از مهم ترین فوائد و کارکردهای تعیین ضمانت، برای حسن انجام تعهد برای مضمون له در قراردادها این است که وی می‌تواند در قرارداد شرط کند که در صورت عدم اجرای تعهد و یا تأخیر در اجرای تعهد، متعهد ملزم به پرداخت غرامت باشد، حتی در جائیکه شرایط عمومی جبران خسارت ناشی از عدم اجرای تعهد وجود ندارد، بر این اساس لازم است که ابتدا شرایط عمومی جبران خسارت در صورت عدم اجرای تعهد یا تأخیر در اجرای تعهد را بیان کنیم:

الف- انقضا موعد:

متعهد له هنگامی حق مطالبه خسارات وارده به خود را دارد که موعد مقرر برای اجرای تعهد گذشته باشد و موعد مقرر به دو شکل معین می شود. ۱- موعد اجرای تعهد در عقد معین شده است، که در این حالت تکلیف روشن است و اگر متعهد در موعدتعیین شده به تعهد خود عمل نکند،
متعهد له می‌تواند با وجود سایر شرایط مطالبه خسارت کند.

۲- موعد اجرای تعهد در عقد معین نشده است،

در این حالت معمولا عرف اقتضا می‌کند که تعهد فورا اجرا گردد مگر این که طبع کار بر حسب عرف اقتضا کند که به متعهد مهلتی داده شود.

ب- تحقق ضرر

یکی از شرایط اساسی لازم برای جبران خسارات ناشی از عدم اجرای تعهد یا تأخیر در اجرای آن، ورود ضرر به متعهد له است، یعنی در جائیکه متعهد به تعهد خود عمل نمی کند یا تعهد را با تأخیر انجام می‌دهد ولی در عین حال خسارتی به متعهد له وارد نمی شود، متعهد له حق مطالبه هیچگونه خسارتی را ندارد.

اما همان گونه که ذکر شد، در صورت تعیین ضمانت (مثل وجه التزام)

برای صرف عدم اجرای تعهد یا صرف تأخیر در اجرای تعهد، دیگر متعهدله برای مطالبه وجه التزام یا بهره گیری از ضمانت، نیازی به اثبات تحقق ضرر ندارد و این خود یکی از مهم ترین فوائد تعیین ضمانت برای حسن انجام تعهد، برای متعهد له (مضمون له) می‌باشد.

ج- عدم اجرای تعهد ناشی از علت خارجی نباشد.

در این خصوص ماده ۲۲۷ قانون مدنی مقرر می‌دارد: «متخلف از انجام تعهد وقتی محکوم به تأدیه‌ خسارت می شود که نتواند ثابت نماید که عدم انجام به واسطه ی علت خارجی بوده است که نمی توان به او مربوط نمود.»

علت خارجی که سبب معافیت متعهد از مسئولیت می‌گردد دو نوع است: ۱- قوه قاهره ۲- تقصیر متعهد له یا شخص ثالث

در این خصوص ماده ۲۲۹ قانون مدنی مقرر می‌دارد: «اگر متعهد به واسطه ی حادثه ای که دفع آن خارج از حیطه ی اقتدار اوست نتواند از عهده ی تعهد خود برآید، محکوم به تأدیه ی خسارت نخواهد بود.»

شاید بتوان گفت مهم ترین کارکرد و فایده تعیین ضمانت برای حسن انجام تعهد، برای متعهد له، در این قسمت باشد، ‌به این صورت که متعهد له در قرارداد با متعهد توافق می‌کند که حتی در صورت وجود قوه قاهره یا هر علت دیگری (چه در حیطه اقتدار متعهد باشد چه نباشد) متعهد له حق مطالبه وجه التزام یا استفاده از ضمانت را داشته باشد، اگر متعهد به تعهد خود عمل نکند و یا تعهد را با تأخیر انجام دهد، صحت این توافق مورد شک نیست، با استناد به ماده ۱۰ ق.م (اصل آزادی قراردادی)

د- جبران خسارت به موجب قراردادیا عرف یا قانون لازم با شد:

در این باره ماده ۲۲۱ ق.م مقرر می‌دارد: «اگر کسی تعهد اقدام به امری را بکند یا تعهد نماید که از انجام امری خودداری کند، در صورت تخلف مسوول خسارت طرف مقابل است، مشروط بر اینکه جبران خسارت تصریح شده و یا تعهد عرفا به منزله ی تصریح باشد و یا بر حسب قانون موجب ضمان باشد.»

حال با روشن شدن شرایط عمومی جبران خسارت در صورت عدم اجرای تعهد یا تأخیر در اجرای تعهد از سوی متعهد، کارکردها و فوایدضمانت حسن انجام تعهد برای متعهد له (مضمون له) مشخص شد، که همان استفاده از ضمانت در صورتی است که قوه قاهره برای متعهد، در عدم اجرای تعهد یا تأخیر در اجرای تعهد وجود دارد و هم چنین استفاده از ضمانت تعیین شده در قرارداد در جائیکه ضرری متوجه متعهد له نشده است.

۱-۲-۴- کارکردها و فواید ضمانت حسن انجام تعهد برای مضمون عنه (متعهد):

هرچند تعیین ضمانت برای حسن انجام تعهد، برای متعهد در ابتدا امری منفی و به ضرر وی محسوب شود، اما با کمی دقت بیشتر، متوجه می‌شویم که ضمانت برای متعهد (مضمون عنه) فوائدی را نیز دارد از جمله این فواید این است که:

۱- وجود ضمانت باعث می شود که در شرایط مساوی، شخص متعهد له با متعهدی قرارداد منعقد کند که ضمانت دارد و این امر کاملا طبیعی است که با توجه به عدم شناخت افراد از یکدیگر و از بین رفتن روح اعتماد در جامعه، اشخاص، تمایل دارند با افرادی معامله کنند و قرارداد ببندند که یک ضمانت معتبری برای خود دارند، تا در صورت عدم انجام تعهد به نحو احسن توسط متعهد و متعهد له بتواند از محل ضمانت، براحتی خسارات وارده به خود را جبران کند.

۲- در برخی از معاملات و قراردادها (مثل قرارداد اخذ وام از بانک) اساسا وجود ضمانت معتبر، یکی از شرایط اساسی انعقاد قرارداد می‌باشد و بدون وجود آن، متعهد له اصلا حاضر به انعقاد قرارداد با متعهد نمی باشد^[۷۲]، در نتیجه یکی دیگر از فوائد و کارکردهای ضمانت برای مضمون عنه (متعهد)، صرف انعقاد قرارداد است.

۳- گروهی از نویسندگان اعتقاد دارند که هدف از عقد ضمان این است که وسیله گشایش برای بدهکار شود، ضمان، وسیله معامله و سودجویی نیست و ضامن به منظور ارفاق به بدهکار و کاستن از فشار طلبکاران بر او، تعهد می‌کند که به جای او دین را بپردازد؛ به بیان دیگر حکمت چنین توافقی کمک به بدهکاران درمانده و بی بضاعت است نه تضمین برای طلبکاران، پس به هنگامی که شخص، ضامن دیگری می شود، در واقع می پذیرد که به جای او مدیون باشد و دیگر طلبکار نتواند مزاحم او شود.

چنین تعبیری از ضمان با حقوق های مذهبی تناسب بیشتری دارد، زیرا در آن به تعاون و همبستگی اجتماعی، بیش از حفظ سرمایه ها و حمایت از تعهدهای حقوقی توجه شده است و آشکارا به مسامحه و دستگیری و گاه ایثار تمایل دارد.

در فقه امامیه، از این مفهوم ضمان پیروی شده است، در این فقه، اعتقاد عمومی بر این است که در اثر ضمان و به پیروی از قصد مشترک طرفین، ذمه مدیون بری می شود و در ضمن تعهدهای ضامن قرار می‌گیرد.^[۷۳]

به طور خلاصه می توان گفت وجود ضمانت به عنوان پشتوانه ای برای متعهد (مضمون عنه) به حساب می‌آید و باعث می شود ارزش و اعتبار بیشتری برای وی قابل بشوند و هم چنین خود متعهد نیز بعلت وجود ضمانت، تلاش بیشتری برای ایفای تعهدش به نحو احسن انجام می‌دهد.

۱-۳- مقایسه ضمانت حسن انجام تعهد با عناوین مشابه:

در این قسمت ما قصد داریم که برای روشن تر شدن مفهوم ضمانت حسن انجام تعهد و شناخت بیشتر ویژگی ها و کارکردهای این نهاد حقوقی، به مقایسه ضمانت حسن انجام تعهد و بررسی شباهتها و تفاوت‌های آن با عناوین مشابه و نزدیک آن مثل عقد رهن، بپردازیم.

۱-۳-۱- مقایسه ضمانت حسن انجام تعهد با عقد رهن: