1-8-4 حمل و نقل  پسماند ها در داخل و خارج از سایت درمانی.. 27

 

نگهداری سوابق مدیریتی پسماند. 29

 

1-8-6 آموزش ادواری کارکنان به منظور روزآمد کردن دانش آن ها 29

 

1-9 برنامه­ریزی مدیریتی و بهینه­سازی سیستمهای جمع­آوری و دفع پسماند در مراکز درمانی  31

 

1-10 نقش مدیران بیمارستان  در مدیریت پسماندهای  بیمارستانی.. 34

 

1-11جنبه های  اقتصادی در مدیریت پسماند­های بیمارستانی.. 37

 

3-1- منطقه مورد مطالعه. 52

 

3-1-1  تاریخچه بیمارستان شهدای تجریش…. 53

 

3-1-2  چارت سازمانی بیمارستان شهدای تجریش…. 54

 

3-1-3  خدمات بیمارستان شهدای تجریش…. 54

 

3-2 روش تحقیق.. 56

 

3-3 جامعه آماری، روش نمونه گیری و تعیین حجم نمونه. 56

 

3-4 ابزار جمع آوری اطلاعات… 56

 

3-5 اعتبار 57

 

3-6 متغییر ها 58

 

3 -7روش جمع آوری اطلاعات… 58

 

3-8  روش های آماری مورد استفاده جهت تجزیه و تحلیل داده ها 59

 

4-1 بررسی و توصیف گزارشات و آیین­نامه­های مصوب و برنامه­های عملیاتی موجود در بیمارستان  62

 

4-1-1 آخرین برنامه عملیاتی مدیریت اجرایی پسماند پزشکی در بیمارستان شهدای تجریش مصوب(6/91) 63

 

4-2 توصیف داده­های مربوط به پرسشنامه پژوهشگر ساخته. 74

 

4-2-1 ویژگی های فردی پاسخگویان.. 74

 

4-2-1-1 جنسیت پاسخگویان.. 74

 

4-2-1-2 سن.. 75

 

4-2-1-3 سطح تحصیلات… 76

 

4-2-1-4 مدت ساعت کاری در شبانه روز 77

 

4-2-1-5 سابقه کاری.. 77

 

4-2-1-6 نظرات پاسخگویان در زمینه میزان اهمیت و تاثیر  سیاست ها و استراتژی‌های مدیریت پسماندهای بیمارستانی  78

 

4-2-1-7 بررسی تفاوت سطوح دانشی کارکنان در اجرای مدیریت پسماندهای بیمارستانی.. 79

 

4-2-1-8 نظرات پاسخگویان در زمینه تاثیر تفاوت جنسیتی کارکنان  در مدیریت پسماند. 80

 

4-2-1-9  نظرات پاسخگویان در زمینه ارتباطبینمدیریت ناکارآمد با افزایش بیماری‌های شغلی 81

 

4-2-1-10 نظرات پاسخگویان در زمینه میزان اهمیت فاکتورهای موثر بر اجرای مدیریت پسماند بیمارستانی  82

 

4-3 تحلیل همبستگی متغیرهای فردی با نظرات آنان.. 83

 

4-3-1 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با نظرات آنان در زمینه میزان اهمیت سیاست ها و استراتژی های مدیریت پسماندهای بیمارستانی.. 83

 

4-3-2 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با میزان سطوح دانشی کارکنان در اجرای مدیریت پسماندهای بیمارستانی.. 84

 

4-3-3 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با نظرات آنان در زمینه میزان بکارگیری کد بندی رنگی جهت تفکیک پسماندهای بیمارستانی.. 85

 

4-3-4 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با میزان ابتلا به عفونت به علت عدم رعایت ایمنی  85

 

4-3-5 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با نظرات آنان در زمینه میزان اهمیت فاکتورهای موثر بر اجرای مدیریت پسماند بیمارستانی.. 86

 

4-3-6 میزان تعیین تفاوت‌های موجود در متغیرهای تحقیق در دو گروه جنسی کارکنان.. 87

 

4-4 بررسی استاندارد بودن نتایج حاصل از چک لیست… 88

 

4-4-1  کلیات… 88

 

 

4-4-2 بررسی برنامه های مدیریت پسماند. 88

 

4-4-3 بررسی وضعیت نیروی انسانی درگیر در مدیریت پسماندهای بیمارستانی.. 88

 

4-4-4 بررسی وضعیت تفکیک، بسته بندی وجمع آوری پسماند. 89

 

4-4-5 بررسی و ضعیت حمل پسماند. 91

 

4-4- 6 بررسی محل نگهداری موقت پسماند. 91

 

4-4-7 بررسی وضعیت واحد امحاء پسماند. 92

 

4-5 بحث و نتیجه گیری.. 93

 

4-6- محدودیت­های تحقیق.. 97

 

4-7 پیشنهادات… 97

 

فهرست جداول

 

عنوان                                                                                            صفحه

 

جدول 1-1 : تعداد از رادیو اكتیوهای مورد استفاده در بیمارستانها و مراكز بهداشتی درمانی.. 10

 

جدول 1-2 : كد گذاری رنگی پیشنهاد شده برای مواد زائد مراكز بهداشتی و درمانی.. 23

 

جدول 1-3 : روش های دفع انواع پسماندهای بیمارستانی.. 27

 

جدول 1-4: جدول متغییر ها 58

 

جدول4-1 : شناسنامه بیمارستان شهدای تجریش…. 62

 

جدول4-2 : تفکیک بخش های بیمارستان شهدای تجریش…. 62

 

جدول 4-3: فهرست بخش های فعال واحد. 64

 

جدول 4-4: فهرست امکانات و تجهیزات موجود مدیریت اجرایی پسماندها 65

 

جدول 4-5: تشریح امکانات و تجهیزات مورد نیاز 66

 

جدول 4-6: تشریح منابع انسانی مورد نیاز 66

 

جدول 4-7: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر جنسیت… 74

 

جدول 4-8: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سن.. 75

 

جدول 4-9: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سطح تحصیلات… 76

 

جدول 4-10: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر مدت ساعت کاری در شبانه روز 77

 

جدول 4-11: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سابقه کاری.. 78

 

جدول 4-12: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظرتاثیر و  اهمیت سیاست ها و استراتژهای مدیریت پسماندهای بیمارستانی  79

 

جدول 4-13: توزیع فراوانی پاسخگویان برای تفاوت سطوح دانشی کارکنان در اجرای مدیریت پسماندهای بیمارستانی  80

 

جدول 4-14: توزیع فراوانی پاسخگویان  مرد از نظر میزان بکارگیری کد بندی رنگی جهت تفکیک پسماندهای بیمارستانی  81

 

جدول 4-15: توزیع فراوانی پاسخگویان به ارتباط بین مدیریت ناکارآمد با افزایش بیماری های شغلی  82

 

جدول 4-16: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر میزان اهمیت فاکتورهای موثر بر اجرای مدیریت پسماند بیمارستانی  83

 

جدول 4-17: میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با نظرات آنان در زمینه میزان اهمیت سیاست ها و استراتژ ی های مدیریت پسماندهای بیمارستانی.. 84

 

جدول 4-18 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با میزان سطوح دانشی کارکنان در اجرای مدیریت پسماندهای بیمارستانی.. 84

 

جدول 4-19 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با نظرات آنان در زمینه میزان بکارگیری کد بندی رنگی جهت تفکیک پسماندهای بیمارستانی.. 85

 

جدول 4-20: میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با میزان ابتلا به عفونت  به علت عدم رعایت ایمنی  86

 

جدول 4-21: میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با نظرات آنان در زمینه میزان اهمیت فاکتورهای موثر بر اجرای مدیریت پسماند بیمارستانی.. 86

 

جدول 4-22: نتایج آزمون t مستقل در دو گروه جنسی کارکنان.. 87

 

جدول4-23 میزان همبستگی دیدگاه های کارکنان در  زمینه های مختلف مطرح شده در پرسشنامه  94

 

فهرست اشکال

 

عنوان                                                                                           صفحه

 

شکل1-1: درصد پسماندهای تولید شده در واحدهای بیمارستانی.. 9

 

شکل1-2 : تصاویر برخی از پسماند های بیمارستانی.. 17

 

شکل1-3: چرخه مدیریت پسماند های بیمارستانی.. 21

 

شکل 1-4 : علامت های مورد استفاده جهت برچسب گذاری.. 24

 

شکل1-5: درصد استفاده ازانواع ترولی در ایران.. 28

 

شكل1-6: تجهیزات حفاظت فردی توصیه شده برای كارگران مرتبط با حمل ونقل زائدات بیمارستانی  31

 

شکل1- 7: هرم مدیریت پسماندها با رویکرد کاهش تولید و بازیافت… 32

 

شكل1-8 : تشكیلات مدیریت مواد زائد بیمارستانی.. 37

 

شکل 3-1: نقشه دسترسی به بیمارستان شهدای تجریش…. 52

 

شکل 3-2: بیمارستان شهدای تجریش…. 53

 

شکل 3-3 چارت سازمانی بیمارستان شهدای تجریش…. 54

 

شکل 4-1: هدف برنامه اجریی.. 63

 

شکل 4-2:  میانگین سالانه پسماندها در سال 1390.. 67

 

شکل4-3:  میانگین سالانه پسماندها در سال 1391.. 67

 

شکل 4-4: سطل پسماندهای شیمیایی و معمولی.. 69

 

شکل 4-5 سطل پسماند های عفونی و سماند های پرتوزا… 69

 

شکل 4-6  Safety Box. 70

 

شکل 4-7 توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر جنسیت… 75

 

شکل4-8  توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سن.. 75

 

شکل4-9 توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سطح تحصیلات… 76

 

شکل 4-10 توزیع فراوانی پاسخگویان از نظرمدت ساعت کاری در شبانه روز 77

 

شکل4-11 توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سابقه کاری.. 78

 

شکل4-12 توزیع فراوانی پاسخگویان از نظرتاثیر و اهمیت سیاست ها و استراتژی های مدیریت پسماندهای بیمارستانی  79

 

 

2-5 مناقب عراق-20

 

2-6 مثالب عراق–22

 

فصل سوم : معرفی شهرهای سواد عراق–23

 

3-1 بصره——24

 

3-1-1 توصیف اقلیم و حدود بصره—–24

 

3-1-2 وجه تسمیه بصره————25

 

3-1-3 بنیاد و ساختار جمعیتی بصره—-26

 

3-1-4 روند تاریخی بصره———–29

 

3-1-5 مناقب بصره————— 33

 

3-1-6 مثالب بصره—————-35

 

3-2 کوفه——36

 

3-2-1 توصیف اقلیم وحدود———36

 

3-2-2 وجه تسمیه—————-36

 

3-2-3 علت شکل گیری شهر کوفه—–37

 

3-2-4 بنیاد و ساختار جمعیتی کوفه—–38

 

3-2-5 ترکیب جمعیتی و طبقاتی موجود در کوفهبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———–40

 

3-2-6 تخطیط و شکل ظاهری کوفه—-40

 

3-2-7 خیابان های کوفه————43

 

3-2-8 مسجد کوفه—————-45

 

3-2-9 زندان کوفه—————-46

 

3-2-10 قصر دارالاماره————-46

 

3-2-11 روند تاریخی کوفه ———-47

 

3-2-12 مناقب کوفه—————51

 

3-2-13 مثالب کوفه—————52

 

3-3 نجف——52

 

3-3-1 توصیف اقلیم و حدود——– 53

 

3-3-2 وجه تسمیه نجف———– 53

 

3-3-3 روند شکل گیری نجف——–55

 

3-3-4 پیشینه تاریخی نجف———-56

 

3-3-5 رخدادهای تاریخی نجف——-58

 

3-3-6 مناقب نجف—————59

 

3-3-7 مثالب نجف—————59

 

3-4 کربلا——60

 

3-4-1 توصیف اقلیم و حدود——– 60

 

3-4- 2وجه تسمیه کربلا ————60

 

3-4-3 سیر تاریخی شهر کربلا——–64

 

3-4-3-1 کربلا قبل از اسلام———64

 

3-4-3-2 کربلا در دوران اسلامی——65

 

3-4-4 آثار تاریخی کربلا————67

 

3-4-5 مناقب کربلا—————69

 

 

3-4-6 مثالب کربلا—————-69

 

3-5 واسط——71

 

3-5-1 توصیف اقلیم و حدود———71

 

3-5-2 وجه تسمیه شهر واسط——–72

 

3-5-3 ساختار و ویژگی های  شهر واسط-72

 

3-5-4 بنای شهر واسط————-75

 

3-5-5 مراحل ساخت شهر واسط——75

 

3-5-6 ایمن سازی شهر واسط——–76

 

3-5-7مناقب واسط—————77

 

3-5-8 مثالب واسط—————78

 

3-6 بغداد——79

 

3-6-1 توصیف اقلیم و حدود———79

 

3-6-2 وجه تسمیه بغداد————80

 

3-6-3 بنیاد بغداد-81

 

3-6-4 روند تاریخی بغداد———–84

 

3-6-5 مناقب بغداد—————86

 

3-6-6 مثالب بغداد—————-90

 

نتیجه گیری—–92

 

ضمائم——–94

 

منابع و مآخذ—-98

 

چکیده

 

   تحقیق حاضر با عنوان روند شکل گیری شهرهای سواد عراق در دو قرن اول هجری ، می باشد . در این تحقیق تمامی سعی نگارنده بر این بوده تا منطقه ی عراق را به صورت کلی مورد واکاوی قرار گیرد و در این راستا تلاش شده تا شهرهای مهم آن ( بصره ، کوفه ، کربلا ، نجف ، واسط و بغداد ) از ابتدای پیدایش تا پایان قرن دوم از جهت سیاسی و تاریخی و جغرافیایی و … مورد بررسی قرار گیرد . قابل ذکر است که دلیل خوانده شدن عراق و سواد بر این منطقه به این دلیل بوده است که ؛ اصولا سرزمین رسوبی را اعراب                « سواد » یعنی خاک سیاه نامیده اند و رفته رفته کلمه سواد با عراق یکی شده و عبارت بود از تمام سرزمین بابل.

 

 هر چند در مورد عراق و شهرهای سواد عراق بررسی های زیادی انجام گرفته است ، اما در این پایان نامه تمامی سعی بر این بوده است تا عراق و بخصوص شهر های مهم آن از لحاظ موقعیت جغرافیایی ،سیاسی، تاریخی مورد بررسی قرار گیرد .

 

واژگان کلیدی : عراق . سواد. بصره . کوفه. واسط. کربلا .

 

 

 

مقدمه

 

    عراق منطقه ای حائز اهمیت از لحاظ سیاسی و دینی بوده است . عراق را سواد نیز می خواندند . قسمت شمالی آن به نام الجزیره ، نیمه جنوبی آن به نام سواد دشتی حاصلخیز و آبرفتی است . عراق که گاهی اصطلاحا بین النهرین نیز نامیده می شد ، یکی از قدیمی ترین مراکز تمدن جهان است . سرزمین بین النهرین که میان دو رود بزرگ دجله و فرات جا دارد ، مهد تمدن های باستانی است. سرزمین عراق ، به خصوص منطقه ی میان دجله و فرات ، حاصلخیز و پر جمعیت است. به سبب زمین حاصلخیز و آب فراوان این منطقه دولت شهرهای متعددی در آن ایجاد شد که از آن ها می توان سومری ها ، اکدی ها ، بابلی ها و آشوری ها را نام برد و سپس به دست مادها و ایرانی ها افتاد . با شکست ساسانیان به دست اعراب عراق جزء قلمرو خلافت اسلامی گردید . سرزمین عراق در دوره ی خلافت خلفای راشدین فتح شد .مسلمانان پایگاه ساسانیان را بر فرات فتح کردند و با پیروزی نهایی ( 21 ه. ق ) در نهاوند دولت ساسانی را به کلی برانداختند و بر کوفه و بصره حکام جداگانه منصوب کردند.

 

    مردم عراق از یک رفتار متغیر برخوردار بودند . عراق ، قلب کشور اسلامی و مرکزی برای نیروهای انسانی و سربازان رزمی و ثروت و مال بود و پایگاهی برای لشکر محسوب می شد.پژوهش پیش روی در سه فصل سازماندهی شده است . فصل اول به کلیات پژوهش اختصاص یافته است . در این فصل ابتدا به بیان مسأله پرداخته شده است و سپس سوالات و اهداف و روش کار وسوابق پژوهش حاضر بحث و بررسی شده است .فصل دوم به کلیاتی از جغرافیای عراق و همچنین وجه تسمیه و ترکیب مذهبی و تاریخ عراق قبل از اسلام و در دوران اسلامی را پرداخته شده است و همچنین مناقب و مثالب عراق بیان شده است. فصل سوم پژوهش حاضر به معرفی شهرهای : بصره ، کوفه، نجف ، کربلا، واسط و بغداد پرداخته شده است.

 

 

 

بیان مسئله

 

    سرزمین فعلی عراق از 3500  سال پس از میلاد مسیح تدریجا نژاد سامی را در خود پذیرا شد. در سال 539 قبل از میلاد بابل به تصرف کورش هخامنشی درآمد و از آن پس ( به استثنای دوران مقدونی ها ) تا ظهور اسلام همواره تحت تسلط حکومت مرکزی ایران بود . قلمرو حکومت اسلامی در این کشور و در زمان حضرت علی (ع)  ، همان قلمرو حکومت در زمان عثمان بود و فتوحات جدیدی صورت نگرفت. پنج ایالت آن عبارت بودند از : ایالت شبه جزیره عربستان ( شامل حجاز ، تهامه ، نجد ، یمن ، یمامه ) ، مصر ، عراق ، ایران و شام . از سال 642 میلادی ، این سرزمین نیز جزء قلمروهای اسلام قرار گرفت و حدود 130 سال بعد « بغداد » ساخته و مرکز خلافت عباسی شد . پس از آن در 1257 میلادی به تسخیر هلاکوخان مغول ، در 1535 میلادی به تصرف امپراطوری عثمانی و در 1920میلادی تحت قیومیت امپراطوری بریتانیا درآمد. تا اینکه در 1932م عراق رسما مستقل شد.

 

    علی رغم بررسی های صورت گرفته و اطلاعات وسیعی که در مورد این کشور و شهرهای مختلف آن وجود دارد باز جای تحقیق بیشتری را با توجه به مسائل و موضوعات عدیده آن می طلبد .

 

 

2-1-بازار؛ بازشناسی نام و نشان و کارکرد آن ……………………………………………………………….. 11

 

2-2-بنای بازار وکیل و سیر تحول آن ……………………………………………………………………………. 13

 

– فصل سوم: بازار وکیل؛ عناصر و معماری آن

 

3-1-عناصر بازار وکیل ……………………………………………………………………………………………………… 19

 

عنوان                                                                                                               صفحه

 

 3-1-1-راسته­ها و اجزای داخلی بازار وکیل………………………………………………………………….. 19

 

 3-1-2-چهارسو(چهارسوق) …………………………………………………………………………………………… 28

 

 3-1-3-حجره(دکان) ………………………………………………………………………………………………………. 30

 

 3-1-4-تیمچه­ها و کاروانسرا(سرا)های وکیل ……………………………………………………………….. 30

 

  3-1-4-1-تیمچه ………………………………………………………………………………………………………….. 27

 

  3-1-4-2-کاروانسرا ………………………………………………………………………………………………………. 31

 

    3-1-4-2-1-کاروانسرای بازار وکیل شمالی ……………………………………………………………. 31

 

    3-1-4-2-2-کاروانسرای بازار وکیل جنوبی ……………………………………………………………. 35

 

 3-1-5-سرای مشیر ……………………………………………………………………………………………………….. 36

 

2-3-تناسب معماری بازار وکیل و بازار لار………………………………………………………………………. 37

 

– فصل چهارم: نقش و کارکردهای بازار وکیل در حیات شهری شیراز

 

4-1-کارکرد اقتصادی بازار وکیل؛ مهمترین مؤلفه در حیات شهری شیراز …………………. 45

 

 4-1-1- تناسب اقتصاد و فرهنگ بومی در حیات شهری شیراز…………………………………. 45

 

 4-1-2- تغییر کارکرد اقتصادی بازار وکیل در عصر قاجار……………………………………………. 51

 

 4-1-3-بازر وکیل و اقتصاد مبتنی بر فرهنگ ماشینی و مصرفی……………………………….. 56

 

 4-1-4-بازار وکیل و اقتصاد مبتنی بر فرهنگ حاشیه نشینی…………………………………….. 58

 

4-2- کارکردهای اجتماعی- مذهبی بازار وکیل…………………………………………………………….. 63

 

 4-2-1- کارکرد عبوری- حرکتی بازار وکیل…………………………………………………………………. 63

 

 4-2-2-بازار و گسترش تعاملات اجتماعی……………………………………………………………………. 69

 

4-3-کارکرد مذهبی- آموزشی بازار وکیل در گذر از سنت به مدرنیته………………………… 74

 

– فصل پنجم: جمع بندی و نتیجه گیری

 

– نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………… 85

 

– فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………… 89

 

-پیوست­ها(تصاویر)………………………………………………………………………………………………………………. 95

 

– تصویر شماره 1………………………………………………………………………………………………………………… 96

 

– تصویر شماره 2………………………………………………………………………………………………………………… 97

 

– تصویر شماره3…………………………………………………………………………………………………………………. 97

 

– تصویر شماره4…………………………………………………………………………………………………………………. 98

 

– تصویر شماره5…………………………………………………………………………………………………………………. 98

 

– تصویر شماره6…………………………………………………………………………………………………………………. 99

 

– تصویر شماره7…………………………………………………………………………………………………………………. 101

 

– تصویر شماره8…………………………………………………………………………………………………………………. 102

 

– تصویر شماره9…………………………………………………………………………………………………………………. 103

 

– تصویر شماره10………………………………………………………………………………………………………………. 104

 

– تصویر شماره11………………………………………………………………………………………………………………. 104

 

 

– تصویر شماره12………………………………………………………………………………………………………………. 105

 

– تصویر شماره13………………………………………………………………………………………………………………. 105

 

– تصویر شماره14………………………………………………………………………………………………………………. 101

 

– تصویر شماره15………………………………………………………………………………………………………………. 106

 

– تصویر شماره16………………………………………………………………………………………………………………. 107

 

– تصویر شماره17………………………………………………………………………………………………………………. 108

 

– تصویر شماره18………………………………………………………………………………………………………………. 109

 

– تصویر شماره19………………………………………………………………………………………………………………. 110

 

– تصویر شماره20………………………………………………………………………………………………………………. 111

 

– تصویر شماره21………………………………………………………………………………………………………………. 111

 

– تصویر شماره22………………………………………………………………………………………………………………. 112

 

– تصویر شماره23………………………………………………………………………………………………………………. 112

 

– تصویر شماره24………………………………………………………………………………………………………………. 113

 

– تصویر شماره 25…………………………………………………………………………………………………………….. 114

 

– چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………….. 115

 

1-1- مقدمه ( طرح موضوع یا مسأله تحقیق)

 

بازار اصطلاحا” عبارت است از منطقه­ای معین در دست مجموع افرادی خاص که به تناسب حرفه خویش و عرضه و تقاضایی که در جامعه وجود دارد – به تنهایی یا گروهی – داد و ستد می­کنند. در دانش اقتصاد سیاسی لفظ بازار به تناسب مورد استفاده و موضوع و مقصود گوینده، معنا و مفهوم پیدا می­کند (دانشنامه جهان اسلام، 1357: 316). در این بررسی بازار وکیل به عنوان نظام اجتماعی نگریسته شده که کارکردهای متفاوت اجزا موجب شکل گیری وظایف و اهداف آن شده است. این نظام اجتماعی به عنوان یک کل دارای بخشهای مرتبط با یکدیگراست که دارای حیات و از تعادل برخوردارند.

 

   شهر شیراز در مرکز استان فارس و بر روی جلگه­ای به طول 40 کیلومتر و عرض 15 کیلومتر قرار گرفته است و در 29 درجه و 28 دقیقه عرض شمالی و 52 درجه و 40 دقیقه طول شرقی واقع شده و ارتفاع از سطح دریا 1585 متر می­باشد. این جلگه حاصل­خیز، یکی از جلگه­های درون سلسله جبال زاگرس می­باشد و از نظر ساختمان طبیعی به شکل ناودیسی است که دو رشته کوه نسبتا مرتفع در شمال و جنوب، آن را احاطه می­کند. شیب جلگه از شمال غرب به جنوب شرق است. به همین جهت آب­های زاید و سیلاب کوه­های اطراف شیراز در آخرین قسمت شرقی جلگه جمع شده و دریاچه مهارلو را ایجاد نموده که در 6 کیلومتری جنوب شرقی جلگه­ی شیراز واقع است. هم چنین رشته کوههای شمالی و جنوبی به واسطه­ی دره­هایی که به تنگ معروف هستند از یکدیگر جدا می­شوند و معروفترین این دره­ها از شرق به غرب تنگ سعدی و تنگ الله اکبر می­باشد. شهر شیراز با جمعیتی بالغ بر 1،727،331 نفر مطابق آمار سال 1385 در یک منطقه­ی کوهستانی واقع شده است و از اعتدال هوایی خاصی برخوردار می­باشد. بافت عمومی شیراز دارای یک چرخش 30 درجه به سمت غرب است که خود تعیین کننده جهت بناها در 30 درجه­ی جنوب غربی یا 60 درجه­ی جنوب شرقی
می­باشد. بازار وکیل این شهر، یکی از مشهورترین بازارهای سنتی و تاریخی ایران است. این بازار که به فرمان کریم خان زند (۱۱۷۲ – ۱۱۹۳ هـ.ق) ساخته شده، اکنون در مرکز شهر شیراز (شرق میدان شهدا) قرار گرفته ‌است.

 

این بازار از نزدیکی دروازه اصفهان تا مدخل بازارهای قدیم امتداد دارد و مشتمل بر حجره‌هائی با سکوی پهن در طرفین و ۷۴ دهانه طاقهای بلند و خوش تناسب ‌است و چهار سوق بلندی در میان آن قرار داشته که بازارهای فرعی و غربی و شرقی آنرا قطع می‌نموده‌ است.  در این پژوهش منظور از بازار مجموعه اقتصادی، فرهنگی – آموزشی و اجتماعی است که بر گرد محور بازار وکیل قرار گرفته است. این منطقه، محله مرکزی و اصلی معاملات و پیشه وری پیش از نفوذ الگوهای غربی بود که در هسته مرکزی شهر و در درون مجموعه­ای از
ساختمان­های ثابت و همگن و با شکل معماری خاص جای داشت. اجزا این مجموعه شامل؛ راسته­های فرعی، کاروانسراها، مدارس دینی، مسجد و حمام است که با کارکردهای ویژه خود کالبد اقتصادی، فرهنگی – آموزشی و اجتماعی بافت قدیم شهر را رقم می­زدند (سلطان زاده،1362: 31).

 

در این پژوهش  نخست با نگرشی تاریخی سیر شکل گیری این مجموعه بررسی می­شود، این بررسی با شیوه میدانی تا وضع کنونی ادامه می­یابد. سپس از منظر کارکرد گرایی [1]به جایگاه هر یک در کلیت مجموعه توجه می­شود، به نحوی که ارتباط این اجزا در راستای ارایه  کارکرد اصلی – اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و اجتماعی- بازار آشکار شود.

 

1-2-اهمیت ضرورت تحقیق

 

مجموعه بازار وکیل به عنوان مرکزیت اقتصادی- فرهنگی بافت قدیم شیراز، اهمیت ویژه­ای در بازشناسی حیات اجتماعی دست کم دو سده گذشته شیراز دارد؛ به تعبیر دیگر، اجزا مجموعه بازار وکیل با کارکردهای اقتصادی، فرهنگی-آموزشی و اجتماعی، هسته حیات اجتماعی شهر را رقم زده است. از اینرو بررسی آن می‌تواند پرتوی بر تاریخ شهر داشته باشد. از سوی دیگر، پیشبرد این پژوهش با شیوه میدانی وضع کنونی آن را آشکار می‌کند و امکان بررسی مقایسه­ای و ارایه سیر تحول آن میسر می‌شود.

 

1-3-اهداف تحقیق

 

از بازارهای مهم ایران که از نظر شهرسازی و معماری کم نظیر محسوب می‌شود؛ بازار وکیل است. در این رساله سعی می‌شود با بررسی به روش تاریخی، چگونگی شکل گیری مجموعه بازار وکیل مشخص شود. سپس با نگاه کارکرد گرایی وظایف هر یک از اجزا بازار و ارتباط آن با کلیت نقش اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بازار تعیین گردد. در نگرش کلی، دستاوردهای این پژوهش می‌تواند در توضیح و تبیین حیات شهر در سده­های گذشته مؤثر باشد.

 

1-4-پیشینه تحقیق

 

تا کنون تحقیقات اندکی درباره بازار وکیل صورت گرفته است در تألیفات مورخان معاصر درباره این سلسله مانند: «کریم خان زند و زمان او» اثر جان پری، «تاریخ زندیه» اثر هادی هدایتی، «کریم خان زند» از عبدالحسین نوائی، «کریم خان زند و زمان او» از پرویز رجبی و تک نگاری­هایی چون «کریم خان زند و خلیج فارس» اثر احمد فرامرزی به طور مختصری از بازار وکیل نام برده­اند.

 

تألیفاتی از تاریخ شیراز مانند: کتاب شیراز در گذشته و حال، نوشته حسن امداد اشاره­ایی کوتاه به بازار وکیل کرده است.

 

تألیف دیگر در دانشنامه آثار تاریخی فارس (1348) کورش کمالی سروستانی است که به وضع معماری و معرفی مکان‌هایی در مجموعه بازار وکیل پرداخته است.

 

 

2-7 تاثیر تنش خشکی برصفات ریشه­ای و فیزیولوژیک ………. 11

 

2-7-1 صفات ریشه­ای…………………………….. 11

 

2-7-2 محتوای آب نسبی برگ……………………….. 12

 

2-7-3 محتوای کلروفیل و کارتنوئید برگ…………….. 12

 

2-7-4 محتوای پرولین……………………………. 13

 

2-7-5 محتوای کربوهیدرات محلول برگ……………….. 13

 

2-7-6 فعالیت آنزیم­های آنتی اکسیدان برگ­ها…………. 14

 

2-8 شاخص­های مقاومت به خشکی بر مبنای عملکرد………….. 15

 

2-9 مطالعه روابط صفات با تجزیه وتحلیل چند متغییره……. 17

 

2-9-1 همبستگی بین صفات و تجزیه وتحلیل ضرایب مسیر….. 17

 

2-9-2 رگرسیون مرحله­ای………………………….. 17

 

2-9-3 تجزیه به عامل­ها………………………….. 18

 

2-9-4 تجزیه خوشه­ای…………………………….. 18

 

فصل سوم: مواد و روش­ها

 

3-1 زمان و موقعیت جغرافیایی محل اجرای آزمایش………… 19

 

3-2 مواد ژنتیکی، طرح آماری و نحوه اجرای طرح…………. 20

 

3-3 صفات مورد بررسی و نحوه اندازه­گیری………………. 25

 

3-3-1 صفات مورفولوژیک………………………….. 25

 

3-3-2 ویژگی­های ریختی ریشه………………………. 25

 

3-3-3 ویژگی­های فیزیولوژیک………………………. 27

 

3-4 محاسبه شاخص­های TOL و STI………………………..

 

3-5 تجزیه آماری اطلاعات……………………………. 32

 

فصل چهارم: نتایج و بحث

 

 4-1 دامنه تغییرات و ضریب تنوع فنوتیپی صفات مورفولوژیک…….33

 

4-2 تجزیه واریانس، مقایسه میانگین سطوح تنش و ژنوتیپ­ها برای صفات مورفولوژیک……..34

 

4-2-1 وزن  تر، وزن خشک و درصد ماده خشک علوفه هر  بوته…….34

 

4-2-2 قطر طوقه، تعداد خوشه بارور و ارتفاع………… 35

 

4-2-3 روز تا خوشه­دهی و روز تا گرده­افشانی…………. 36

 

 

4-2-4 طول برگ پرچم و عرض برگ پرچم……………….. 36

 

4-3 دامنه تغییرات و ضریب تنوع فنوتیپی ویژگی­های ریشه….. 41

 

4-4 تجزیه واریانس، مقایسه میانگین سطوح تنش وژنوتیپ­ها برای صفات ریشه­ ای….42

 

4-4-1 طول تجمعی ریشه…………………………… 42

 

4-4-2 سطح ریشه………………………………… 43

 

4-4-3 حجم ریشه………………………………… 43

 

4-4-4 وزن تر، وزن خشک و درصد ماده خشک ریشه……….. 44

 

4-4-5 نسبت ریشه به اندام هوایی………………….. 45

 

4-5 دامنه تغییرات و ضریب تنوع فنوتیپی صفات بیوشیمیایی… 51

 

4-6 تجزیه واریانس، مقایسه میانگین سطوح تنش و ژنوتیپ­ها برای صفات فیزیولوژیک……52

 

4-6-1 محتوای رنگدانه­ های فتوسنتزی………………… 52

 

4-6-2 محتوای آب نسبی برگ……………………….. 53

 

4-6-3 محتوای پرولین……………………………. 54

 

4-6-4 محتوای کربوهیدرات محلول برگ……………….. 55

 

4-6-5  فعالیت آنزیم­های آنتی اکسیدان برگ­ها………… 56

 

4-7 تجزیه واریانس، مقایسه میانگین سطوح تنش و ژنوتیپ­ها برای شاخص­های TOLو STI…………

 

4-8 رتبه بندی ژنوتیپ­ها از نظر برخی صفات در سطح تنش خشکی شدید 64

 

4-9 تجزیه خوشه ­ای…………………………………. 66

 

4-10 تجزیه به مؤلفه ­های اصلی و ترسیم بای پلات…….. 75

 

4-11 بررسی وضعیت ژنوتیپ­های متحمل، نیمه متحمل و حساس مزرعه از نظر صفات ریشه­ای و فیزیولوژیک…….76

 

 

2-1-2- تحقیقات صورت گرفته در داخل کشور…………………………………………………..27

 

فصل سوم: مواد و روش‌ها

 

3-1- ویژگی‌های منطقه مورد مطالعه……………………………………………………………..32

 

3-1-1- مشخصات فیزیوگرافی و توپوگرافی حوزه آبخیز……………………………………………33

 

3-1-2- اقلیم منطقه ………………………………………………………………………………..34

 

3-1-3- زمین شناسی و خاکشناسی……………………………………………………………..34

 

3-1-3-1-  مشخصات زمین شناسی ………………………………………………………………34

 

3-1-3-2- خصوصیات خاک‌های حوزه آبخیز………………………………………………………35

 

3-1-4- پوشش گیاهی حوزه آبخیز بالخلوچای………………………………………………..35

 

3-1-5- هیدرولوژی………………………………………………………………………………….37

 

3-1-6-  انواع فرسایش‌های موجود در حوزه آبخیز بالخلوچای………………………………….38

 

3-2- روش تحقیق …………………………………………………………………………………..38

 

3-2-1- بررسی عوامل محیطی مؤثر فرسایش کنار رودخانه‌‍‌ای موجود در منطقه………….39

 

3-2-1-1- عوامل توپوگرافی………………………………………………………………………..39

 

3-2-1-2- عوامل مربوط به زمین……………………………………………………………………45

 

3-2-1-3- عوامل انسانی………………………………………………………………………..47

 

3-2-2- ترکیب باندها از طریق تصاویر ماهواره‌ای………………………………………………48

 

3-2-3- حوزه بالادست رودخانه مورد مطالعه………………………………………………..49

 

3-2-4- مشخصات هندسی رودخانه بالخلو………………………………………………50

 

3-2-5-  بررسی فرسایش کنار رودخانه‌ای با روابط تجربی………………………………….59

 

3-2-6- برآورد مقادیر فرسایش کنار رودخانه‌ای در سری زمانی و بازه‌های مجزا…………..60

 

3-2-8- بررسی و تجزیه و تحلیل تأثیر عوامل مختلف در رخداد فرسایش کنار رودخانه‌ای……60

 

3-2-8-1- بررسی آماری رابطه عوامل مؤثر………………………………………………………60

 

3-3- روش اجرای طرح……………………………………………………………………………….61

 

فصل چهارم: نتایج

 

4-1- نقش عوامل محیطی موثر در ایجاد انواع فرسایش آبی در منطقه……………………..66

 

4-1-1- نتایج فیزیوگرافی حوزه آبخیز بالخلوچای و حوزه بالادست…………………………….66

 

4-1-2- نتایج بررسی وضعیت زمین‌شناسی حوزه آبخیز بالخلوچای …………………………68

 

4-1-3- نتایج خاک حوزه آبخیز بالخلوچای …………………………………………………….71

 

4-2-  نتایج بررسی فرسایش کنار رودخانه‌ای با استفاده از روابط تجربی……………………73

 

4-3- برآورد مقادیر فرسایش کنار رودخانه‌ای در سری زمانی و بازه‌های مجزا……………….74

 

4-4- نتایج بررسی عوامل موثر و تعیین روابط بین عوامل انتخابی با تغییرات فرسایش کنار رودخانه‌ای….87

 

4-5- روابط بین عوامل زمین محیطی متغیر با تغییرات فرسایش کنار رودخانه‌ای………….88

 

4-5-1- تغییرات شبکه هیدروگرافی در طی زمان……………………………………………..88

 

 

4-5-2- تغییرات کاربری اراضی در طی زمان………………………………………………….89

 

4-6- مهمترین عوامل مؤثر در رخداد  فرسایش کنار رودخانه‌ای……………………………89

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری

 

5-1- بحث……………………………………………………………………………………………91

 

5-2- نتیجه‌گیری……………………………………………………………………………………..93

 

5-3- پیشنهادها……………………………………………………………………………………..94

 

فهرست منابع و مآخذ…………………………………………………………………………….96

 

چکیده:

 

مشخص نمودن درجه فرسایش‌پذیری خاک در حوزه و نمایش آن به صورت نقشه در محیط GIS، در مدیریت بهینه از منابع آب و خاک موثر می‌باشد. برای ارزیابی فرسایش در حوزه‌های آبخیز معمولاً از روابط تجربی استفاده می‌شود. در این تحقیق که در حوزه آبخیز بالخلوچای در استان اردبیل به انجام رسیده، ابتدا پارامترهای موثر در ایجاد فرسایش کنار‌رودخانه‌ای موجود در منطقه شامل عوامل توپوگرافی، خاک و زمین، هیدرولوژی، تغییرات کاربری مورد بررسی قرار گرفتند. در ادامه، عوامل متغیر به پارامترهای سری زمانی، فیزیوگرافی، هیدرولوژی و عوامل زمینی طبقه‌بندی شدند. در پارامترهای زمانی در چهار مقطع زمانی 1334 با استفاده از عکس‌های هوایی، سال 1359 با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای TM، سال‌های 1389 و 1392 با تصاویر Google Earth تهیه شد و سطح موثر فرسایش رودخانه‌ای مورد مقایسه قرار گرفت. مقدار فرسایش با استفاده از روابط تجربی متعدد بدست آمد، ولی نتایج بدست آمده قابل قبول نبود. سپس از تعیین متغیرهای مستقل شامل (عوامل توپوگرافی، هیدرولوژی، فرسایش پذیری خاك و عوامل زمینی (و سطح موثر فرسایش رودخانه‌ای به عنوان متغیر وابسته، با تجزیه و تحلیل آن‌ها در نرم افزار  SPSS و استفاده از آزمون رگرسیونی چند متغیره، روابط برآورد مقدار فرسایش کنار رودخانه‌ای در چهار حالت مختلف بدست آمد و پارامترهای محیط بازه، دبی پیک، کشت آبی، زمان تمرکز، مرتع و مسکونی نقش بسیار زیادی در تشدید فرسایش کنار رودخانه‌ای از خود نشان می‌دهند. چرا که در رگرسیون چند متغیره جز اولین پارامترهایی هستند که وارد مدل می‌شوند.

 

فصل اول: مقدمه و کلیات

 

1-1- مقدمه

 

خاک، یکی از مهمترین منابع طبیعی هر کشور است. اگر استفاده از خاک بر اساس شناسایی استعداد و قدرت تولید آن و مبتنی بر رعایت اصول صحیح و علمی باشد، خاک از بین نمی‌رود. عاملی که موجودیت منابع آب و خاک را به خطر می‌اندازد، فرسایش است که همواره برای از بین بردن منابع عمل می‌کند (رفاهی، 1384).

 

امروزه بهره برداری بهینه از منابع آب و خاک به عنوان کلید توسعه مورد توجه خاص کشورهای دنیا بوده و در این میان موضوع فرسایش خاک و در نتیجه آن رسوبگذاری به عنوان یکی از مسائل مهم مطرح می‌باشد. فرسایش خاک در حوزه‌های آبخیز با توجه به تاثیرات منفی آن در پایین دست و بدلیل از دست رفتن منابع ارزشمند خاک حوزه حائز اهمیت بالایی بوده و انجام اقدامات حفاظت خاک و آبخیزداری در حوزه‌های تحت فرسایش خاک از جمله اقدامات اولویت‌دار اغلب کشورهای دنیا می‌باشد (شمسائی و صمدی، 1385).

 

باید در نظر داشت كه فرسایش نه تنها خود خاك را از بین برده و یا حاصلخیزی آن را كاهش می‌دهد، بلكه با ایجاد رسوب مواد در آبراهه‌ها، سبب انسداد آن‌ها می‌شود. همچنین با پركردن مخازن سدها، ظرفیت ذخیره آن‌ها را كاهش می‌دهد و در نتیجه عمر آن‌ها را كم می‌كند. بدین ترتیب فرسایش به برنامه توسعه كشاورزی منطقه كه بر پایه این تأسیسات بنا شده است، لطمه وارد می‌سازد. اصلاح این نوع رسوبگذاری اگر غیر ممكن نباشد، دست كم كاری مشكل است. برای نمونه در حال حاضر اگر سدی از رسوب ناشی از فرسایش پر شود، تنها راه چاره رها كردن آن و جستجوی محلی دیگر برای سدسازی است. به همین دلیل، سرمایه‌گذاری‌ها باید بیش از آنكه صرف احیای منابع از دست رفته شود، باید برای پیشگیری از فرسایش به كار رود )رفاهی، 1384؛ دسكروكس[1] و گوتیر[2]، 2002).

 

فرسایش خاك هر چند یك پدیده طبیعی حتمی می‌تواند قلمداد شود، ولی تشدید آن بر اثر عوامل مصنوعی مانند اعمال نادرست انسان در بهره برداری از طبیعت، می‌تواند موجب بروز خطرات جدی و ایجاد نابسامانی‌هایی در زندگی بشر گردد. در دید كاتاستروف وجود فرسایش خاك نه تنها مضر نیست، بلكه باعث تشكیل و توسعه دشت‌ها و اراضی مناسب برای كشت و زرع می‌گردد. ولی در مقیاس زمانی كوتاه‌تر، فرسایش باعث از دست رفتن خاك و كاهش تولید می‌گردد. بنابراین برای انسان كه نیاز به تولید غذا از خاك دارد، آسیب رسان است (فیلیپس[3]، 2002).

 

خاك یك منبع طبیعی است كه در مقیاس زمانی كوتاه تجدیدپذیر نیست. فرسایش خاك نیز فرآیند اصلی تخریب خاك بشمار می‌رود كه اثرات نامطلوبی را در آن باعث می‌شود. در توسعه پایدار منابع طبیعی، كاهش فرسایش خاك بایستی در اولویت اول برنامه‌ریزی‌ها قرار گیرد. فرسایش نه تنها باعث ایجاد خسارت بر روی خاك‌های كشاورزی و اراضی طبیعی می‌شود، بلكه در كیفیت آب‌ها و قدرت فرسایندگی آن‌ها نیز اثر داشته و باعث انتقال رسوب و ایجاد بسیاری از مسائل برون منطقه‌ای از قبیل سیل و … می‌گردد  )بیزونایس [4]و همكاران، .(2001

 

در مطالعات فرسایش خاك، نحوه ارزیابی خطر فرسایش و پهنه بندی اراضی به درجات با شدت‌های مختلف فرسایش، حائز اهمیت فراوان است، چرا كه با شناسایی مناطق حاوی فرسایش و دارای توان بالقوه فرسایشی، می‌توان مدیریت صحیحی در استفاده از اراضی ارائه نمود و باعث كاهش فرسایش و یا جلوگیری از وقوع آن شد (مورگان[5]، 1996).

 

چون فرسایش نتیجه‌ای از تركیب چندین عامل می‌باشد كه بواسطه زمان و مكان تغییر می‌كنند، بنابراین هیچ روش ساده‌ای نمی‌تواند تمامی عوامل مربوطه را در ایجاد فرسایش در نظر گیرد، بخصوص در مناطقی كه تأثیرات انسانی غالب می‌باشد. باید در نظر داشت كه اساساً نمی‌توان عامل مشخص و معینی را به عنوان عامل اصلی فرسایش آبی در یك منطقه معرفی نمود، بلكه شرایط فرسایش موجود در منطقه را باید معلول تأثیرات متقابل مجموعه عوامل مؤثر در ایجاد فرسایش دانست. باید اذعان نمود كه هر عامل، عامل دیگری را تقویت و یا از فعالیت آن باز می‌دارد (رفاهی، 1384).

 

با توجه به فرایند بسیار طولانی تشکیل خاک و نقش کلیدی آن به عنوان یکی از مهم‌ترین نهاده‌های کشاورزی، لزوم حفاظت از آن اجتناب‌ناپذیر است. نرخ سالانه فرسایش خاك در ایران 33 تن در هكتار گزارش شده كه 5/6 برابر حد مجاز و استانداردهای بین‌المللی است. میانگین سالانه فرسایش خاک نیز به حدود 15 تن در هکتار رسیده که سه برابر متوسط قاره آسیاست (بازرگان و همکاران، 1390). امروزه کمتر منطقه‌ای را در سطح ایران می‌توان یافت که در معرض فرسایش قرار نگرفته باشد (احمدی، 1388).

 

یکی از مهمترین اشکال فرسایش خاک، فرسایش کنار رودخانه‌ای است که سالانه بخش قابل توجهی از اراضی مجاور را نابود می‌سازد (علی ابادی و همکاران، 1384). رودخانه‌ها و آبراهه‌ها تحت تأثیر عوامل طبیعی و یا دخالت‌های انسان دچار فرسایش بستر، فرسایش كناره‌‌‌ها و جابه‌جایی عرضی می‌‌‌شوند (صانعی و همکاران، 1387).

 

فرسایش كناره رودخانه‌ها عامل ناپایداری، جابه‌جایی و انتقال ذرات یا توده‌های خاك كناره می‌باشد. اگرچه فرسایش در رودخانه‌ها به صورت فرسایش كف و كناره‌ها توأماً دیده می‌شود، ولی رخداد فرسایش در كناره‌ها به صورت عمومی‌تر و رایج‌تر و موجب بروز مشكلات بیشتری نسبت به فرسایش كف می‌گردد. فرسایش كنار رودخانه‌ای، موجب معضلات فراوانی در حاشیه رودخانه‌های آبرفتی می‌شود. تعریض بستر رودخانه‌ها، تخریب اراضی كشاورزی، تخریب راه‌های مجاور ساحل رودخانه‌ها، افزایش شدید غلظت رسوب و آلودگی آب رودخانه و تهدید پایداری سازه‌های احداث شده، بخشی از مشكلات ناشی از فرسایش كنار رودخانه‌ای است. فرسایش كنار رودخانه‌ای رودخانه‌های كشور، هر ساله زیان‌های جبران ناپذیری را وارد می‌كند و عموماً به صورت‌های گوناگون و با شدت و ضعف متفاوتی در رودخانه‌های آبرفتی به طور طبیعی دیده می‌شود؛ به ویژه در هنگام سیلاب و پرآبی رودخانه تغییرات سریع‌تری در مقطع رودخانه و كناره‌ها رخ خواهد داد ولی دخالت‌ها و اقداماتی كه بشر در حاشیه و بستر رودخانه‌ها انجام می‌دهد، در بسیاری مواقع موجب تشدید روند فرسایش و منشأ بسیاری از خسارت‌های هنگفت شده است. بنابراین فرسایش در كناره‌ها می‌تواند یك پدیده طبیعی باشد و یا آنكه این پدیده، عارضی به دلیل تغییرات به وجود آمده توسط انسان در بستر رودخانه یا حاشیه آن است (آراسته و همکاران، 1383).

 

دلایل عمده تخریب سواحل و دیواره‌های رودخانه را می‌توان شسته شدن ذرات خاك در اثر جریان و امواج، شسته شدن پاشنه شیب سواحل و ریزش و گسیختگی درونی آن، افزایش شیب سواحل در اثر فرسایش و آب شستگی، افزایش فشار آب منفذی در حالت كاملاً اشباع، گسیختگی درونی شیب به علت نشت آب به سمت رودخانه، فرسایش ناشی از ورود زه‌آبهای كشاورزی و عوامل متعدد دیگر برشمرد (رفاهی، 1384).

 

رسوبات ناشی از فرسایش حوزه‌های آبریز معمولاً پس از بارندگی‌ها به رودخانه رسیده و با رسوبات ناشی از فرسایش دیواره بستر رودخانه همراه می‌شوند. این رسوبات تاسیسات آبی در مسیر رودخانه‌ها را تحت تاثیر قرار داده و عمر مفید مخازن را به خطر می‌اندازد.

 

در ایران همه ساله پهنه‌های وسیعی از اراضی مرغوب و حاصلخیز سواحل رودخانه و مسیل‌ها بر اثر عبور جریان‌های سیلابی فرسایش یافته و تخریب می‌شوند. بنابراین جهت ساماندهی و مدیریت رودخانه‌ها و كنترل فرسایش لازم است كه ضمن شناخت و پیش بینی رفتار هیدرولیكی جریان، نواحی مستعد فرسایش كنار رودخانه‌ای شناسایی گردیده و اقدامات لازم جهت كنترل آن‌ها به عمل آید (غفاری و همکاران، 1384).

 

2-1- کلیات

 

1-2-1- آشنایی با مفاهیم فرسایش

 

کلمه فرسایش که در انگلیسی و فرانسه به آن اروژن و اروژیون می‌گویند از ریشه لاتین ارودری به معنی سائیدگی می‌باشد و عبارت است از سائیده شدن سطح زمین. به طور کلی فرسایش به فرآیندی گفته می‌شود که طی آن ذرات خاک از بستر اصلی خود جدا شده و به کمک یک عامل انتقال دهنده به مکان دیگر حمل می‌شود. در صورتی که عامل جدا کننده ذرات از بستر و انتقال آن‌ها آب باشد، به آن فرسایش آبی گفته می‌شود. وقتی از فرسایش صحبت می‌شود فوراً آثار و علائمی که مشخص کننده نوع فرسایش است در نظر مجسم می‌شود  که با تخریب و برداشت و حمل مواد و رسوب یا تجمع مواد همراه است. برای کنترل فرسایش آبی باید ابتدا با شناخت از عوامل مؤثر در آن راه‌حل مناسبی ارائه کرد.