نوع مطالعه«روش هاوابزارگردآوری اطلاعات»                                                                      21

 

اسنادعمده ی مورداستفاده دراین تحقیق                                                                           21

 

ابزارگردآوری اطلاعات                                                                                                  21

 

محدودیت هاوموانع                                                                                                     21

 

فصل چهارم

 

سرگذشت زبان                                                                                                           23

 

تاریخ ادبیات ایران                                                                                                       27

 

دوره های تاریخی واژه پذیری در زبان فارسی                                                                      34

 

تأثیرزبان های اروپایی درزبان فارسی امروز                                                                         38

 

اقتباس الفاظ بیگانه                                                                                                     38

 

پدیده ی قرض گیری                                                                                                   39

 

انواع قرض گیری                                                                                                        41

 

روش های مختلف واژه سازی برپایه قرض گیری واژگانی                                                        42

 

علل وعوامل ورود زبان های بیگانه به ایران                                                                         44

 

علل وعوامل پدیده قرض گیری                                                                                       45

 

 

وام گیری زبانی                                                                                                          48

 

انواع گرته برداری                                                                                                        49

 

فرآیندنفوذواژه های بیگانه                                                                                             51

 

بخش دوم

 

سید مهدی شجاعی 56

 

واژه های بیگانه در آثار سید مهدی شجاعی                                                                              59

 

محمود دولت آبادی                                                                                                             59

 

واژه های بیگانه در آثار محمود دولت آبادی                                                                              62

 

علی محمد افغانی                                                                                                               63

 

 

1‌-10. نو‌آوری تحقیق. 10

 

1‌-‌11‌. محدودیت‌های تحقیق. 10

 

1-12. تعریف واژه‌های کلیدی.. 11

 

 

 

فصل دوم (مبانی نظری)

 

2‌-‌1‌. مقدمه. 14

 

2-2. موسیقی. 14

 

2-3. تعریف عروض… 15

 

2-4. تاریخچه علم عروض… 16

 

2-5. بحر. 16

 

2-6. وزن. 19

 

2-7. انواع وزن در ملل مختلف.. 19

 

2-8. مفاهیم اوزان عروضی. 20

 

2-9. اوزان دوری.. 24

 

2-10. اختیارات شاعری.. 24

 

 

 

فصل سوم (مکتب وقوع)

 

3-1. مقدمه. 27

 

3-2. مکتب وقوع. 27

 

3-2-1. تاریخچه مکتب وقوع. 27

 

3-2-2. واضع مکتب وقوع. 28

 

3-2-3. زبان اشعار وقوعی. 28

 

3-2-4. مضمون اشعار وقوعی. 29

 

3-3. واسوخت.. 29

 

3-3-1. مبدع واسوخت.. 30

 

3-3-2. مضمون اشعار واسوختی. 30

 

3-4. شاعران وقوعی و واسوختی. 31

 

3-4-1. بابا فغانی شیرازی.. 31

 

3-4-2. هلالی جغتائی. 32

 

3-4-3. محتشم کاشانی. 33

 

3-4-4. وحشی بافقی. 34

 

 

 

فصل چهارم (داده‌های تحقیق)

 

4-1. مقدمه. 37

 

4-2. اوزان عروضی غزلیات بابا فغانی. 37

 

4-2-1. غزلیات بحر مضارع. 37

 

4-2-1-1. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف(مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) 38

 

4-2-1-2. مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) 47

 

4-2-2. غزلیات بحر هزج. 48

 

4-2-2-1. هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) 48

 

 

4-2-2-2. هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن) 55

 

4-2-2-3. هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) 58

 

4-2-2-4. هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) 59

 

4-2-2-5. هزج مثمن اخرب (مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن) 60

 

4-2-3. غزلیات بحر رمل. 60

 

4-2-3-1. رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) 61

 

4-2-3-2. رمل مثمن مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) 66

 

4-2-3-3. رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن) 68

 

4-2-3-4. رمل مثمن مخبون (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن) 69

 

4-2-4. غزلیات بحر مجتث.. 70

 

4-2-4-1. مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) 70

 

4-2-4-2. مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن) 75

 

4-2-5. غزلیات بحر رجز. 76

 

4-2-5-1. رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) 76

 

4-2-5-2. رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) 77

 

4-2-6. غزلیات بحر خفیف.. 78

 

4-2-6-1. خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) 78

 

4-2-7. غزلیات بحر منسرح. 79

 

4-2-7-1. منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن) 79

 

4-2-8. غزلیات بحر سریع. 80

 

4-2-8-1. سریع مسدس مطوی مکشوف (مفتعلن مفتعلن فاعلن) 80

 

4-3. اوزان عروضی غزلیات هلالی جغتائی. 84

 

4- 3- 1. غزلیات بحر رمل. 84

 

4- 3- 1- 1. رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) 84

 

4- 3- 1- 2. رمل مثمن مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) 90

 

4- 3- 1- 3. رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن) 95

 

4- 3- 1- 4. رمل مسدس محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) 96

 

4- 3- 1- 5. رمل مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلن) 97

 

4-3-2. غزلیات بحر هزج. 97

 

4-3-2-1. هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) 97

 

4-3-2-2. هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن) 100

 

4-3-2-3. هزج مثمن اخرب (مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن) 103

 

4-3-2-4. هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) 103

 

4-3-2-5. هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) 104

 

4-3-3. غزلیات بحر مضارع. 104

 

4-3-3-1. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) 104

 

4-3-3-2. مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) 108

 

4-3-4. غزلیات بحر مجتث.. 109

 

4-3-4-1. مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) 109

 

4-3-4-2. مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن) 112

 

4-3-4-3. مجتث مثمن مخبون اصلم (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع‌لن) 113

 

4-3-5. غزلیات بحر رجز. 113

 

4-3-5-1. رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) 113

 

4-3-5-2. رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) 114

 

4-3-6. غزلیات بحر خفیف.. 115

 

4-3-6-1. خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) 115

 

4-3-7. غزلیات بحر منسرح. 116

 

4-3-7-1. منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن) 116

 

4-3-8. غزلیات بحر متقارب.. 116

 

4-3-8-1. متقارب مثمن سالم (فعولن فعولن فعولن فعولن) 117

 

4-3-9. غزلیات بحر سریع. 117

 

4-3-9-1. سریع مسدس مطوی مکشوف (مفتعلن مفتعلن فاعلن) 117

 

4-4. اوزان عروضی غزلیات محتشم کاشانی. 121

 

4- 4- 1. غزلیات بحر رمل. 121

 

4-4-1-1. رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) 121

 

4-4-1-2. رمل مثمن مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) 128

 

4-4-1-3. رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن) 134

 

4-4-1-4. رمل مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلن) 135

 

4- 4- 2. غزلیات بحر هزج. 135

 

4-4-2-1. هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) 135

 

4-4-2-2. هزج مثمن اخرب (مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن) 141

 

4-4-2-3. هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن) 141

 

4-4-2-4. هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) 143

 

4-4-2-5. هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) 143

 

4- 4- 3. غزلیات بحر مضارع. 144

 

4-4-3-1. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) 144

 

4-4-3-2. مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) 149

 

4-4-4. غزلیات بحر مجتث.. 150

 

4-4-4-1. مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) 150

 

4-4-4-2. مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن) 541

 

4-4-5. غزلیات بحر رجز. 156

 

4-4-5-1. رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) 156

 

4-4-5-2. رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) 157

 

4-4-5-3. رجز مثمن مطوی مرفل (مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن) 158

 

4-4-5-4. رجز مثمن مخبون مرفل(مفاعلاتن مفاعلاتن مفاعلاتن مفاعلاتن) 159

 

4-4-5-5. رجز مثمن مطوی مخلوع (مفتعلن فعولن مفتعلن فعولن) 159

 

4-4-6. غزلیات بحر منسرح. 160

 

4-4-6-1. منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن) 160

 

4-4-6-2. منسرح مثمن مطوی منحور (مفتعلن فاعلات مفتعلن فع) 161

 

4-4-7. غزلیات بحر سریع. 161

 

4-4-7-1. سریع مسدس مطوی مکشوف (مفتعلن مفتعلن فاعلن) 161

 

4-4-8. غزلیات بحر متقارب.. 162

 

4-4-8-1. متقارب مثمن سالم (فعولن فعولن فعولن فعولن) 162

 

4-4-8-2. متقارب مثمن محذوف (فعولن فعولن فعولن فعل) 163

 

4-4-8-3. متقارب مثمن اثلم (فع لن فعولن فع لن فعولن) 163

 

4-4-9. غزلیات بحر خفیف.. 164

 

4-4-9-1. خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) 164

 

4-4-10. غزلیات بحر کامل. 164

 

4-4-10-1. کامل مثمن سالم (متفاعلن متفاعلن متفاعلن متفاعلن) 165

 

4-4-10-2. کامل مثمن مرفل احذ (متفاعلاتن فعلن متفاعلاتن فعلن) 165

 

4-5. اوزان عروضی غزلیات وحشی بافقی. 171

 

4- 5- 1. غزلیات بحر رمل. 171

 

4- 5- 1- 1. رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) 171

 

4- 5- 1- 2. رمل مثمن مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) 176

 

4- 5- 1- 3. رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن) 179

 

4- 5- 1- 4. رمل مسدس محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) 179

 

4- 5- 2. غزلیات بحر هزج. 180

 

4- 5- 2- 1. هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) 180

 

4- 5- 2- 2. هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن) 184

 

4- 5- 2- 3. هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) 186

 

4- 5- 2- 4. هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) 187

 

4- 5- 3. غزلیات بحر مضارع. 188

 

4- 5- 3- 1. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) 188

 

4- 5- 3- 2. مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) 192

 

4- 5- 4. غزلیات بحر مجتث.. 193

 

4- 5- 4- 1. مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) 193

 

4- 5- 4- 2. مجتث مثمن مخبون اصلم (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لن) 194

 

4- 5- 4- 3. مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن) 195

 

4- 5- 5. غزلیات بحر رجز. 196

 

4- 5- 5- 1. رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) 196

 

4- 5- 5- 2. رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) 197

 

4- 5- 6. غزلیات بحر منسرح. 198

 

4- 5- 6- 1. منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن) 198

 

4- 5- 7. غزلیات بحر خفیف.. 199

 

4- 5- 7- 1. خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) 199

 

4-6. تجزیه و تحلیل مقایسه‌ای و استنباطی. 203

 

4-6-1. میزان کاربرد بحرهای عروضی. 203

 

4-6-2. گونه‌های اصلی وزن. 205

 

4-6-3. تنوع وزنی. 206

 

4-6-4. طول وزن‌ها 212

 

4-6-5. موسیقی وزن‌. 212

 

4-6-6. مضمون غزل‌ها 214

 

 

 

فصل پنجم (نتیجه)

 

5-1. مقدمه. 216

 

5-2. نتایج بررسی. 216

 

5-3. پیشنهادات.. 218

 

 

 

فهرست منابع. 219

 

چکیده انگلیسی 222

 

 

 

فهرست جداول                                         

 

 

 

جدول 2-1- بحور عروضی و معنای لغوی و ساختار آن‌ها 18

 

جدول 3-1- قالب‌های شعری و تعداد اشعار شاعران منتخب وقوعی. 35

 

جدول 4-1- بسامد بحور عروضی اشعار بابا فغانی. 82

 

جدول 4-2- بسامد اوزان عروضی اشعار بابا فغانی. 83

 

جدول 4-3- بسامد بحور عروضی اشعار هلالی جغتائی. 119

 

جدول 4-4- بسامد اوزان عروضی اشعار هلالی جغتائی. 120

 

جدول 4-5- بسامد بحور عروضی اشعار محتشم کاشانی. 167

 

جدول 4-6- بسامد اوزان عروضی اشعار محتشم کاشانی. 170-168

 

جدول 4-7- بسامد بحور عروضی اشعار وحشی بافقی. 201

 

جدول 4-8- بسامد اوزان عروضی اشعار وحشی بافقی. 202

 

جدول 4-9- بسامد بحورعروضی در غزل‌های دیوان شاعران. 204

 

جدول 4-10- بسامد بحورعروضی در اشعار شاعران. 204

 

جدول 4-11- گونه‌های اصلی وزن در غزل‌های هر شاعر. 206-205

 

جدول 4-12- بحر رمل. 207

 

جدول 4-13- بحر هزج. 207

 

جدول 4-14- بحر رجز. 208

 

جدول 4-15- بحر مجتث.. 208

 

جدول 4-16- بحر منسرح. 209

 

جدول 4-17- بحر خفیف.. 209

 

جدول 4-18- بحر سریع. 209

 

جدول 4-19- بحر متقارب.. 210

 

جدول 4-20- بحر کامل. 210

 

جدول 4-21- بسامد اوزان عروضی غزل‌ها از نظر کوتاهی و بلندی.. 212

 

جدول 4-22- بسامد اوزان عروضی جویباری و خیزابی. 213

 

فهرست نمودارها

 

 

 

نمودار 1-1- نمونه‌ی آماری تحقیق. 10

 

نمودار 2-1- مفاهیم اوزان عروضی. 22

 

نمودار 4-1- درصد فراوانی بحور عروضی غزلیات بابا فغانی و کل دیوان او. 81

 

نمودار 4-2- درصد فراوانی اوزان عروضی غزلیات بابا فغانی و کل دیوان او. 81

 

نمودار 4-3- درصد فراوانی بحور عروضی غزلیات هلالی جغتائی و کل دیوان او. 118

 

نمودار 4-4- درصد فراوانی اوزان عروضی غزلیات هلالی جغتائی و کل دیوان او. 118

 

نمودار 4-5- درصد فراوانی بحور عروضی غزلیات محتشم کاشانی و کل دیوان او. 166

 

نمودار 4-6- درصد فراوانی اوزان عروضی غزلیات محتشم کاشانی و کل دیوان او. 166

 

نمودار 4-7- درصد فراوانی بحور عروضی غزلیات وحشی بافقی و کل دیوان او. 200

 

نمودار 4-8- درصد فراوانی اوزان عروضی غزلیات وحشی بافقی و کل دیوان او. 200

 

نمودار 4-9- درصد فراوانی اوزان خیزابی و جویباری در مجموع غزلیات شاعران. 213

 

نمودار 4-10- درصد فراوانی اوزان دوری و عادی در غزلیات شاعران. 214

 

چکیده

 

 

3-1-3-کاربرد حروف لاتین در بیت ……………………………………………………………………………………… 37

 

3-1-4- کاربرد واژگان لاتین به فارسی………………………………………………………………………………….. 38

 

3-1-5- تکرار یک واج در کلمه ……………………………………………………………………………………………. 40

 

3-1- 6-کاربرد کلمات تخصصی و نیمه تخصصی …………………………………………………………………….. 42

 

3-1-7- کاربرد واژگان قدیمی در شعر پست مدرن …………………………………………………………………. 44

 

3-1-8- کاربرد واژگان رکیک و بی ادبانه ………………………………………………………………………………. 45

 

3-1-9- کاربرد زنجیره وار کلمات …………………………………………………………………………………………. 47

 

3-1-10- فرایندهای واجی ………………………………………………………………………………………………….. 48

 

3-2-تکرار…………………………………………………………………………………………………………….52

 

فصل چهارم: کارکرد عاطفی

 

4-1-درآمدی بر کارکرد عاطفی……………………………………………………………………………………………… 55

 

4-1-1-عشق ………………………………………………………………………………………………………………………. 56

 

4-1-2- گریه ………………………………………………………………………………………………………………………. 63

 

4-1- 3-غم و اندوه ……………………………………………………………………………………………………………… 69

 

4-1-4-  خسته…………………………………………………………………………………………………………………….. 73

 

4-1-5-  درد ………………………………………………………………………………………………………………………. 77

 

4-1-6-  ناامیدی و بدبینی ……………………………………………………………………………………………………. 82

 

4-1-7- انتظار ……………………………………………………………………………………………………………………… 87

 

4-1-8- بی تفاوتی ……………………………………………………………………………………………………………….. 92

 

4-1-9-  ترس، هراس و دلهره ………………………………………………………………………………………………. 95

 

4-1-10-تنهایی …………………………………………………………………………………………………………………… 100

 

4-2- حس آمیزی…………………………………………………………………………………………………………………. 107

 

4-3- عناصر موهوم ……………………………………………………………………………………………………………… 107

 

4-4- باورهای عامیانه ………………………………………………………………………………………………………….. ..109

 

فصل پنجم : کارکرد نحوی

 

5-1-درآمدی بر  کارکرد نحوی …………………………………………………………………………………………….. ..112

 

5-2- نوآوری های زبانی ………………………………………………………………………………………………………. ..112

 

5-3- نقش های پر کاربرد دستوری ……………………………………………………………………………………….. 125

 

5-3-1-صفت ………………………………………………………………………………………………………………………. 125

 

5-3-2 قید …………………………………………………………………………………………………………………………… 134

 

5-3-3- کاربرد ضمایر ………………………………………………………………………………………………………….. 140

 

5-3-4- کاربرد حرف اضافه …………………………………………………………………………………………………. 147

 

5-3-5- نام آوا……………………………………………………………………………………………………………………… 149

 

5-3-6- اسم صوت ……………………………………………………………………………………………………………… 153

 

5-4- افعال منفی ………………………………………………………………………………………………………………….. 156

 

5-5- کاربرد فراوان فعل امر و نهی …………………………………………………………………………………………. 158

 

5-6- کاربرد واژه ی توی ……………………………………………………………………………………………………… 160

 

5-7- کاربرد واژه ی هی ……………………………………………………………………………………………………….. 162

 

5-8- ناتمام ماندن جملات …………………………………………………………………………………………………….. 164

 

فصل ششم : کارکردهای دیگر زبان در واژگان پرکاربرد

 

 

6-1- زن و نمادهای زنانه ……………………………………………………………………………………………………… 169

 

6-2-مرد……………………………………………………………………………………………………………………………….. 179

 

6-3- کودکی و بچه در شعر پست مدرن …………………………………………………………………………………. 184

 

6-4- پست مدرن و تردید ……………………………………………………………………………………………………… 185

 

6-5- جایگاه زبان محاوره در آثار پست مدرن ……………………………………………………………………….. 187

 

6-6- پست مدرن و جبرگرایی ………………………………………………………………………………………………. 189

 

6-7- خدا در شعر پست مدرن ………………………………………………………………………………………………. 190

 

6-8-مرگ ومرگ اندیشی درتفکرپست مدرن…………………………………………………………………196

 

6-9-خودکشی………………………………………………………………………………………………………..201

 

6-10- تصویرهای شعری پست مدرن   ………………………………………………………………………………….. 205                                                                                    6-11 – بی موضوعی شعرپست مدرن    …………………………………………………………………………………. 206

 

6-12- نامفهوم بودن شعرپست مدرن………………………………………………………………………………………. 207

 

6-13- بی معنایی شعرپست مدرن…………………………………………………………………………………………… 209

 

6-14-هیچ و پوچ اندیشی ………………………………………………………………………………………..210

 

6 -15-اصطلاحات شغلی………………………………………………………………………………………….213

 

6-16- کاربرد نام حیوانات ……………………………………………………………………………………………………. 216

 

6-17- کاربرد نام فصل ها …………………………………………………………………………………………………….. 222

 

6-18- کاربرد روز و شب ……………………………………………………………………………………………………… 225

 

6-19- کاربرد رنگ­ها …………………………………………………………………………………………………………… 227

 

6-20- کاربرد اعضای بدن ……………………………………………………………………………………………………. 232

 

6- 21-حواس پنجگانه …………………………………………………………………………………………………………. 234

 

6-22- طنز و شعر پست مدرن ………………………………………………………………………………………………. 250

 

6-23- خواب و ملزومات آن ………………………………………………………………………………………………… 254

 

6-24- قصه و داستان …………………………………………………………………………………………………………… 257

 

6-25- کاربرد اعداد ……………………………………………………………………………………………………………… 262

 

6-26- اسم های خاص ………………………………………………………………………………………………………… 266

 

6-27- مورد خطاب قرار دادن ………………………………………………………………………………………………. 289

 

6-28- فتوشعر ……………………………………………………………………………………………………………………… 291

 

6-29- شعر دیداری ……………………………………………………………………………………………………………… 292

 

فصل نهم: نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………… 296

 

منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………………………………. 301

 

فهرست جداول

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

جدول شماره 1 : بسامد واژه عشق…………………………………………………………………………………………………. 56

 

جدول شماره 2: بسامد واژه گریه ………………………………………………………………………………………………….. 63

 

جدول شماره 3: بسامد واژه غم و غصه …………………………………………………………………………………………. 69

 

جدول شماره 4: بسامد واژه خسته ………………………………………………………………………………………………… 73

 

جدول شماره 5 : بسامد واژه درد ………………………………………………………………………………………………….. 77

 

جدول شماره 6 : بسامد ناامیدی و بدبینی ………………………………………………………………………………………. 82

 

جدول شماره 7 : بسامد واژه انتظار ……………………………………………………………………………………………….. 87

 

جدول شماره 8 : بسامد واژه بی تفاوتی …………………………………………………………………………………………. 92

 

جدول شماره 9 : بسامد واژه ترس، هراس و دلهره …………………………………………………………………………. 95

 

جدول شماره 10 : بسامد واژه تنهایی ……………………………………………………………………………………………. 100

 

جدول شماره 11 : کاربرد صفت منفی …………………………………………………………………………………………… 125

 

جدول شماره 12 : کاربرد غیر تنوین  دار ………………………………………………………………………………………. 134

 

جدول شماره 13 : کاربرد قیدهای بی نشانه …………………………………………………………………………………… 136

 

جدول شماره 14 : کاربرد بسامد ضمایر ………………………………………………………………………………………… 140

 

جدول شماره 15 : بسامد فعل امر و نهی ……………………………………………………………………………………….. 158

 

جدول شماره 16 : کاربرد واژه ی تویِ ………………………………………………………………………………………….. 160

 

جدول شماره 17: بسامد واژه ی هی …………………………………………………………………………………………….. 162

 

جدول شماره 18 : بسامد هیچ و پوچ اندیشی ………………………………………………………………………………… 210

 

 

 

جدول شماره 19 : بسامد حیوانات ……………………………………………………………………………………………….. 216

 

جدول شماره 20: بسامد فصل ها…………………………………………………………………………………………………… 222

 

جدول شماره 20 : بسامد شب و روز …………………………………………………………………………………………….. 225

 

جدول شماره 21 : بسامد رنگ ها …………………………………………………………………………………………………. 227

 

جدول شماره 22 : بسامد اعضای بدن …………………………………………………………………………………………… 232

 

جدول شماره 23: بسامد اعداد ……………………………………………………………………………………………………… 262

 

فهرست تصاویر

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

تصویر شماره 1 : فتوشعر ………………………………………………………………………………………………………………. 291

 

تصویر شماره 2 : شعر دیداری ………………………………………………………………………………………………………. 292

 

تصویر شماره 3 : شعر دیداری ………………………………………………………………………………………………………. 293

 

 

 

 

1ـ7ـ5ـ مقام معظم رهبری…………………………………………………………………………. 11

 

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

 

2ـ1ـ مقدمه…………………………………………………………………………………………. 12

 

2ـ2ـ پیشینه تجربی تحقیق در زمینه‌ی جامعه‌شناسی ادبیات………………………………………. 12

 

2ـ2ـ1ـ در خارج…………………………………………………………………………………… 12

 

2ـ2ـ2ـ در ایران…………………………………………………………………………………… 13

 

2ـ3ـ پیشینه تجربی تحقیق درباره استاد شهریار………………………………………………….. 14

 

2ـ4ـ نقش دین در اجتماع از دیدگاه اسلام…………………………………………………………. 15

 

2ـ5ـ نظریه‌های جامعه‌شناسان در حوزه دین……………………………………………………… 18

 

2ـ5ـ1ـ نظریه امیل دورکیم……………………………………………………………………….. 18

 

2ـ5ـ2ـ نظریه ماکس وبر………………………………………………………………………….. 19

 

2ـ5ـ3ـ نظریه کلود هانری سن سیمون……………………………………………………………. 20

 

2ـ5ـ4ـ نظریه کارل مارکس………………………………………………………………………. 21

 

2ـ5ـ5ـ نظریه یوآخیم واخ…………………………………………………………………………. 21

 

2ـ5ـ6ـ نظریه میلتون یینگر………………………………………………………………………. 22

 

2ـ5ـ7ـ نظریه هربرت اسپنسر……………………………………………………………………. 23

 

2ـ6ـ چهارچوب نظری تحقیق…………………………………………………………………….. 23

 

2ـ7ـ سؤال‌های تحقیق……………………………………………………………………………… 26

 

 

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                                 صفحه

 

فصل سوم: روش پژوهش

 

3ـ1ـ نوع و روش تحقیق………………………………………………………………………….. 27

 

3ـ2ـ واحدهای تحلیل محتوا……………………………………………………………………….. 28

 

3ـ3ـ مراحل گزینش مقوله‌ها و کدگذاری آن‌ها……………………………………………………. 28

 

3ـ4ـ جامعه آماری تحقیق…………………………………………………………………………. 30

 

3ـ5ـ نمونه آماری…………………………………………………………………………………. 30

 

3ـ6ـ حجم نمونه……………………………………………………………………………………. 30

 

3ـ7ـ اعتبار تحقیق…………………………………………………………………………………. 30

 

3ـ8ـ روش کار (چگونگی جمع‌آوری داده‌ها)……………………………………………………… 30

 

3ـ9ـ روش تجزیه و تحلیل داده‌ها…………………………………………………………………. 31

 

3ـ10ـ تعریف متغیرهای تحقیق…………………………………………………………………… 31

 

3ـ10ـ1ـ تعریف نظری مفهوم دین از منظر جامعه‌شناسی……………………………………….. 31

 

3ـ10ـ2ـ تعریف عملیاتی دین از منظر جامعه‌شناسی…………………………………………….. 32

 

3ـ11ـ داده‌های پژوهش……………………………………………………………………………. 33

 

3ـ11ـ1ـ داده‌های مربوط به ابعاد اجتماعی دین در دیوان اشعار فارسی استاد شهریار…………… 33

 

3ـ11ـ2ـ داده‌های نامشخص پژوهش……………………………………………………………… 42

 

فصل چهارم: یافته‌های پژوهش

 

4ـ1ـ مقدمه…………………………………………………………………………………………. 47

 

4ـ2ـ تحلیل توصیفی داده‌ها………………………………………………………………………… 48

 

 

4ـ3ـ توزیع فراوانی نسبی داده‌ها براساس سه مقوله………………………………………………… 5

 

4ـ3ـ1ـ مقوله اول (انسجام و همبستگی)………………………………………………………….. 51

 

4ـ3ـ2ـ مقوله دوم (فضیلت‌ها و ارزش‌های اخلاقی)………………………………………………. 52

 

4ـ3ـ3ـ مقوله سوم (ظلم‌ستیزی)……………………………………………………………………. 52

 

4ـ4ـ تحلیل تبیینی داده‌ها…………………………………………………………………………… 53

 

4ـ4ـ1ـ روش تحلیل ارزشیابی برای تحلیل تبیینی داده‌ها…………………………………………. 53

 

4ـ4ـ2ـ تحلیل داده‌ها با استفاده از آزمون «آماری » یا مجذور خی به‌کمک نرم‌افزار SPSS19. 69

 

4ـ4ـ3ـ آمار اجمالی توزیع فراوانی داده‌ها براساس سه مقوله…………………………………….. 82

 

4ـ4ـ3ـ1ـ مقوله‌های سه‌گانه (انسجام و همبستگی، فضائل و ارزش‌های اخلاقی و ظلم‌ستیزی)….. 83

 

4ـ4ـ3ـ2ـ مقوله اول (انسجام و همبستگی)………………………………………………………… 84

 

4ـ4ـ3ـ3ـ مقوله دوم (فضائل و ارزش‌های اخلاقی)……………………………………………….. 85

 

4ـ4ـ3ـ4ـ مقوله سوم (ظلم‌ستیزی)…………………………………………………………………. 86

 

فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادات

 

5ـ1ـ مقدمه…………………………………………………………………………………………. 87

 

5ـ2ـ نتایج توصیفی تحقیق………………………………………………………………………… 87

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                                 صفحه

 

5ـ2ـ1ـ سوال اصلی تحقیق………………………………………………………………………… 88

 

5ـ2ـ2ـ سوالات فرعی تحقیق……………………………………………………………………… 89

 

5ـ2ـ2ـ1ـ سوال اول تحقیق………………………………………………………………………… 89

 

5ـ2ـ2ـ2ـ سوال دوم تحقیق………………………………………………………………………… 89

 

5ـ2ـ2ـ3ـ سوال سوم تحقیق……………………………………………………………………….. 89

 

5ـ2ـ2ـ4ـ سوال چهارم تحقیق……………………………………………………………………… 90

 

5ـ2ـ2ـ5ـ سوال پنجم تحقیق……………………………………………………………………….. 90

 

5ـ2ـ2ـ6ـ سوال ششم تحقیق……………………………………………………………………….. 90

 

5ـ2ـ2ـ7ـ سوال هفتم تحقیق……………………………………………………………………….. 91

 

5ـ2ـ2ـ8ـ سوال هشتم تحقیق………………………………………………………………………. 91

 

5ـ2ـ2ـ9ـ سوال نهم تحقیق………………………………………………………………………… 91

 

5ـ2ـ2ـ10ـ سوال دهم تحقیق………………………………………………………………………. 92

 

5ـ2ـ2ـ11ـ سوال یازدهم تحقیق…………………………………………………………………… 92

 

5ـ2ـ2ـ12ـ سوال دوازدهم تحقیق………………………………………………………………….. 92

 

5ـ2ـ2ـ13ـ سوال سیزدهم تحقیق………………………………………………………………….. 93

 

5ـ3ـ بررسی شدت نظر شهریار نسبت به مقوله‌ها و کدهای تحلیلی……………………………… 93

 

5ـ4ـ نتیجه‌گیری کلی………………………………………………………………………………. 94

 

5ـ5ـ پیشنهادهای پژوهشی………………………………………………………………………… 95

 

5ـ6ـ محدودیت‌ها و مشکلات تحقیق………………………………………………………………. 95

 

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………….. 96

 

فهرست جداول

 

عنوان                                                                                                                 صفحه

 

جدول (3ـ1): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ1 (مذمت تفرقه)………………………………….. 34

 

جدول (3ـ2): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ2 (نوع‌دوستی)……………………………………. 34

 

جدول (3ـ3): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ3 (اتحاد)………………………………………….. 35

 

جدول (3ـ4): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ4 (انفاق)………………………………………….. 36

 

جدول (3ـ5): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ5 (محبت)………………………………………… 36

 

جدول (3ـ6): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ1 (عفو و بخشش)………………………………… 37

 

جدول (3ـ7): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ2 (وفای به عهد و وفاداری)……………………… 37

 

جدول (3ـ8): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ3 (اخلاق مداری)………………………………… 38

 

جدول (3ـ9): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ4 (عدل و عدالت)………………………………… 38

 

جدول (3ـ10): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ1 (مبارزه با ظلم)………………………………. 39

 

جدول (3ـ11): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ2 (جهاد)………………………………………… 39

 

جدول (3ـ12): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ3 (ایثار و شهادت)……………………………… 40

 

جدول (3ـ13): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ4 (آزادی)………………………………………. 41

 

جدول (3ـ14): داده‌های نامشخص مربوط به مقوله اول (انسجام و همبستگی)………………….. 42

 

جدول (3ـ15): داده‌های نامشخص مربوط به مقوله دوم (فضائل و ارزش‌های اخلاقی)…………. 44

 

جدول (3ـ16): داده‌های نامشخص مربوط به مقوله سوم (ظلم‌ستیزی)……………………………. 45

 

جدول (4ـ1): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ1………. 48

 

جدول (4ـ2): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ2………. 48

 

جدول (4ـ3): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ3………. 48

 

جدول (4ـ4 ): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ4……… 49

 

جدول (4ـ5): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ5………. 49

 

جدول (4ـ6): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ1…………. 49

 

جدول (4ـ7): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ2………. 49

 

جدول (4ـ8): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ3………. 50

 

جدول (4ـ9): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ4…………. 50

 

جدول (4ـ10): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ1……….. 50

 

جدول (4ـ11): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ2…….. 51

 

جدول (4ـ12): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ3……….. 51

 

جدول (4ـ13): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ4…….. 51

 

جدول (4ـ14): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ1………………………………. 54

 

جدول (4ـ15): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ2………………………………. 55

 

جدول (4ـ16): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ3………………………………. 57

 

فهرست جداول

 

عنوان                                                                                                                 صفحه

 

جدول (4ـ17): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ4 ( انفاق)…………………….. 58

 

جدول (4ـ18): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ5 (محبت)…………………….. 59

 

جدول (4ـ19): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ1 (عفو و بخشش)…………….. 60

 

جدول (4ـ20): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ2 (وفای به عهد و وفاداری)….. 60

 

جدول (4ـ21): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ3 (اخلاق‌مداری)……………… 62

 

جدول (4ـ22): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ4 (عدل و عدالت)…………….. 63

 

جدول (4ـ23): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ1 (مبارزه با ظلم)…………….. 63

 

جدول (4ـ24): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ2 (جهاد)………………………. 65

 

جدول (4ـ25): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ3 (ایثار و شهادت)……………. 66

 

جدول (4ـ26): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ4 (آزادی)…………………….. 68

 

جدول (4ـ27): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ1 (مذمت تفرقه)………………… 69

 

جدول (4ـ28): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ2 (نوع‌دوستی)………………….. 70

 

جدول (4ـ29): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ3 ( اتحاد)……………………….. 71

 

جدول (4ـ30): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ4 (انفاق)………………………… 72

 

جدول (4ـ31): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ5 (محبت)………………………. 73

 

جدول (4ـ32): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ1 (عفو و بخشش)………………. 74

 

جدول (4ـ33): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ2 (وفای به عهد و وفاداری)……. 75

 

جدول (4ـ34): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ3  (اخلاق‌مداری)………………. 76

 

جدول (4ـ35): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ4 (عدل و عدالت)………………. 77

 

جدول (4ـ36): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ1 (مبارزه با ظلم)………………. 78

 

جدول (4ـ37): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ2 (جهاد)………………………… 79

 

جدول (4ـ38): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ3  (ایثار و شهادت)…………….. 80

 

جدول (4ـ39): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ4 (آزادی)………………………. 81

 

جدول (4ـ40): توزیع فراوانی نسبی مقوله‌های سه‌گانه…………………………………………… 83

 

جدول (4ـ41): توزیع فراوانی داده‌های مقوله‌ی اول تحقیق (انسجام و همبستگی)……………….. 84

 

جدول (4ـ42): توزیع فراوانی داده‌های مقوله‌ی دوم تحقیق (فضائل و ارزش‌های اخلاقی)………. 85

 

جدول (4ـ43): توزیع فراوانی داده‌های مقوله‌ی سوم تحقیق (ظلم‌ستیزی)………………………… 86

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست نمودارها

 

عنوان                                                                                                                 صفحه

 

نمودار (4ـ1): نمودار کد تحلیلی مذمت تفرقه…………………………………………………….. 70

 

نمودار (4ـ2): نمودار کد تحلیلی نوع‌دوستی………………………………………………………. 71

 

نمودار (4ـ3): نمودار کد تحلیلی اتحاد……………………………………………………………. 72

 

نمودار (4ـ4): نمودار کد تحلیلی انفاق……………………………………………………………. 73

 

نمودار (4ـ5): نمودار کد تحلیلی محبت…………………………………………………………… 74

 

نمودار (4ـ6): نمودار کد تحلیلی عفو و بخشش…………………………………………………… 75

 

نمودار (4ـ7): نمودار کد تحلیلی وفای به عهد و وفاداری………………………………………… 76

 

نمودار (4ـ8): نمودار کد تحلیلی اخلاق‌مداری……………………………………………………. 77

 

نمودار (4ـ9): نمودار کد تحلیلی عدل و عدالت…………………………………………………… 78

 

نمودار (4ـ10): نمودار کد تحلیلی مبارزه با ظلم…………………………………………………. 79

 

نمودار (4ـ11): نمودار کد تحلیلی جهاد…………………………………………………………… 80

 

نمودار (4ـ12): نمودار کد تحلیلی ایثار و شهادت………………………………………………… 81

 

نمودار (4ـ13): نمودار کد تحلیلی آزادی…………………………………………………………. 82

 

نمودار (4ـ14): نمودار فراوانی نسبی ابیات به تفکیک مقوله‌های سه‌گانه………………………. 83

 

نمودار (4ـ15): نمودار ستونی مقوله اول………………………………………………………… 84

 

نمودار (4ـ 16): نمودار ستونی مقوله دوم………………………………………………………… 85

 

نمودار (4ـ17): نمودار ستونی مقوله سوم………………………………………………………… 86

 

چکیده

 

موضوع پژوهش حاضر «تحلیل محتوای دیوان اشعار فارسی استاد شهریار از حیث توجه به ابعاد اجتماعی دین» می‌باشد. چهارچوب نظری تحقیق را نظریه‌های دورکیم، کارل مارکس، ماکس وبر، اسپنسر و یینگر درمورد دین تشکیل می‌دهند. به عقیده دورکیم دین عامل همبستگی و ثبات اجتماعی و پایداری جامعه و مظهر قدرت جامعه است و نقش مثبت دین در حل و فصل مشکلات اجتماعی، در ایجاد یگانگی و در معنویتی که در جامعه به‌وجود می‌آید نیز سخت اهمیّت دارد. کارل ماركس معتقد است كه، انسان دین را می‌آفریند و دین، هم ابزار ستمگری به طبقه زیردست جامعه و هم بیانگر اعتراض علیه ستمگری می‌باشد. طبق نظر یینگر، دین از طریق تأكید بر ارزش‌های كلی و دسترسی‌پذیر یعنی ارزش‌هایی چون رستگاری و یا توجیه رنج، ناكامی و محرومیت و نظایر آن، موجب حفظ سازمان اخلاقی جامعه می‌شود. با توجه به این‌که ادیان الهى و آسمانى در ترویج فضایل، آرمان‌ها، آداب مثبت و خصلت‌هاى نیكو، نقش مؤثرى داشته‌اند، اسپنسر در این باره معتقد است: «بیان آداب و فضایل جوامع كه پایه‌ى تمدن آن‌هاست، ناشى از دین است». بر این اساس سه مقوله‌ی انسجام و همبستگی اجتماعی، فضائل و ارزش‌های اخلاقی و ظلم‌ستیزی تعیین شد و کدهای تحلیل تحقیق در هریک از این سه مقوله جای گرفتند. با توجه به اهداف تحقیق، برای هریک از مقوله‌ها و کدهای تحلیلی، سوالاتی طراحی کردیم. از تکنیک تحلیل محتوا که در تحقیقات بنیادی، تاریخی، اسنادی و کیفی به‌کار گرفته می‌شود، در این تحقیق استفاده شد. جامعه آماری این تحقیق عبارت است از دیوان سه جلدی اشعار فارسی استاد شهریار که نمونه‌گیری هم نداشتیم. با استفاده از اعتبار صوری و به‌کارگیری روش بررسی کتابخانه‌ای و نیز استفاده از روش تحلیل کمی و کیفی، داده‌ها جمع‌آوری شد و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از دو روش «تحلیل ارزشیابی» و «آزمون خی‌دو» بهره گرفتیم. برای ارائه نتایج، از روش توصیفی و نیز تحلیل محتوای ارزشیابی در یافتن پاسخ سوالات مطرح شده استفاده شد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که استاد شهریار به‌ترتیب به مباحث ایثار و شهادت، جهاد، عدل و عدالت و وحدت و نوع‌دوستی اهمیت به‌سزایی قائل بوده و همگان را به این مفاهیم دینی که حیات‌بخش برای جوامع انسانی و اسلامی هستند دعوت می‌نماید.

 

واژگان کلیدی: دین، همبستگی اجتماعی، ارزش‌های اخلاقی، ظلم‌ستیزی، ایثار و شهادت، عدالت

 

1ـ1ـ مقدمه

 

طی سال‌های متمادی که از عمر بشر و جامعه انسانی می‌گذرد دین تنها گزینه‌ای است که تقریباً تمام انسان‌ها را در اختیار خود داشته است. جدا از ماهیت­های متنوع و مختلفی که دین در جهان داشته، تمامی مردم در ارتباط خود با جهان طبیعت و نیروهای موجود در آن، اندیشه‌ای را برگزیده‌اند. دین در عرصه­ی اجتماع، سال‌های متمادی حضوری چشم‌گیر داشته است و آموزش و پرورش، اقتصاد، سیاست، تولید علم و اخلاق، همگی در اختیار دین و شارعان آن بوده است.

 

در جوامع اسلامی، دین معمولاً نقش اساسی در زندگی اجتماعی مسلمانان دارد و نمادها و شعائر دینی غالباً با فرهنگ مادی و هنری جامعه از جمله ادبیات در­آمیخته است. با نگاهی گذرا به آثار بزرگان ادبیات و شعر جوامع اسلامی، در­­­­می­یابیم که بسیاری از اشاره­ها، عبارت­ها، تعبیرها و استدلال­های آنان، با اقتباس و الهام از آموزه­های دینی می‌باشد، به‌طوری‌که از مقوله‌های فردی مانند پرستش، عبادت و خداباوری گرفته تا مؤلفه‌هایی اجتماعی همچون عدالت‌محوری، ظلم‌ستیزی، برابری، وحدت، احسان و نیکوکاری و. . . همواره موردنظر این ادیبان بوده است.

 

دین و ادبیات بی‌شک کهن­ترین انگاره‌های فرهنگی یک ملت به‌شمار می­آیند. دین، راه و روش و آیین زندگی کردن در راه حق را نشان می‌دهد، راهی که سعادت را تضمین می‌کند. در این میان هنر و ادبیات به‌ویژه شعر، مهمترین ابزاری است که دینداران و عرفا با آن به ترویج اندیشه­های دینی پرداخته­اند. آن‌گونه که دکتر علی شریعتی، هنر را جزئی از دین می‌داند و می‌گوید‌: «هنر یک مقوله‌ی دینی و یک حقیقت متعالی و مقدس است که نجات‌بخش بشریت است و یک رسالت مافوق مادی و متعالی و صد در صد انسانی دارد» (شریعتی، 1362: 8).

 

دین در شعر فارسی و در قرون متمادی، از سیطره‌ی محکم و آشکاری برخوردار بوده است، تا آنجا كه بیشتر سروده­های پیش از اسلام، متضمن تعالیم اخلاقی و مضامین دینی بوده است. ادبیات فارسی از همان آغاز پیدایش و توسعه­ی خود (نیمه قرن سوم هجری) برخلاف ادبیات عربی كه یک دوره‌ی جاهلی را پشت سر گذرانده، صبغه­­ی فرهنگی داشته است، لذا تأثیر تعالیم اسلام در آن، نه بر اثر برخوردهای تنش‌آمیز و فیزیكی بلكه برخواسته از تعامل فرهنگی و ادبی بوده است (صادقی، 1376: 157).

 

از همان قرون نخستین ورود اسلام به ایران، واژه­هایی از قبیل آیت، اذان، ایمان، ثواب، جهاد، حلال، حرام، صوم، عقاب، غیبت، قضا و قدر، کافر، مسجد، مسلم، حاکم، بیت‌المال، جزیه، محتسب، والی و. . . به‌جای واژگان فارسی یا همراه با آن در زبان و ادبیات فارسی رواج یافته و با تداوم این داد و ستد ادبی و فرهنگی، جایگاهی محکم برای خود پیدا کرده است.

 

شاعران پارسی‌گویِ دین‌باور، با این اعتقاد که شعرشان با بهره گرفتن از مضامین دینی و قرآنی از ژرفا و عمق بیشتر و اصالتی والا برخوردار خواهد شد، به دین توجه و گرایش نشان داده‌اند. هیچ دیوان شعر پارسی را نمی­توان یافت که با توحید و ستایش ذات باری‌تعالی و نعت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و نیایش و سوز و گدازهای عارفانه شروع نشده باشد و به این ترتیب است که اشعار توحیدی، نیایشی، عرفانی، حکمی و اخلاقی، همه تحت تأثیر دین و آموزه‌های اعتقادی سروده شده‌اند (ممتحن و محمدی، 1392).

 

استاد شهریار نیر که یکی از شاعران پارس‌گوی معاصر می‌باشد با استفاده ماهرانه شهریار از جلوه­های متعدد و متنوع فرهنگ عامه، گنجینه‌ای ارزشمند از لغات، اصطلاحات و باورهای عامیانه، کنایه‌ها و. . . فراهم آورده است که بررسی آن‌ها نتایج مهم اجتماعی، فرهنگی، دینی و ادبی درپی دارد. قصیده‌ها و مثنوی‌های استاد منعکس کننده­ی دیدگاه دینی، اجتماعی، فرهنگی و گاه سیاسی او می‌باشد (چلبیانی، 1386).

 

شهریار در ارائه اندیشه‌ها و عواطف خود، با روحیه‌ها و ذوق و سلیقه‌های مختلف چنان سازگارانه روبه‌رو شده و تا آنجا همزیستی مسالمت‌آمیز با موافق و مخالف را مهم شمرده است که رفتار اجتماعی و سوگیری‌اش در مجموع، مفهوم شعر زیر را در ذهن‌ها تداعی می‌کند (علیزاده، 1374: 325).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چنان با نیک و بد سر کن که بعد از مردنت ­­­­­­­­

مسلمانت به زمزم شوید و هندو بسسوزاند ­­­­­­­­

 

پژوهش حاضر به‌منظور بررسی و تحلیل دیوان اشعار فارسی استاد شهریار از حیث توجه به ابعاد اجتماعی دین و با هدف روشن شدن هرچه بیشتر دیدگاه‌های دینی ـ اجتماعی ایشان تحریر شده و اشعار فارسی استاد در باب­های انسجام و همبستگی، ظلم‌ستیزی و توجه به فضائل و ارزش‌های اخلاقی که منعکس کننده‌ی اندیشه‌های دینی و اجتماعی این شاعر متعهد می‌باشد مورد مطالعه قرار گرفته و تبیین شده است تا محققان آثار ایشان را اندک فایده آید.

 

 

 

1ـ2ـ طرح مسأله

 

دین یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال پویاترین نهادهای جامعه است. از نقطه‌نظر جامعه‌شناسی، دین یک واقعیت تاریخی ـ اجتماعی و نهادی اولیه است (نویدنیا و عابدینی، 1390).

 

در سرتاسر تاریخ و در کهن­ترین فرهنگ­های بشری، دین به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین و فراگیرترین ویژگی زندگی انسانی، همواره به اشکال گوناگون وجود داشته و مورد توجه قرار گرفته است.

 

دین اصل وحدت‌بخش بوده و به انسان اجازه می­دهد تا بر تمایلات خودخواهانه‌ی خود فائق آمده و به هم‌نوعان خود عشق ورزد. دین سنگ بنای سامان اجتماعی و منبعی برای ارزش‌های اجتماعی است و بر گزینش‌های فردی و بسیاری از زمینه‌های زندگی روزمره تأثیر می‌گذارد و به‌عنوان تجلّی روح جمعی و عامل همبستگی و یکپارچگی جامعه محسوب می­شود (حیدری و همکاران، 1390).

 

«جامعه‌شناسی دین از جهت روش‌شناختی، شاخه‌ای از جامعه‌شناسی است و از جهت موضوع، شاخه‌ای از دین‌شناسی به‌شمار می‌رود» (عباسی، 1381: 22).

 

در جامعه‌شناسی دین، با رویکردی جامعه‌شناسانه به تحلیل دین پرداخته می‌شود. به واقع جامعه‌شناسی دین علمی است که درخصوص نقش دین در اجتماع و همچنین تأثیر آن بر حالت شخص با ایمان تمرکز می‌کند (اسکات و هال، 1382: 14).

 

البته باید توجه داشت که جامعه‌شناسی دین نگاهش صرفاً معطوف به تأثیر دین در اجتماع نیست، بلکه تأثیر متقابل اجتماع در دین را نیز بررسی می‌نماید (حیدری و همکاران، 1390).

 

آثار ادبی نیز تحت تأثیر شرایط اجتماعی موجود خلق می‌شود و رابطه­ی تنگاتنگی بین ادبیات و جامعه وجود دارد، و به‌همین علت است که، گاه شعر دینی بر مردم و رفتار اجتماعی­شان اثر گذاشته، و گاه مردم  بر شعر دینی، كه حاصل آن پدید آمدن انواع شعر با سبک‌های گوناگون است.

 

شعر از نظر معنی و محتوا به چهار دسته‌ی حماسی، غنایی، تعلیمی و وصفی تقسیم می‌شود. در طول تاریخ، در هریک از این شکل‌ها و قالب‌ها و محتواها، شعرهایی با مضامین دینی سروده شده است؛ مثل شعر مذهبی، مرثیه، مدیحه، شعر پایداری، شعر اخلاقی.

 

شعر و شاعر با رویدادهای اجتماعی بیگانه نیستند و همراه با هر تغییر در جامعه، تغییری محسوس، ماندگار و تأثیرگذار در آن‌ها دیده می‌شود. از این‌رو است که دکتر پرویز ناتل خانلری در مورد ارتباط هنرمند و اجتماع می‌نویسد:

 

هنرمند، پیش از آنکه هنری بنماید، عضو اجتماع است و ناچار از سود و زیان جامعه سهمی می‌برد، پس نمی‌تواند ادعا کند که با امور و حوادث اجتماعی ارتباط ندارد و این ارتباط، خواه ناخواه در آثار او به وجهی ظاهر می‌شود (سوری، 1388).

 

حال باید دید شعر دینی چگونه شعری است. به‌نظر می‌رسد در تصور عامه مردم و حتی برخی خواص، شعری دینی خوانده می‌شود که موضوعی دینی داشته باشد، یعنی درباره‌ی انسان، مکان، زمان یا عملی مقدس و دینی سروده شود. شاهد این مطلب تعریف دکتر حسین رزمجو از شعر دینی است:

 

اشعار دینی شامل سروده‌هایی است که محتوای آن‌ها را موضوعات دینی نظیر توحید باری‌تعالی یا سرگذشت پیشوایان دینی و مناقب و مصائب آن‌ها که به‌صورت مدایح یا مراثی به رشته نظم کشیده شده است، تشکیل می‌دهد.

 

 

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل اطلاعات

 

بخش اول ………………………………………………………………………………………………………………………. 12

 

4-1) زندگی نامه فردوسی و معرفی شاهنامه ………………………………………………………………………. 12

 

4-2) زندگی نامه و معرفی آثار نظامی گنجوی ……………………………………………………………………. 20

 

4-3) نام و توضیح برخی از عناصر فوق طبیعی، خیالی و افسانه ای در فرهنگ ایرانی……………………………………………………………………………………………………………………………… 27

 

بخش دوم ………………………………………………………………………………………………………………………. 35

 

 

 

 

 

الف

 

4-4) عناصر فوق طبیعی در شاهنامه فردوسی …………………………………………………………………….. 36

 

4-4-1) مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………….. 36

 

4-4-2) عنصر تجلی رنگها در شاهنامه ……………………………………………………………………………… 36

 

4-4-3) تجلی رنگهای گوناگون شاهنامه …………………………………………………………………………… 37

 

4-4-4) نمادینگی عنصر چهارگانه (آب، آتش، باد، خاک) ……………………………………………………. 43

 

4-4-5) نمادینگی عنصر درخت ……………………………………………………………………………………….. 50

 

4-4-6) تقدس و پرستش درخت در شاهنامه …………………………………………………………………….. 52

 

ا4-4-7) تبار درختی در شاهنامه ………………………………………………………………………………………. 53

 

4-4-8) هوم ………………………………………………………………………………………………………………….. 56

 

4-4-9) کرم هفتواد …………………………………………………………………………………………………………. 60

 

4-4-10) ضحاک ……………………………………………………………………………………………………………. 67

 

4-4-11) اژدها ……………………………………………………………………………………………………………….. 69

 

 

4-4-12) دیوان و ویژگی های ظاهری آنها در شاهنامه ………………………………………………………… 71

 

4-4-13) رخش ……………………………………………………………………………………………………………… 74

 

4-4-14) سیمرغ …………………………………………………………………………………………………………….. 82

 

4-5) عناصر فوق طبیعی در هفت پیکر نظامی …………………………………………………………………….. 86

 

4-5-1) مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………….. 86

 

4-5-2) چهره افسانه ای بهرام در هفت پیکر ……………………………………………………………………… 86

 

4-5-3) نمادشناسی عدد هفت در هفت پیکر ……………………………………………………………………… 89

 

4-5-4) تجلی رنگ در هفت پیکر …………………………………………………………………………………….. 91

 

4-5-5) نمادشناسی غار در هفت پیکر …………………………………………………………………………….. 101

 

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات

 

 

 

 

 

ب

 

5-1) نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………….. 106