فصل دوم: کوفه و حضرت زینب3

 

2-1 تاریخچه‌ اجمالی کوفه. 17

 

2-1-1 بافت سیاسی اجتماعی کوفه در آن زمان. 17

 

2-1-2 مذاهب و ادیان و پیروان آنان در کوفه. 18

 

2-2 شرایط محیطی خطبه‌ی کوفه. 18

 

2-3 اسناد خطبه در اجتماع کوفیان. 21

 

2-4 خطبه حضرت زینب3 در كوفه. 22

 

2-5 ساختار شكلی.. 24

 

2-6 تحلیل بلاغی.. 25

 

2-6-1 کاربردعلم معانی.. 27

 

2-6-1-1 اغراض خبر. 28

 

2-6-1-2 اغراض ندا 29

 

2-6-1-3 تأكید كلام. 30

 

2-6-1-4 حصر (قصر) 32

 

2-6-1-5 حروف استفهام. 33

 

2-6-1-6 التفات… 33

 

2-6-1-7 ایجاز. 34

 

2-6-1-8 استتباع. 35

 

2-6-1-10 فصل‌الخطاب… 35

 

2-6-1-11 حسن ختام. 36

 

2-6-1-12 فصاحت كلمه. 36

 

2-6-2 کاربرد بیانی.. 38

 

2-6-2-1 تشبیه. 38

 

2-6-2-2 مجاز. 43

 

2-6-2-3 استعاره 44

 

2-6-3 کاربردبدیعی.. 47

 

2-6-3-1 تسجیع. 47

 

2-6-3-2 جناس… 48

 

2-6-3-3 تجاهل العارف… 49

 

2-6-3-4 طباق.. 50

 

2-6-3-5 مقابله. 50

 

2-6-3-6 تکرار مترادفات… 51

 

2-6-3-7 بینامتنیت… 52

 

2-7 کاربرد نحوی كلمات در خطبه. 56

 

2-7-1 كاربرد افعال. 56

 

2-7-2 جملات فعلیه واسمیه. 57

 

2-7-3 کاربرد حروف… 58

 

فصل سوم: شام و  حضرت زینب3

 

3-1 شرایط محیطی خطبه‌ی حضرت در شام. 63

 

3-2 اسناد خطبه در دارالخلافه یزید در شام. 67

 

 

3-3 خطبه‌ی حضرت زینب3 در شام. 68

 

3-4 ساختار شکلی خطبه شام. 72

 

3-5 تحلیل بلاغی.. 72

 

3-5-1 کاربردمعانی.. 73

 

3-5-1-1 تأکید کلام. 74

 

3-5-1-2 حصر (قصر) 75

 

3-5-1-3 ایجاز. 75

 

3-5-1-4 استتباع. 76

 

3-5-1-5 اختصاص…. 76

 

3-5-1-6 فصاحت کلمه. 76

 

3-5-1-7 حسن ختام. 77

 

3-5-2 کاربردبیانی.. 77

 

3-5-2-1 تشبیه. 77

 

3-5-2-2 استعاره 78

 

3-5-2-3 کنایه. 79

 

3-5-3 کاربردبدیعی.. 81

 

3-5-3-1 مراعاة‌النظیر. 81

 

3-5-3-2 واج‌آرایی.. 81

 

3-5-3-3 سجع. 82

 

3-5-3-4 تجاهل‌العارف… 84

 

3-5-3-6 طباق.. 85

 

3-5-3-7 مقابله. 86

 

3-5-3-8 تکرار مترادفات… 86

 

3-5-3-9 بینامتنیت دینی.. 86

 

3-6 کاربرد نحوی کلمات در خطبه. 91

 

3-6-1 کاربرد افعال. 91

 

3-6-2 جملات اسمیه و فعلیه. 93

 

3-6-3 کاربرد حروف… 94

 

فصل چهارم: دارالاماره و احتجاج حضرت زینب3

 

4-1 شرایط محیطی احتجاج حضرت با ابن‏زیاد در دارالاماره و بیان احتجاج.. 99

 

4-2 اسناد احتجاج در دارالاماره‌ی کوفه. 100

 

4-3 ساختار شکلی احتجاج حضرت زینب3 با ابن‌زیاد. 101

 

4-4 تحلیل بلاغی.. 101

 

4-4-1 کاربردمعانی.. 102

 

4-4-1-1 تأکید کلام. 102

 

4-4-2 کاربردبیانی.. 102

 

4-4-2-1 کنایه. 102

 

4-4-3 کاربردبدیعی.. 102

 

4-4-3-1 مراعاة‌النظیر. 102

 

4-4-3-2 تسجیع. 102

 

4-4-3-3 طباق.. 103

 

4-4-3-4 بینامتنیت دینی.. 103

 

4-5 کاربرد نحوی کلمات درخطبه. 104

 

4-5-1 کاربرد افعال. 104

 

4-5-2جملات اسمیه و فعلیه. 104

 

4-5-3 کاربرد حروف… 104

 

نتیجه‌‌گیری.. 106

 

فهرست منابع و مآخذ. 109

 

 

 

فهرست نمودارها

 

نمودار افعال(1-1) 57

 

نمودار جملات (2-1) 58

 

نمودار کاربرد حروف جر(3-1) 59

 

نمودار حروف استفهام (4-1) 60

 

نمودار حروف تأکید (5-1) 60

 

نمودار حروف ندا (6-1) 61

 

نمودار کاربرد افعال (7-1) 92

 

نمودار کاربرد جملات (8-1) 93

 

نمودار کاربرد حروف جر(9-1) 94

 

نمودار کاربرد حروف استفهام (10-1) 95

 

نمودار کاربرد حروف تأکید (11-1) 96

 

نمودار کاربرد حروف ندا (12-1) 97

 

نمودار کاربرد افعال (13-1) 104

 

مقدمه

 

انسان برای برقراری ارتباط با دیگران واثرگذاری بر آنان از نیروی زبان بهره‌ می‌گیرد. او با گزینش الفاظ مختلف سعی می‌کند که از راه‌های گوناگون تأثیر سخن خود را تغییر دهد. در برخی از موارد احساسات مخاطب را برانگیزد و او را به انجام کاری تحریک نماید و در بعضی مواقع او را از انجام عمل بر حذر دارد. گاهی او را موافق گفتار و اعمال و افکار خویش نماید و گاهی او را به مسائل پیرامون خود آگاه نماید.

 

در تمام این مواقع زبان و عناصر آن‌که عبارت‌اند از دایره واژگان و زیبایی‌های حاکم بر نظام زبان تأثیر‌گذار است. عناصری چون بلاغت و فصاحت و … می‌تواند تأثیر سخن متکلم را چندین برابر نماید.

 

نویسندگان و ادیبان بزرگ جهت تبیین صحبت خود از صورت‌های بلاغی استفاده می‌کنند. آن‌ها معمولاً گفتار خود را با افزودن تشبیه و استعاره، کنایه، اقتباسات قرآنی و… تکمیل می‌کنند. بلکه به کمک تشبیه، روح و حیات به کالبد الفاظ می‌دهند و معانی ذهنی (احساسی- حسی و عقلی) را به صورت‌هایی مجسم و زنده در قالب تابلو‌هایی بدیع به نمایش می‌گذارند.

 

 

ح)نوع مطالعه «روش‌ها و ابزار های گرد آوری اطلاعات». 17

 

ط) اسناد عمده‌ی مورد استفاده در این تحقیق: 18

 

ی) ابزار گردآوری اطلاعات: 18

 

ک)محدودیت‌ها و موانع. 18

 

تعاریف و کلیّات.. 20

 

1-1درباره وصال شیرازی و شعرش… 20

 

1-2 وصال و سبک بازگشت : 21

 

1-3وصال و شاعران سبک خراسانی و عراقی: 22

 

1-4 مختصری در موردعلم بیان. 26

 

1-5وصال و موسیقی شعر. 27

 

. 31

 

2-1-1 تشبیه. 32

 

2-1-1 حسی و عقلی بودن طرفین تشبیه. 32

 

2-1-2 محسوس به محسوس: 33

 

2-1-3 معقول به معقول. 39

 

2-1-4 محسوس به معقول. 41

 

2-1-5 معقول به محسوس: 43

 

2-1-6تشبیه خیالی و وهمی: 52

 

2-1-1-2تشبیه به اعتبار مفرد و مرکب بودن طرفین: 53

 

2-1-1-2-1 تشبیه مفردمقید به مفرد مقید. 53

 

2-1-1-2-2 تشبیه مفردغیر مقیدبه مفرد غیر مقید. 57

 

2-1-1-2-3تشبیه مفرد مقید به مفرد غیر مقید. 62

 

2-1-1-2- 4 تشبیه مفرد غیر مقید به مفرد مقید. 65

 

2-1-1-2-5  تشبیه مفرد به مرکب.. 67

 

2-1-1-2-6 تشبیه مرکب به مفرد. 68

 

2-1-1-2-7  تشبیه مرکب به مرکب.. 69

 

2-1-1-2-8 تشبیه مرکب به مرکب مرسل.. 86

 

. 88

 

2-1-1-3-1 استخـدام (وجه شبه دوگانه ) 89

 

2-1-1-3-2تشبیه جمع. 89

 

2-1-1-3-3 تشبیه مفروق. 92

 

2-1-1-3-4 تشبیه مجمل.. 95

 

2-1-1-3-5 تشبیه مؤکد ومرسل.. 96

 

2-1-1-3-6 تشبیه مشروط و تفضیل.. 98

 

 

2-1-1-3-7 تشبیه ملفوف.. 98

 

2-1-1-3-8 تشبیه تفضیل.. 99

 

2-1-1-3-9 تشبیه مضمر. 101

 

2-1-1-3-10 تشبیه تمثیل.. 102

 

2-1-1-3-11 اضافه تشبیهی.. 102

 

. 118

 

2-2-1 استعاره 119

 

2-2-1-1 استعاره مصرحه مجرده 119

 

2-2-1-2 استعارۀ مصرّحۀ مرشحه. 123

 

2-2-1-3 استعارۀ مصّرحۀ مطلقه. 127

 

2-2-1-4 استعارۀ مکنیۀ تخییلیّه (تشخیص)………………………………………………………………………………………128

 

2-2-1-5  استعاره مصرّحۀ تبعیّه. 137

 

2-2-1-6 اضافۀ استعاری.. 138

 

2-2-1-7  استعاره تمثیلیّه. 140

 

: 141

 

2-3-1 کنایه. 142

 

2-3-1-1 اقسام كنایه به لحاظ مكنیّ عنه……………………………………………………………………………………………………..142

 

2-3-1-2 انواع کنایه به لحاظ واضح بودن و مخفی بودن: 143

 

2-3-1-2-1ایماء 143

 

 2-3-1-2-2تلویح. 143

 

2-3-1-2-3تعریض… 144

 

. 149

 

2-4-1- مجاز 150

 

2-4-1-1 مجاز به علاقۀ جزء و كل. 150

 

2-4-1-2 مجاز به علاقه حال و محلّ……………………………………………………………………………………………………………..151

 

2-4-1-3 مجاز به علاقه ظرف و مظروف……………………………………………………………………………………………………….152

 

2-4-1-4 مجاز به علاقه آمر و مأمور ……………………………………………………………………………………………………………153

 

2-4-1-5 مجاز به علاقه ما كان…………………………………………………………………………………………………………………….153

 

2-4-1-7 مجاز به علاقه سبب و مسبب……………………………………………………………………………………………………….153

 

2-4-1-8 مجاز به علاقه  بدلیّت…………………………………………………………………………………………………………………..154

 

2-4-1-9 مجاز به علاقه تضاد……………………………………………………………………………………………………………………….154

 

2-4-1-10مجاز به علاقه مادیّت…………………………………………………………………………………………………………………….154

 

 

2-4 معروفترین قالبهای شعر سنتی: 8

 

2-5 سیر كاربرد قالبهای شعری در برخی از دوره های سبكی تا قرن ششم: 9

 

2-6 سبك شعر و انواع آن در زبان فارسی.. 11

 

2-6-1 سبك خراسانی.. 12

 

2-6-2 سبك آذربایجانی.. 13

 

2-7 انواع ادبی و سابقه ی آن در شعر فارسی.. 14

 

2-7-1 تعریف لغوی و اصطلاحی ادب غنائی: 16

 

2-7-1-1 مضامین و قالبهای شعر غنائی فارسی.. 16

 

2-8 کاربرد عناصر طبیعت در سبکهای شعر فارسی تا سدهی ششم هجری.. 18

 

2-8-1 تقسیم بندی طبیعت.. 20

 

2-9 تصویر. 21

 

2-9-1 تعریف لغوی تصویر (ایماژ) 21

 

2-9-2 تعریف معنایی تصویر. 21

 

2-10 ابزارهای تصویر گرایی از دیدگاه ادبی.. 22

 

2-10-1 صنایع معنوی.. 22

 

2-10-1-1 تشبیه. 22

 

2-10-1-2 حقیقت و مجاز. 23

 

2-10-1-3 علاقة مجاز مرسل و استعاره 24

 

2-10-1-4 كنایه. 24

 

فصل سوم: احوال و آثار حكیم نظامی

 

3 ـ 1 شرح احوال حکیم نظامی.. 26

 

3 ـ 2 شخصیت حکیم نظامی.. 27

 

3 ـ 3 آثار حکیم نظامی.. 27

 

3 ـ 3 ـ 1 مخزن‌الاسرار. 28

 

3 ـ 3 ـ 2 خسرو و شیرین.. 28

 

3 ـ 3 ـ 3 لیلی و مجنون. 29

 

3 ـ 3 ـ 4 هفت‌پیکر. 29

 

3 ـ 3 ـ 5 اسکندرنامه. 30

 

3 ـ 4 سبک حکیم نظامی.. 30

 

3 ـ 5 وصف طبیعت در شعر حکیم نظامی.. 31

 

فصل چهارم: بررسی عناصر طبیعت در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی

 

4 ـ بررسی عناصر طبیعت در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 34

 

4-1طبیعت زمینی.. 34

 

4 – 1 -1 آب.. 34

 

4 ـ 1 ـ 1 ـ 1استفاده از عنصر آب در ساخت تشبیه. 34

 

4 -1- 1 – 2 استفاده از عنصر آب در ساخت استعاره 39

 

4 ـ 1-1 ـ 3 استفاده از عنصر آب در ساخت مجاز. 43

 

4 ـ 1 ـ 1 ـ 4 استفاده از عنصر آب در ساخت کنایه. 44

 

4 ـ 1 ـ 1 ـ 5  استفاده از عنصر آب در معنای حقیقی.. 45

 

4-1-2 آتش… 47

 

 

4-1-2-1 استفاده از عنصر آتش در ساخت تشبیه. 47

 

4 ـ1- 2 ـ 2 استفاده از عنصر آتش در ساخت استعاره 49

 

4 ـ1 ـ 2 ـ 3 استفاده از عنصر آتش در ساخت مجاز. 51

 

4 ـ1 ـ 2 ـ 4استفاده از عنصر آتش در ساخت کنایه. 51

 

4 ـ1 ـ 2 ـ 5استفاده از عنصر آتش در معنای حقیقی.. 51

 

4 ـ1ـ 3 باد. 52

 

4 ـ1ـ 3 ـ 1 استفاده از عنصر باد در ساخت تشبیه. 52

 

4 ـ 1-3 ـ 2 استفاده از عنصر باد در ساخت استعاره 54

 

4 ـ 1-3 ـ 3 استفاده از عنصر باد در ساخت مجاز. 54

 

4 ـ1ـ 3 ـ 4استفاده از عنصر باد در ساخت کنایه. 55

 

4 ـ1ـ 3 ـ 5استفاده از عنصر باد در معنای حقیقی.. 55

 

4 ـ1ـ 4 خاک.. 56

 

4ـ1ـ 4 ـ 1استفاده از عنصر خاک و زمین در ساخت تشبیه. 56

 

4 ـ1ـ 4 ـ 2 استفاده از عنصر خاک و زمین در ساخت استعاره 56

 

4 ـ1ـ 4 ـ 3 استفاده از عنصر خاک و زمین  در ساخت مجاز. 59

 

4 ـ1ـ 4 ـ 4 استفاده از عنصر خاک و زمین در ساخت کنایه. 61

 

4 ـ1ـ 4 ـ 5 استفاده از عنصر خاک  و زمین در معنای حقیقی.. 61

 

4 ـ1ـ 5 کوه، دشت و صحرا 63

 

4 ـ1ـ 5 ـ 1 استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرادر ساخت تشبیه. 63

 

4 -1- 5 – 2 استفاده از عنصر کوه،دشت و صحرادر ساخت استعاره 65

 

4 ـ1ـ 5 ـ 3 استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرا در ساخت مجاز. 66

 

4 -1- 5 -4 استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرادر ساخت کنایه. 67

 

4 ـ1ـ5 ـ 5  استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرا در معنای حقیقی.. 67

 

4 ـ1ـ 6 زمان. 68

 

4 ـ1- 6 ـ 1 استفاده از عنصر زمان در ساخت تشبیه. 69

 

4 ـ1ـ6 ـ 2 استفاده از عنصر زمان در ساخت استعاره 71

 

4 ـ 6 ـ 3 استفاده از عنصر زمان در ساخت مجاز. 72

 

4 ـ1ـ6 ـ 4 استفاده از عنصر زمان در ساخت کنایه. 74

 

4 ـ1- 6 ـ 5 استفاده از عنصر زمان در معنای حقیقی.. 74

 

4 ـ1ـ 7 ـ سنگ و انواع قیمتی آن. 78

 

4 ـ 1ـ7 ـ 1 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت تشبیه. 78

 

4 ـ1ـ 7 ـ 2 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت استعاره 81

 

4 ـ1ـ 7 ـ 3 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت مجاز. 85

 

4 ـ1ـ 7 ـ 4 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت کنایه. 86

 

4 ـ1ـ 7 ـ 5 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن در معنای حقیقی.. 87

 

4 ـ1ـ 8ـ درخت.. 89

 

4 ـ1ـ 8 ـ 1 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت تشبیه. 89

 

4 ـ1ـ 8 ـ 2 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت استعاره 92

 

4 ـ1ـ 8 ـ 3 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت مجاز. 95

 

4 ـ1ـ 8 ـ 4 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت کنایه. 96

 

4 ـ1ـ 8 ـ 5 ـ 1 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در معنای حقیقی.. 96

 

4 ـ1ـ 9 ـ گلها و رستنیهای دیگر. 97

 

4 ـ1ـ 9 ـ 1 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنی‌ها در ساخت تشبیه. 97

 

4 ـ1ـ 9 ـ 2 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در ساخت استعاره 103

 

4 ـ1ـ 9 ـ 3 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در ساخت مجاز. 109

 

4 ـ1ـ9 ـ 4 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در ساخت کنایه. 112

 

4 ـ1ـ 9 ـ 5 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در معنای حقیقی.. 113

 

4 ـ1ـ 10 ـ میوه‌ها 113

 

4 ـ1ـ 10 ـ 1 ـ استفاده از عنصر میوه در ساخت تشبیه. 114

 

4 ـ1ـ 10 ـ 2 ـ استفاده از عنصر میوه در ساخت استعاره 116

 

4 ـ1ـ 10 ـ 3 ـ استفاده از عنصر میوه در ساخت مجاز. 118

 

4 ـ1ـ 10 ـ 4 ـ استفاده از عنصر میوه در معنای حقیقی.. 118

 

4 ـ1ـ 11 ـ حیوانات.. 118

 

4 ـ1ـ 11 ـ 1 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت تشبیه. 118

 

4 ـ1ـ 11 ـ 2 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت استعاره 123

 

4 ـ1ـ 11 ـ 3 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت مجاز. 125

 

4 ـ1ـ 11 ـ 4 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت کنایه. 126

 

4 ـ1ـ 11 ـ 5 ـ استفاده از عنصر حیوانات در معنای حقیقی.. 127

 

4 ـ1ـ 12 ـ پرندگان و حشرات.. 129

 

4 ـ 1 ـ 12 ـ1ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت تشبیه. 129

 

4 ـ1ـ 12 ـ 2 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت استعاره 134

 

4 ـ1ـ 12 ـ 3 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت مجاز. 136

 

4 ـ1ـ 12 ـ 4 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت کنایه. 137

 

4 ـ1ـ 12 ـ 5 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در معنای حقیقی.. 137

 

4 ـ 2 ـ طبیعت فلکی.. 138

 

4 ـ 2 ـ 1 ـ عناصر فلکی.. 138

 

4 ـ 2 ـ 1 ـ 1 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت تشبیه. 138

 

4 ـ 2 ـ 1 ـ 2 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت استعاره 144

 

4 ـ 2 ـ 1 ـ 3 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت مجاز. 149

 

4 ـ 2 ـ 1 ـ 4 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت کنایه. 152

 

4 ـ 2 ـ 1 ـ 5 ـ استفاده از عناصر فلکی در معنای حقیقی.. 153

 

پنجم:نتیجه گیری و پیشنهادات

 

نتیجه گیری و پیشنهادات.. 155

 

منابع. 161

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

عنوان                                                                                                                                 صفحه

 

جدول 1 : میزان فراوانی عناصر طبیعت در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 156

 

جدول2- میزان فراوانی عناصر زمینی بی جان در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 157

 

جدول 3 : میزان فراوانی عناصر زمینی جاندار در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. 158

 

جدول 4 : میزان فراوانی عناصر فلكی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. 158

 

جدول5: میزان فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی و حقیقی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون  159

 

جدول6: میزان فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی در چهار ساخت (تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه) در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. 160

 

عنوان                                                                                                                          صفحه 

 

نمودار 1- درصد فراوانی طبیعت در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 156

 

نمودار 2- درصد فراوانی عناصر زمینی بی جان دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 157

 

نمودار 3- درصد  فراوانی عناصر زمینی جاندار در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 158

 

نمودار4- درصد فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی وحقیقی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون  159

 

نمودار5: درصد فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی در چهار ساخت (تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه) در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون   160

 

    چکیده

 

طبیعت به عنوان یکی از بهترین عناصر تصویر‌ساز همواره مورد توجه هنرمندان و شاعران بوده ،اگر چه شیوۀ استفاده ازآن در دوره های مختلف با هم تفاوت داشته است ، ارتباطی که شاعران با طبیعت اطراف خود برقرار می کنند تصاویری که نشان دهندۀ هنر شاعر است را موجب می شود ، نظامی نیز یکی از شاعرانی است که طبیعت جزء مهم­ترین عناصر تصویرساز در شعر اوست، وی از عناصرطبیعت در اشعار خود، برای هر چه زیباتر ساختن کلام و بیان اندیشه­­های خود به خواننده، استفاده می کند و به وسیله آن تصاویری را که عموم مردم هر روزه با آن روبرو هستند اما توجهی به آن ندارند، با هنر تصویر آفرینی خود خلق می کند و به این شیوه ذهن مخاطبان را با تصاویر نو و بکر خود آشنا می سازد. در این پایان نامه ، طبیعت و عناصرآن و کاربردهای شاعرانه كه در بیان اندیشه و تصویرآفرینی(صورخیال) در دو مثنوی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون بررسی شده است. نتیجه آن­که نظامی ازعناصر طبیعت بیشتر در معنای غیر حقیقی نسبت به معنای حقیقی بهره برده و در اشعارش به عناصر زمینی بیشتر از عناصر فلکی نظر داشته و از آنها استفاده کرده است، و در این میان پرکاربردترین صنعت در ساخت صورخیال و تصویرآفرینی شاعر تشبیه است.

 

کلید واژه­ها : طبیعت، نظامی، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، صورخیال

 

 

 

مقدمه

 

پیوند بین انسان و طبیعت ارتباطی جاودانی و ناگسستنی است؛ این ارتباط سبب شده تا شاعران نیز بیش از هر چیز دیگر از آن الهام گرفته و سروده­های خود را به تصویرهای رنگارنگ طبیعت مزیّن و مخاطبانِ اشعارِ خود را به گشت و گذار در این تصاویر زیبا دعوت کنند. نگاهی هرچند گذرا به اشعار شاعران پارسی زبان در نخستین ادوار شعر فارسی، بیانگر میزان توجه این گویندگان به طبیعت است. البته این امر چیزی نیست که محدود به آن دوره باشد و آثار آن را در همه­ی دوران حیات ادبی این سرزمین به خوبی می­توان شاهد بود چنانکه در تمام قالب­های شعریِ شعرای قرن ششم با انواع مضامین دیده می­شود. نظامی نیز یکی از شاعرانی است که از وصف های طبیعت برای هرچه زیباتر شدن کلامش و انتقال معنا به مخاطب بهره­ی فراوانی برده است و با آوردن مظاهر گوناگون آن همچون گل­ها، درختان و انواع میوه­ها و حیوانات و… تصاویر بکر و زیبا را پیش روی خواننده­ی آثار خود قرار می­دهد که با گذر زمان هیچ گاه دچار کهنگی و فرسودگی نخواهد شد. در این پایان­نامه ابتدا عناصر طبیعت از دو منظومه­ی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون استخراج شده و پس از تقسیم­بندی به کاربرد­های این عناصر توسط نظامی پرداخته شده است.شایان ذکر است که عناصر طبیعی این دو منظومه در کنار هم مورد بررسی قرار گرفته و با یکدیگر مقایسه نشده است؛ این پایان­نامه در پنج فصل به شرح زیر تدوین گردیده است:

 

فصل اول : با عنوان کلیات تحقیق و فصل دوم : دربارۀ بنیاد نظری پایان­نامه که شامل تعاریف مباحث اساسی و بنیادی است. فصل سوم : معرفی احوال، آثار و سبک نظامی و فصل چهارم : در این فصل عناصر و تصاویر موجود در دو اثر (خسرو وشیرین و لیلی و مجنون) که نظامی به­طور کلی از طبیعت گرفته است استخراج و کاربرد شاعر از طبیعت و عناصر آن که برای القاء مفاهیم و مقاصد خود و هم­چنین تصویر آفرینی استفاده کرده ، مورد بررسی و تحلیل و تجزیه قرار گرفته است. فصل پنجم : این فصل شامل نتیجه گیری، جداول و نمودارهاست.

 

در این پایان­نامه از کتاب خسرو وشیرین و لیلی و مجنون به تصحیح حسن وحید دستگردی استفاده شده است.  تعدادی از ابیات به عنوان شاهد مثال آورده شده و بقیه‌ی آنها برای پرهیز از حجیم شدن پایان‌نامه در آخر هر بخش ارجاع داده خواهد شد و در قسمت ارجاعات به جای خسرو و شیرین از حرف اختصاری (خ) و به جای لیلی و مجنون از حرف اختصاری (ل) استفاده شده است.در قسمت ارجاع تشبیهات ، چون بیشتر تشبیهات از نوع گسترده هستند برای کوتاه شدن ارجاعات این نوع تشبیه بدون ذکر نام و ففط مشبه به آنها ذکر شده و تشبیهات مرکّب، بلیغ اضافی، مضمر و تفضیل با ذکر نام و مشبه به ذکر شده است.

 

1-2  بیان مسأله

 

طبیعت از گذشته تا به حال مورد توجه هنرمندان از جمله شاعران بوده است، زیرا اولین چیزی که هرانسان در زندگی خود درک کرده و خود را در آن می­بیند طبیعت است.البته نگاه هر شخص به طبیعت نسبت به شخص دیگر متفاوت است،چه بسا افراد عادی هر روزه از کنار عناصر طبیعت می­گذرند اما به آن توجه نمی­کنند اما یک هنرمند یا شاعر به هرکدام از این عناصر با دیدی هنرمندانه می­نگرد و از آن­ها تصاویری بکر و زیبا خلق می­کند.یکی از این هنرمندان نظامی گنجوی است، که وصف طبیعت یکی از ویژگی­های شعر اوست. این پایان­نامه سعی بر آن دارد که انواع عناصر طبیعت مورد استفادۀ نظامی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون را بررسی کند و پر بسامدترینِ این عناصر را در این دو منظومه نشان دهد، و نقش عناصر طبیعت در صور خیالِ شاعر را و پرکاربردترین آن را مشخص نماید.

 

روش گردآوری اطلاعات پایان­نامه، کتابخانه­ای و روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است. روش تجزیه و تحلیل بدین صورت است، ابتدا تمام ابیاتی که در برگیرنده­ی عناصر طبیعت در دو منظومه است استخراج شده ، سپس با توجه به سؤالات مطرح شده، هر یک از ابیات، مورد بررسی قرار گرفته است.

 

1-3 سوالات تحقیق

 

پرسش اصلی این تحقیق آن است که :

 

طبیعت در مثنوی­های خسرو و شیرین و لیلی و مجنون چه نقشی ایفا می­کند؟

 

و پرسش­های دیگر تحقیق عبارتند از :

 

 

2-2 عناصرداستان.. 19

 

2-2-1 طرح (پیرنگ) 19

 

2-2-1-1 انواع طرح (پیرنگ) 20

 

2-2-1-1-1 پیرنگ بسته. 21

 

2-2-1-1-2 پیرنگ باز. 21

 

2-2-1-2 عناصرساختاری طرح (پیرنگ) 22

 

2-2-2 شخصیت.. 27

 

2-2-2-1 انواع روش‏های شخصیت پردازی.. 29

 

2-2-2-2 انواع شخصیت از نظر تحول‏پذیری (ایستا / پویا) 30

 

2-2-2-3 انواع شخصیت از نظرمیزان کمال (ساده / جامع) 31

 

2-2-2-4 انواع شخصیت از نظرکاربرد. 33

 

2-2-3 گفت‏وگو. 35

 

2-2-3-1 انواع گفت‏وگو. 36

 

2-2-3-1-1 گفت‏‏وگوی دو طرفه. 36

 

2-2-3-1-2 گفت‏وگوی تک گویی (درونی) 36

 

2-2-4 لحن.. 38

 

2-2-4-1 انواع لحن گفتاری شخصیت‏ها 40

 

2-2-5 زاویه دید (زاویه روایت) 40

 

2-2-5-1 انواع زاویه دید. 42

 

2-2-6 توصیف… 46

 

2-2-6-1 توصیف صحنه وصحنه‏پردازی.. 47

 

2-2-6-1-1 وظایف صحنه. 48

 

2-2-6-1-2 اجزای صحنه. 48

 

2-2-6-2 توصیف شخصیت‏ها 49

 

2-3 عناصرقصه. 50

 

2-3-1 راوی.. 51

 

2-3-2 شخصیت‏ها در قصه‏ها 51

 

2-3-3 زمان و مکان در قصه. 52

 

2-4 ولادیمیر پراپ و عناصرخویشکاری.. 53

 

فصل سوم: شرح  حال شاعر، آثار و سبک

 

3- شرح حال شاعر، آثاروسبک… 58

 

3-1 زندگی‏نامه سلمان ساوجی.. 58

 

3-2 آثار. 63

 

3-3 سبک و اندیشه. 67

 

3-4 پیشروان و پیروان.. 69

 

فصل چهارم: بررسی و تحلیل مثنوی جمشید و خورشید

 

4 بررسی وتحلیل مثنوی «جمشیدوخورشید» 75

 

4-1 خلاصه اثر «جمشیدوخورشید». 75

 

4-2 بررسی عناصرداستان.. 84

 

4-2-1 طرح (پیرنگ) 84

 

 

4-2-1-1 عناصرساختاری طرح. 84

 

4-2-1-1-1 شروع و گره افکنی.. 84

 

4-2-1-1-2 بحران. 85

 

4-2-1-1-3 کشمکش و ناپایداری.. 85

 

4-2-1-1-4 گسترش… 88

 

4-2-1-1-5 تعلیق (هولوولا) 88

 

4-2-1-1-6 نقطه اوج. 89

 

4-2-1-1-7 گره گشایی.. 90

 

4-2-2 شخصیت‏پردازی.. 90

 

4-2-2-1 شخصیت از نظرماهیت (انسانی و غیرانسانی) 90

 

4-2-2-2 از نظر تحول‏پذیری (ایستا / پویا) 91

 

4-2-2-3 از نظرمیزان کمال شخصیت (ساده / جامع) 92

 

4-2-2-4 از نظرکاربرد. 93

 

4-2-2-5 از نظر نقش داستانی.. 93

 

4-2-2-5-1 شخصیت اصلی.. 93

 

4-2-2-5-2 شخصیت مخالف… 94

 

4-2-2-5-3شخصیت همراز. 95

 

4-2-2-5-4 شخصیت زمینه. 97

 

4-2-2-5-5 شخصیت مقابل. 98

 

4-2-3 گفت‏وگو. 98

 

4-2-3-1 گفت‏وگوی دوطرفه. 98

 

4-2-3-2 گفت‏وگوی تک گویی (درونی) 101

 

4-2-3-3 گفت‏وگوی تک گویی (نمایشی) 102

 

4-2-4 لحن.. 102

 

4-2-4-1 لحن گفتاری شخصیت‏ها 103

 

4-2-5 زاویه دید. 107

 

4-2-6 توصیف… 107

 

4-2-6-1 توصیف صحنه پردازی.. 107

 

4-2-6-2 توصیف شخصیت‏پردازی.. 109

 

4-3 بررسی عناصر قصه. 112

 

4-3-1 شروع و پایان قصه. 112

 

4-3-2 شخصیت‏ها در قصه. 113

 

4-3-3 زمان و مکان درقصه. 114

 

4-3-4 عوامل خرق عادت در قصه. 114

 

4-3-5 بررسی شخصیت‏ها براساس نظریه پراپ.. 118

 

4-3-5-1 وضعیت آغازین (تعیین زمان ومکان) 118

 

4-3-5-2 ترکیب خانواده 119

 

4-3-5-3 رفاه و بهزیستی.. 120

 

4-3-5-4 قهرمان آینده 121

 

4-3-5-5 نهی و تحذیر. 121

 

4-3-5- 6نقض و شکستن نهی.. 122

 

4-3-5-7 نخستین پدیدار شدن شریر. 122

 

4-3-5-8 پرس و جو و خبرگیری.. 123

 

4-3-5-9 فریب‏های شریر. 124

 

4-3-5-10 مصیبت‏مقدماتی.. 125

 

4-3-5-11 واکنش قهرمان. 125

 

4-3-5-12 شرارت.. 126

 

4-3-5-13 صورناپدیدشدن شریر. 126

 

4-3-5-14 لحظه ربطی.. 127

 

4-3-5-15 پدیده‏هایی که با قهرمان همراه است.. 128

 

4-3-5-16 هدف و مقصد قهرمان. 130

 

4-3-5-17 شیوه وارد شدن در قصه. 130

 

4-3-5-18 مقدمات برای انتقال عامل جادویی.. 130

 

4-3-5-19 تدارک.. 131

 

4-3-5-20 پدیدار شدن شاهزاده خانم در قصه. 132

 

4-3-5-21 پیروزیافتن بر شریر. 132

 

4-3-5-22. تغییرشکل. 132

 

4-3-5-23 عروسی.. 133

 

4-3-6 عناصریاری‏دهنده به شخصیت‏ها درجهت خویشکاری آن‏ها 134

 

4-4 خویشکاریبراساسنظریهپراپ.. 135

 

فصل پنجم: نتیجه‏گیری

 

5 نتیجه‏گیری.. 146

 

5-1 پیشنهاد. 146

 

فهرست منابع. 147

 

چکیده انگلیسی.. 153

 

چکیده

 

تاریخ داستان‏نویسی در ایران سابقه طولانی دارد. هنری که بسیار ارزشمند و بزرگ است و تأثیر اجتماعی چشمگیر و عمیقی به همراه دارد. ادبیات داستانی به آثار روایتی منثور که از ماهیت تخیلی برخوردار باشد و غالباً به قصه، داستان، رمان و انواع وابسته به آن‏ها گفته می‏شود. داستان نقل وقایع است به ترتیب توالی زمان و قصه به هر داستان منقول چه شعر و چه نثر گفته می‏شود. در داستان ترتیب حوادث، واقعی و تاریخی یا ساختگی است اما عموماً بنیاد قصه‏ها بر حوادث غیرواقعی و خارق‏العاده گذاشته شده است. در این تحقیق سعی شد که در مثنوی «جمشید و خورشید» سلمان ساوجی از شعرای بزرگ، خاصه از قصید‏ه‏سرایان ممتاز ادب فارسی است عناصر قصه و داستان که هر دو در آن وجود دارد و شخصیت‏های این اثر براساس خویشکاری پراپ مورد بررسی قرار گیرد و نتایج بررسی‏ها در این اثر نشان داد، اثر مزبور از طرحی ساده و بدیع برخوردار است و از مهم‏ترین عناصر قصه در این مثنوی حوادث خارق‏العاده – ایستایی شخصیت‏ها و سفرهای مخاطره‏آمیز قهرمان در آن دیده می‏شود. داستان این مثنوی به طور دقیق در حیطه‏ی یک نوع از انواع قصه نمی‏توان قرار داد بلکه آمیخته‏ای از قصه پریان و قصه عاشقانه است و از انواع شخصیت‏ها براساس نظریه پراپ شخصیت‏های جستجوگر(قهرمان) جستجو شونده – شریر و از انواع کارکردهای شخصیت‏ها، کمبود شرارت، حل مسأله در این اثر قابل درک و شناسایی هستند.

 

کلید واژه‏ها: داستان، قصه، سلمان ساوجی، مثنوی جمشید و خورشید، پراپ، خویشکاری

 

مقدمه

 

ادبیات به هر اثر ادبی شکوهمندی که در آن عامل تخیل دخیل باشد، گفته می‏شود و با جهان واقع ارتباط معناداری نیز دارد. به عبارتی به مجموعه تظاهرات هنری هر قوم که در قالب کلام ریخته شده باشد، ادبیات آن قوم یا ملّت به شمار می‏آید و رد واقع ادبیات هر قوم الزاماً به تار و پود گذشته و حال آن قوم وابسته است، به همین سبب تا حد زیادی به فرهنگی که آفریننده‏ی آن است، اختصاص دارد. بنابراین ادبیات منعکس‏کننده افکار، عقاید و مسائل قومی است که خالق آن است.

 

ادبیات داستانی شامل قصه، رمانس، رمان، داستان کوتاه و آثار وابسته به آن‏هاست. به آثاری که در آن‏ها تأکید بر حوادث خارق‏العاده بیشتر از تحول و پرورش آدم‏ها و شخصیت‏هاست. به عبارتی بافتی ساده دارند و حوادث، علت و معلولی نیستند، قصه می‏گویند و داستان روایتی است منثور از بازآفرینی وقایعی درباره اشخاص به‏گونه‏ای که سبب انتظار و صمیمیت باشد و خصلت بارز آن این است که بتواند ما را وادار کند بخواهیم بدانیم بعد چه اتفاقی می‏افتد.

 

اما هر آنچه داستان را بازگو می‏کند یا نمایش می‏دهد روایت نام دارد و داستان‏ها درباره‏ی حوادثی هستند که در تعریف برای مردم، حیوانات و هرچیز دیگری اتفاق افتاده‏اند یا اتفاق می‏افتند. روایت نه تنها در داستان و قصه بلکه در اسطوره، افسانه، حکایت اخلاقی، تراژدی، کمدی، حماسه، تاریخ، کتاب مصور، خبر، نقاشی و … حضور دارد.

 

ملک الشعرا خواجه جمال‏الدین سلمان بن خواجه علاء‏الدیم محمد ساوجی معروف به «سلمان ساوجی» از شعرای بزرگ، خاصه از قصیده سرایان ممتاز ادب فارسی است که یکی از مهم‏‏ترین آثار او که در نوع روایتی قرار می‏گیرد مثنوی «جمشید و خورشید»او است.

 

عناصر داستان و قصه در این نثر بررسی شده و میزان نزدیکی این اثر به داستان و قصه سنجیده شده است و همچنین شخصیت‏های این اثر براساس نظریه خویشکاری پراپ مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

 

پراپ در کتاب قصه‏های پریان به توصیف قصه‏ها براساس اجزای سازنده‏ی آن‏ها و روابط متقابل این اجزا پرداخته است. پراپ پس از تجزیه و تحلیل صد قصه از قصه‏های روسی به سی و یک خویشکاری دست یافته است. او معتقد است می‏توان قصه‏های عامیانه و حتی رمانس‏ها را نیز با این الگو تجزیه و تحلیل کرد.

 

و از قصه پریان پراپ تنها عناصر خویشکاری او را در این پژوهش مورد استفاده قرار دادیم.

 

تدوین این پایان‏نامه در 5 فصل، به شرح ذیل است:

 

فصل اول با عنوان کلیات تحقیق، فصل دوم که در آن مبانی نظری تحقیق شرح و توصیف شد. فصل سوم، شرح احوال و آثار سلمان ساوجی، سبک و اندیشه‏ی او که بیش از همه در مورد مثنوی جمشید و خورشید مورد بررسی قرار می‏گیرد. فصل چهارم به بررسی عناصر قصه و داستان در مثنوی جمشید و خورشید سلمان ساوجی پرداخته شده است. فصل پنجم که نتیجه‏گیری، پیشنهاد و منابع را تشکیل می‏دهد.

 

متون اصلی تحقیق در این پایان‏نامه عبارتند از: کتاب کلیات سلمان ساوجی براساس نظریه «ریخت شناسی قصه‏های پریان» از ولادیمیر پراپ بررسی شده است.

 

1-1. بیان مسأله

 

ویژگی های ساختاری                                                                  13

 

مناطق دیدنی،تاریخی وطبیعی                                                        13

 

مجموعه قلعه های تاریخی دشتاب                                                   14

 

سوغات                                                                                   15

 

اقتصاد                                                                                    15

 

کشاورزی                                                                                15

 

دامپروری                                                                                16

 

حمل ونقل                                                                                16

 

روستاهاوآبادی ها                                                                       16

 

فصل سوم روش تحقیق(روش میدانی)

 

روش های میدانی                                                                    19

 

افرادی که با آنها کار نموده ام                                                      20

 

فصل چهارم (یافته های تحقیق)

 

مراسم عروسی از طلبونی تاعقد                                                      22

 

عزاها وسوگ ها                                                                        28

 

لالایی های دشتاب                                                                      30

 

نقش پدر درلالایی                                                                       32

 

لالایی آرزوهاوآرمانها                                                                 33

 

دوبیتی ها                                                                                45

 

آبادون ها                                                                                 61

 

داستان ها                                                                                 66

 

ضرب المثل ها                                                                         70

 

 

چیستان ها                                                                                71

 

واژه ها وکلمات                                                                         72

 

انواع بازی ها                                                                           128

 

1-بازی های نمایشی                                                                   128

 

2-بازی های ورزشی                                                                  128

 

3-بازی های ذهنی-تجسمی                                                           129

 

1-1-چوب بازی                                                                        129

 

1-2- دستمال بازی                                                                     131

 

2-1- گوبازی                                                                           132

 

2-2- سکلوبازی                                                                        133

 

2-3- سنگ کهنی                                                                      135

 

2-4- طناب کشی                                                                       136

 

2-5- لپربازی                                                                        137