  26  RIL-63  16  RIL-26  6  RIL-296  37  RIL-182  27  RIL-68  17  RIL-27  7  RIL-298  38  RIL-183  28  RIL-86  18  RIL-28  8  RIL-300  39  RIL-184  29  RIL-93  19  RIL-31  9  RIL-328  40  RIL-195  30  RIL-94  20  RIL-32  10

 

 

 

رقم حساس است و دمای کشنده 50 درصد آن منهای سهه درج ه س  انتیگ راد اس ت. ارتف اع ‘زاگ رس’ 80 ت ا 90

 

سانتی متر و نیمهه  پاکوتهاه  اسهت . ‘زاگهرس ’ از نظهر  جمیهع  صفات، ی  رقم قابل توصیه برای مناطق دیهم  اسهت . ایهن  رقم از لحا  مقاومت به سرما و نیز از نظر صفات زراعی با

 

‘نوراستار’ تفاوت قابل توجهی دارد ^[2^].

 

کاشت بذور پس از انجام شخم و عملیهات  دیسه   در زمینی به سهطح  350 مترمربهع  انجهام  گرفهت . در پهژوهش  حاضر، برای ارزیابی لاین های خهالص  نوترکیهب  گنهدم  از طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار استفاده شد. ههر  تکرار شامل چهار کرت بود که در هر ی  از آنهه ا 10 بهذر  خالص لاین گندم با توزیع تصادفی کشت شدند. هر واحد آزمایش، نیز متشکل از سه ردیهف  بهه  طهول  دو متهر  و بهه  فاصله 20 سانتی متر بود. فاصله بوته ها در روی ردیف دو و عمق کاشت بذور 5/1 سانتی متر و فاصهله  بهین  ههر  واحهد  آزمایش 5/0 متر درنظر گرفته شهد . کهود  اوره )46 درصه د نیتروژن( به میزان 4/217 کیلوگرم در هکتهار  )معهادل  100 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار( و در سه مرحله )هنگام کاشت، ساقه دهی و گلدهی( در خاک مصرف شد.

 

در مراحل مختلف رشد و نمو گیهاه ، برخهی  از صهفات

 

زراعی مورفولوژی  مهورد  انهدازه گیهری  قهرار  گرفتنهد  کهه عبارتند از:

 

ارتفاع بوته: در اوایل مرحله خمیری شدن دانهه  هها ، در هر واحد آزمایشی ارتفاع 10 بوته تصادفی، از سطح خهاک  )محل طوقه( تا انتهای سنبله اصلی )بهدون  درنظهر  گهرفتن  ریش ها(، برحسب سانتی متهر  و بها  دقهت  یه   میلهی متهر  اندازه گیری شد.  

 

سطح برگ پرچم: برای تعیین سهطح  بهرگ  پهرچم  10 بوته به صورت تصادفی انتخاب و طول و بزرگترین عرض برگ پرچم مربوط به سنبله اصلی برحسب سانتی متهر  و بها  دقت ی  میلی متر اندازه گیری شد. سهطح  بهرگ  پهرچم  بها  استفاده از رابطه محاسبه شد:

 

  A = 0/7 )W × L(                                         )1(

 

 

 

 در این رابطه، ^A سطح برگ پرچم، ^L و ^W به ترتیهب  طول و عرض پهن  برگ می باشد ^[20^]. 

 

طول سنبله: از قاعده سنبله تها         نهوک آن بهدون  درنظهر  گرفتن ریش ها برحسب سانتی متر و با دقت ی  میلی متهر   اندازهگیری شد.

 

طول پدانکل: فاصله اولین گهره  پهای  سهنبله  تها  محهل  اتصال برگ پرچم به ساقه اصلی برحسب سانتی متر انهدازه  گرفته شد. 

 

وزن پدانکل: وزن پدانکل در 10 بوته تصهادفی  از ههر  لاین در هر تکرار اندازه گیری شد و میهانگین  وزن پهدانکل 

 

10 بوته به عنوان وزن پدانکل درنظر گرفته شد. 

 

وزن میانگره دوم: وزن میهانگره  دوم         نیهز هماننهد  وزن پدانکل، برحسب گرم با ترازوی حساس تعیین شد. 

 

وزن سنبله: میانگین وزن سنبله ههای  10 بوتهه  انتخهاب  شده در هر تکرار به عنوان وزن سنبله درنظر گرفته شد. تعداد دانه در سنبله: از بین سنبله های بارور، 10 سنبلهاصلی به طور تصادفی انتخاب و تعهداد  دانهه  ههای  موجهود شمارش و تعداد بهدست آمده به 10 تقسیم شد.  

 

تعداد سنبله در كرت: تمامی سنبله های اصلی و فرعی موجود در هر کرت شمارش شدند.  

 

وزن هزاردانه: برای اندازه گیری وزن هزاردانه هر لاین،

 

1000 دانه سالم شمارش و وزن آنها برحسب گهرم  تعیهین  گردید.

 

عملکرد دانه: میزان عملکرد کل دانه بهدسهت  آمهده  از سه ردیف هر کرت، برحسب گرم بها  تهرازوی  حسهاس  تها 

 

01/0 گرم توزین شد. 

 

زیست توده: وزن کل بخش هوایی )بخش رویشهی  بهه  اضافه دانه( هر واحد آزمایشهی  پهس  از حهذف  حاشهیه  هها  برحسب گرم و با ترازوی حساس تا 1/0 گرم توزین شد.

 

عملکرد كاه: از طریق تفاضهل  عملکهرد  دانهه  کهرت  از وزن زیست توده کل کرت محاسبه شد.  

 

شاخص برداشتت : از نسهبت  عملکهرد  دانهه  کهرت  یها  عملکرد اقتصادی به وزن زیست توده کل بهدست آمد. 

 

واریانس ژنوتیپی که بخشی از واریانس فنهوتیپی  اسهت  باتوجه به امید ریاضی ها از فرمول )2( محاسبه شد: 

 

)2(                           ^σˆ2_g ^{ MST }_r ^MSE. در ای ن رابط ه، ^ˆ2_g   واری انس حقیق ی ژنتیک ی، ^ˆ 2_e واریانس محیطی و ^r تعداد تکرار مؤثر بود.   

 

برای پیشبینی میهزان  پیشهرفت  در عملیهات  اصهلاحی  اقدام به محاسبه بازده ژنتیکی با شدت 10 درصد براسهاس  فرمول زیر محاسبه میشود:

 

k c σˆ²_g

 

        σˆ2e  σˆ2g Gc =                                     )3(

 

r

 

در این رابطه، ^G_c بازده ژنتیکی، ^C ضهریب  کنتهرل  و ^K ضریب شدت گزینش )75/1( بود و درصد بهازده  ژنتیکهی  نیز از حاصل تقسیم بازده ژنتیکی بهر  میهانگین  کهل صهفت مربوطه بهدست  میآید.

 

      برای برآورد وراثتپذیری از فرمول  زیهر  اسهتفاده شهد .

 

خطای استاندارد )^SE( وراثتپذیری بها  اسهتفاده  از فرمهول  واریانس نسبت کمپتورن محاسبه شد ^[15^]:  

 

 hb2   ˆg2 /  ˆg2  ˆe2r                  )3(

 

 

 

 )4(

 

SE_hb2   خط ای اس تاندارد )^SE( وراث تپ ذیری ب ا اس تفاده از فرمول واریانس نسبت کمپتورن محاسبه شد ^[15^]. در ایهن  رابطه، ^ˆ2_g واریانس حقیقی ژنتیکی، ^ˆ2_e واریهانس  محیطهی  و ^r تعداد تکرار مؤثر بود.

 

برآورد ضریب تغییهرات  ژنتیکهی  )^cv_g( صهفات  مهورد  ارزیابی نیز از طریق فرمول )5( صورت گرفت:

 

  CV g  Xδˆ2g 100                                  )5(

 

در این رابطه، ^X _ میانگین کل صهفت  مهورد  ارزیهابی  بود.

 

پس از جمعآوری داده ها، مفروضات تجزیهه  واریهانس  شامل نرمال بودن خطاهای آزمایشی، یکنواختی واریانس ها و غیرافزایشی بودن اثر تیمار و تکرار و همچنین مفروضات تجزیه رگرسیون بررسی شد که تمهامی  مفروضهات  برقهرار  بودند. به منظور تثبیت خطای نهوع  اول در سهطح  احتمهال  موردنظر، ابتدا تجزیه واریهانس  چنهدمتغیره )^MANOVA( انجام گرفت. سپس برای کلیه صهفات  مهورد  انهدازه گیهری ، تجزیه واریانس ت متغیره در قالب طرح بلوک ههای  کامهل  تصادفی انجام پذیرفت و مقایسه میانگین صفات با اسهتفاده از آزمون دانکن انجام شهد  )نتهایج  گهزارش  نشهده  اسهت( .

 

رواب  بین صهفات  براسهاس  ضهرایب  همبسهتگی  خطهی  و صفات تأثیرگهذار  بهر  عملکهرد  دانهه  بها  اسهتفاده  از تجزیهه  رگرسیون چندگانه به روش گهام  بهه  گهام  و تجزیهه  علیهت  تعیین شد. به منظور کاهش تعداد متغیرها به عوامهل  اصهلی  و تفسیر بهتر نتایج از تجزیه به عامل ها براساس تجزیهه  بهه  مؤلفه های اصلی و با چرخش وریماکس استفاده شد. بهرای  گروه بندی ژنوتیپ های مورد مطالعه، تجزیهه  خوشهه ای بهه  روش ^WARD و مقیاس فاصله اقلیدسهی  صهورت  گرفهت .

 

ب رای تعی ین بهت رین مح ل ب رش دن دروگرم در تجزی ه خوش ه ای، تجزی ه ت ابع تش خیص کانونی  ب ه ص ورت استاندارد کردن داده ها و مقیاس ماهالانوبیس به کهار  رفهت  ^[5^].  محاسههبات آمههاری بهها اسههتفاده از نههرمافزارهههای

 

 .[6] انجام شد EXCEL و SAS ،SPSS ،MSTATC

 

 

 

نتایج و بحث

 

آگاهی از میزان وراثتپهذیری  صهفات ، یکهی  از اطلاعهات  اساسی در تعیین میزان موفقیت گزینش محسوب می شهود .

 

بهطورکلی، یکی از راهکارهای مههم  تعیهین  روش مناسهب  برای اصلاح جمعیت به میزان وراثت پذیری صهفات  مهورد  اصلاح، بستگی دارد. باتوجه به اینکه واریانس ژنتیکی بهین  لاین های اینبرد نوترکیهب  بهرآوردی  از دو برابهر  واریهانس  افزایشی جمعیت اولیه است ^[12^]، بنابراین تمهام  واریهانس  ژنتیکی موجهود  در بهین  لایهن  ههای  مهورد  مطالعهه  از نهوع  افزایشی و وراثتپهذیری  بهرآورد  شهده  از نهوع  خصوصهی  است. میزان وراثتپذیری صهفات  انهداز ه گیهری  شهده  وزن پدانکل، وزن میانگره دوم، تعداد دانه در سنبله، تعداد سنبله در کرت و وزن هزار دانه از وراثتپذیری خصوصی بهالای  6/0 برخوردار بودند )جدول 2(. بهالاترین  میهزان  وراثهت -پذیری را برای صفات تعهداد  روز تها  ظههور  سهنبله ، طهول  سنبله و تعداد دانه در سنبله )بهترتیب 97/0، 94/0 و 94/0(به دست آمد ^[3^]. وراثتپذیری خصوصی بهالا  بهرای  طهول سنبله و نیز وراثتپذیری بالا برای وزن هزاردانهه  مشهاهده  شد ^[9 و 18^]. وزن پدانکل با 35/20 درصد بیشترین بهازده  ژنتیکی را داشت )جدول 2(. این صهفت  بهالاترین  ضهریب  تغییرات ژنتیکی )51/20 درصد( را نیز به خهود  اختصها   داد و همچنین وراثتپذیری خصوصی بالایی داشت. تعداددانه در سنبله و وزن میهانگره  دوم بهه  ترتیهب  بها  60/19 و77/17 درصد، بیشترین بازده ژنتیکی را بعد از وزن پدانکل به خود اختصا  دادند. کمترین میزان بازده ژنتیکی مربوط به تعداد سنبله در کرت بود.

 

 

 

 

 

جدول 2. مقادیر واریانس ژنتیکی و فنوتیپی، وراثتپذیری و بازده ژنتیکی صفات مورد بررسی

 

منابع تغییرات                            وزن پدانکل     میانوزن گره دوم   وزن سنبله در تعداد سنبلهدانه در تعداد کرتسنبله کل زیست توده سطح برگ

 

                                                                                                                                                                                       پرچم

 

       2/48                             6727/21        56/02^**            0/15          0/005          0/008

 

واریانس ژنتیکی                                     ^4–10 × 16     001/0             013/0                                                                           14/0

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5/36

11/32

11/63

16/01

8/5

17/43

20/51

ضریب تغییرات ژنتیکی )%(

0/82

17294/29

2242/39

18/67

0/049

16 × 10-4

26 × 10-4

واریانس فنوتیپی

0/09

0/23

0/35

0/38

0/13

0/31

0/30

وراثتپذیری خصوصی

0/22

0/15

0/07

0/06

0/2

0/11

0/10

خطای استاندارد وراثتپذیری

0/27

106/03

0/62

5/82

0/10

0/04

0/05

بازده ژنتیکی

3/88

13/31

0/18

19/60

6/10

17/77

20/35

درصد بازده ژنتیکی

ادامه جدول 2

 

منابع تغییرات                               عملکرد دانه وزن هزاردانه ارتفاع بوته طول پدانکل میانگرهطول  دوم طول سنبله شاخص برداشت عملکرد کاه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4519/05	6/6 × 10-4	0/42	0/97	7/19	24/4	3/30	788/63	واریانس ژنتیکی
13/4	7/26	9/10	6/17	8/24	7/54	5/40	9/79	ضریب تغییرات ژنتیکی  )%(
12652/74	39 × 10-4	1/01	1/72	13/49	42/84	4/87	1993/86	واریانس فنوتیپی
0/18	0/08	0/20	0/28	0/26	0/28	0/34	0/20	وراثتپذیری خصوصی
0/17	0/24	0/16	0/12	0/13	0/12	0/09	0/16	خطای استاندارد وراثتپذیری
70/3	0/02	0/73	1/29	3/42	6/52	2/59	30/9	بازده ژنتیکی
14/69	4/85	8/82	7/61	10/52	9/14	8/24	9/70	درصد بازده ژنتیکی

 

                                           ^*62/5981            ^**60/14 ^**55/128 ^**47/40              ^**171/5        ^*03/3                012/0     ^**253/37958

 

 

 

 

 

همبستگی عملکرد دانه با زیسهت  تهوده ، تعهداد  سهنبله ، تعداد دانه در سنبله، وزن پدانکل، وزن سنبله، وزن میهانگره  دوم، ارتفاع بوته، طول میانگره دوم و طول سنبله در سهطح  احتم ال ی  درص د مثب ت و معن ی دار ب ود )ج دول 3(.

 

همبستگی سهایر  صهفات  مهورد  ارزیهابی  بها  عملکهرد  دانهه  غیرمعنی دار بود، لذا از بین اجزای اصهلی  عملکهرد  دانهه  در گندم )تعداد سنبله در مترمربع، تعداد دانه در سهنبله  و وزن هزاردان ه( تنه ا وزن هزاردان ه همبس تگی معن ی داری ب ا عملکرد دانه نداشت )149/0 = ^r(.

 

زیست توده و عملکرد کاه بالاترین همبسهتگی  )954/0

 

= ^r( را به خود اختصا  دادند. باتوجه بهه  اینکهه  زیسهت  توده از مجموع عملکرد کاه و عملکرد دانهه  تشهکیل  شهده  است، وجود چنین ارتباط قوی بین این دو صهفت  منطقهی  می باشد. زیست تهوده  همبسهتگی  مثبهت  و معنهی دار نسهبتا   قوی با تعداد سهنبله  و ارتفهاع  بوتهه  و همبسهتگی  مثبهت  و معنی دار پایین بها  طهول  پهدانکل ، طهول  میهانگره  دوم، وزن پدانکل و عملکرد دانه داشته است و بها  شهاخص  برداشهت  همبستگی منفی و معنی داری نشان داد. همبسهتگی  زیسهت  توده با بقیه صفات معنی دار نبود. در گنهدم  رابطهه  مثبهت  و معنی دار بین عملکرد دانه و تعداد دانهه  در سهنبله  گهزارش  شد ^[19^]. بنابراین، باتوجهه  بهه  همبسهتگی  ایهن  صهفت  بها  عملکرد دانه، گزینش ارقهامی  بها  تعهداد  سهنبلچه  در سهنبله  بیشتر می تواند در افزایش عملکرد گندم مؤثر باشد. باتوجهه  به همبستگی مثبت و معنی دار بین عملکرد دانه در گنهدم  و تعداد دانه در سنبله، گزینش ارقام با تعداد سنبلچه در سنبله بیشتر را در افزایش عملکرد گندم مؤثر ارزیابی شد ^[19^].

 

تجزیه رگرسیون گام بهه  گهام  بها  سهه  درجهه  آزادی در سطح احتمال ی  درصد معنی دار بود )جهدول  4(. در ایهن  تجزیه، متغیرهایی که تأثیر آنها معنهی  دار بهود  و در معادلهه  باقی ماندند، عبارت بودند از: تعداد دانهه  در سهنبله ، تعهداد  سنبله در کرت و وزن هزاردانه. ضریب تبیین تصحیح شده در مدل برازش یافته برابر با 878/0 بود که نشان از توجیهه  88 درصد تغییرات موجود در عملکهرد  ته   بوتهه  بوسهیله  رابطه خطی صفات مؤثر داشت^.

 

براساس نتایج حاصل از تجزیه علیهت  عملکهرد  دانهه  و صفات وابسته، تعداد سنبله در کرت بیشهترین  اثهر  مسهتقیم  مثب ت )592/0( را ب ر عملک رد دان ه داش ت )ج دول 5(.

 

بیشترین اثر غیرمستقیم این صفت بر عملکرد دانه از طریهق  تعداد دانه در سنبله اعمال شد. تعداد دانه در سنبله نیهز  اثهر  مستقیم مثبتی بر عملکرد دانه داشت. قابل ذکر است که اثهر  غیرمستقیم این صفت از طریق تعداد سنبله در کرت و وزن هزاردانه مثبت بود.

 

 

 

جدول 4. تجزیه رگرسیون گام به گام عملکرد دانه با صفات اندازهگیری شده در 40 لاین خالص نوتركیب

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

میانگین مربعات	درجه آزادی	منبع
22996/954**	3	رگرسیون
243/614	36	انحراف از رگرسیون
	39	کل
0/887		ضریب تبیین تصحیح نشده
0/878		ضریب تبیین تصحیح شده

 

** – معنیدار در سطح احتمال ی  درصد

 

جدول 5. تجزیه علیت عملکرد دانه با صفات مرتبط، در 38 لاین خالص نوتركیب گندم هراه با والدین

 

صفات وارد شده به مدل      اثر مستقیم تعداد دانه در سنبله اثر تعداد غیرمستقیم سنبلهاز  طریق درکرت               وزن هزاردانه       با ضریب عملکرد همبستگی دانه ساده

 

تعداد دانه در سنبله ^**58/0 _{_} 17/0 01/0 ^**74/0 تعداد سنبله در کرت ^**59/0 17/0 _{_} 02/0 ^**71/0 وزن هزاردانه ^**18/0 03/0 07/0- _{_} ^ns14/0

 

^ns و ** – به ترتیب بیانگر اختلافات غیرمعنیدار و معنی دار در سطح احتمال ی  درصد می باشد.

 

 

 

 

 

ب ا وج ود غیرمعن ی دار بهودن همبسهتگی س اده وزن هزاردانه با عملکرد دانه، این صفت بهر  روی عملکهرد  دانهه  اث ر مس تقیم مثبت ی داش ت. لازم ب ه ذک ر اس ت ک ه اث ر غیرمستقیم این صفت از طریق تعداد دانه به صورت مثبهت  ولی از طریق تعداد سنبله منفی بود. بیشترین اثر غیرمستقیم این صفت از طریق تعداد سنبله و به صورت منفهی  اعمهال  شد. اثر مستقیم و مثبت تعداد دانه در سنبله  را بر عملکهرد  دانه مشاهده شد ^[16، 19^]. در اکثر مطالعات، تعداد دانه در سنبله به عنوان مهمترین عامل تأثیرگهذار  بهر  عملکهرد  دانهه  گزارش شده است. همچنهین  تجزیهه  علیهت  بهرای  اجهزای  عملکرد نه رقم گندم نان و در سطوح مختلف کود نیتروژن نشان داد که تعداد سنبله در مترمربع، تعداد دانه در سنبله و وزن هزاردان ه، 9/98 درص د از تغیی رات عملک رد دان ه را توجیه شده و بیشترین میهزان  اثهرات  مسهتقیم  را بهه  تعهداد  سنبله در مترمربع مرتب  بود ^[10^].

 

تجزیه خوشه ای براساس روش ^Ward و ملحو  داشتن کلیه صفات مورد ارزیهابی  لایهن  ههای  مهورد  مطالعهه  را در چهار خوشه )گروه( قرار داد کهه  ایهن  گهروه  بنهدی  توسه   تجزیه تابع تشخیص تأیید شد )جدول 6(.

 

برای نشان دادن ارزش هر یه   از خوشهه هها  از لحها   صفات مورد ارزیابی، درصد انحراف از میانگین هر یه   از خوشه ها از میانگین کل محاسبه شد )جدول 6(. گهروه  اول شامل 13 لاین بود که والد ‘زاگهرس ’ و ‘نورسهتار ’ نیهز  در این گروه قرار داشتند. درصد انحهراف  از میهانگین  صهفات  وزن میانگره دوم، وزن سنبله، تعداد دانه در سنبله، عملکرد دانه، وزن هزاردانه، طول سنبله، شاخص برداشهت  و سهطح  برگ پرچم این گروه مثبت بود. این گروه در مقایسه با سهه  گروه دیگر، در مهورد  صهفات  وزن سهنبله ، تعهداد  دانهه  در سنبله و عملکرد دانه بیشترین میانگین را به خود اختصا  دادند. از لاین های موجهود  در ایهن  گهروه  مهی  تهوان  بهرای  افزایش عملکرد دانه در برنامه های اصلاحی بهره جست.

 

در گروه دوم چهار لاین قرار گرفتنهد . لایهن  ههای  ایهن  گروه از نظر تمامی صفات مهورد  بررسهی  ارزشهی  کمتهر  از میانگین کل لاین ها داشتند و نیز لاین های موجهود  در ایهن  گروه از نظر کلیه صفات مورد بررسی کمتهرین  میهانگین  را در مقایسه با سه گروه دیگر دارا بودند.

 

گروه سوم شامل هشت لاین بود. ایهن  گهروه  در مهورد  صفات وزن میانگره دوم، وزن هزاردانه، طول میهانگره  دوم، طول سنبله، شاخص برداشت و سطح بهرگ  پهرچم  درصهد  انحراف از میانگین مثبت و در مهورد  بقیهه  صهفات  درصهد  انحراف از میانگین منفی داشت. این گروه از لحا  شاخص برداشهت  ب الاترین میهانگین  را داش ت کهه  ای ن صهفت  ب ا عملکرد دانه همبستگی مثبت ولی غیرمعنهی دار نشهان  داد و نیز از نظر طول میانگره دوم، وزن هزاردانهه ، تعهداد  سهنبله ، طول سنبله و سهطح  بهرگ  پهرچم  بهالاترین  میهانگین  را در مقایسه با سه گروه دیگر داشت )جدول 3(.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در گروه چهارم 15 لاین قرار گرفتنهد . لایهن  ههای  ایهن  گروه در مورد صفات وزن پدانکل، زیست توده کل، ارتفاع بوته، طول پدانکل و عملکرد کاه درصد انحراف از میانگین مثبت و بالاترین میانگین را در مقایسه با سهه  گهروه  دیگهر  دارا بود.

 

تجزیه به عامل ها براساس تجزیه به مؤلفه های اصهلی  و بر مبنای مقادیر ویژه بزرگتر از ی  و با چهرخش  عامهل هها  به روش وریماکس منجر به استخراج چهار عامهل  گردیهد .

 

ای ن عوام ل در مجم وع 262/82 درص د از ک ل تغیی رات داده ها را توجیه کردند و براساس ضریب تأثیر هر کهدام  از صفات روی مؤلفه های اصلی، عامل اول، عامل رشد طهولی  گیاه و عامل دوم عامل مؤثر بر عملکهرد  دانهه ، عامهل  سهوم  عامل رشد رویشی و زایشی و همچنین عامل چهارم، عامل مؤثر بر وزن هزاردانه گیاه درنظر گرفته شد^.

 

 

 

نتیجه گیری

 

 

• وزن پدانکل، وزن میانگره دوم، تعداد دانه در سهنبله ، تعهداد س نبله در کهرت  و وزن هزاردان ه از وراثهت پ ذیری خصوصی بالای 6/0 برخوردار بودنهد ، درحهالی کهه  سهطح  برگ پرچم و شاخص برداشت نسبت بهه  سهایر  صهفات  از وراثتپذیری بسیار پایین تری برخوردار بودند.

 

• وزن پدانکل، وزن میانگره دوم و تعداد دانه در سنبله بیشترین درصهد بهازده  ژنتیکهی  و تعهداد  سهنبله  در کهرت ، کمترین درصد بازده ژنتیکی را داشت.

 

• همبستگی ساده بین صفات نشان داد که تعهداد دانهه  در سنبله و تعداد سنبله بیشهترین  ضهریب  همبسهتگی  را بها  عملکرد دانه دارند.

 

در تجزیه رگرسیون گام به گام، صفات تعهداد  دانهه  در سنبله، تعداد سهنبله  و وزن هزاردانهه  بهه  عنهوان  متغیرههای  تأثیرگذار بر عملکرد دانه وارد مدل شدند. ایهن  صهفات  در مجموع 88 درصد از تغییرات موجهود  در عملکهرد  دانهه  را تبیین نمودند. تجزیه خوشه ای براسهاس  میهانگین  داده ههای  استاندارد شده و به روش ^Ward نشان کهه  در دسهته  بنهدی  لاین ها براساس کلیه صفات در رگرسیون گام به گام چههار  گروه حاصل شد. لاین های گروه اول از نظر عملکهرد  دانهه  ارزش هایی بالاتر از میانگین کل را داشتند.

 

 

 

منابع

 

 

1. اوس تان ش، جعف رزاده ع ا و نیش ابوری م ر )1377( گزارش نهایی طرح تحقیقهات مطالعهات  تفصهیلی  26 هکتار از از اراضهی  و خهاک  ههای  ایسهتگاه  تحقیقهاتی  کرکج. دانشگاه تبریز. تبریز.

حسینپور ط، حسینی س م، میرگهوهر م، روسهتایی  م، نارکی ف ا،    کلاتهه م و مختهارپور  ح و )1381( گنهدم  زاگرس مناسب برای کاشهت  در شهرای   دیهم  منهاطق  گرمسیر و نیمه گرمسیر. معاونت ترویج و      نظهام بههره -برداری، دفتر برنامهریزی رسانههای        ترویجهی. وزارت جهاد کشاورزی^.

رشیدی و، مجیدی ا، محمدی س ا و مقهدم م )1386( ب رآورد پتانس یل اص لاحی و وراث ت پ ذیری عم ومی ص فات در ژنوتی پ ه ای گن دم دوروم. مجل ه عل وم کشاورزی دانشگاه آزاد تبریز. 1: 55-73.

 

1. عبدمیشههانی س و شههاهنجههات بوشهههری ع )1377( اصلاح نباتات تکمیلی )جلد دوم.( انتشارات دانشهگاه تهران.