2-4- پژوهش در سطح غارهای اروپا……………………………………………………………..19
2-5 – پیشینه سنگ نگاره های مناطق مختلف آسیای میانه (مرکزی)……………………………………25
2-6- پیشینه پژوهش و پراکندگی سنگ نگاره ها در ایران…………………………………………………….31
فصل سوم: معرفی مناطق و شرح نقوش
3-1- موقعیت استان لرستان…………………………………………………………………………..39
3-2- شرح، موضوع، اندازه و رنگ نقوش……………………………………………………………………………41
3-2-1- دوشه………………………………………………………………………………………….41
3-2-2- شرح نقاشی ها و اندازه نقوش در غار دوشه…………………………………………………………42
3-2-3- همیان………………………………………………………………………………………………53
3-2-4 – شرح نقاشی های همیان در کوه «کیزه»………………………………………………………………..54
3-2-5- نقاشی های جنوب تنگه «چالگه شله»……………………………………………………………………..57
3-2-6 – میرملاس …………………………………………………………………………………….58
3-2-7 – شرح نقاشی های غار جنوبی دره میرملاس…………………………………………………………..59
3-2-8 – نقاشی های قسمت شمالی تنگه میرملاس…………………………………………………………63
3-3 – معرفی منطقه تیمره…………………………………………………………………………..66
3-3-1- معرفی محل نگاره ها…………………………………………………………………………….67
3-3-2- شرح نقوش سنگ نگاره های تیمره…………………………………………………………………………70
3-4- ملاک انتخاب منطقه برای نگارگری……………………………………………………………………………83
3-5- مقایسه غار های لرستان با غارهای اروپا…………………………………………………………………..84
3-6- مقایسه سنگ نگاره تیمره با سنگ نگاره های دیگر نقاط دنیا……………………………………….87
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل نقوش
4-1- موضوع نگاره های منطقه ی لرستان………………………………………………………………………….92
4-1-1- نقوش جانوران…………………………………………………………………………………..92
4-1-2- ابزارها ………………………………………………………………………………………93
4-1-3- نقوش گیاهی……………………………………………………………………………….95
4-1-4- تصاویر ناشناخته…………………………………………………………………………………95
4-2- موضوع نگاره های تیمره…………………………………………………………………….95
4-2-1- نقوش جانوران…………………………………………………………………………………….95
4-2-2 پستانداران وحشی………………………………………………………………………95
4-2-3- پرندگان…………………………………………………………………………………………97
4-2-4 -جانوران اهلی……………………………………………………………………………………98
4-2-5- ابزارها……………………………………………………………………………………………..100
4-2-6 چند صحنه کمیاب………………………………………………………………………………….101
4-2-7 نمادها………………………………………………………………………………………104
فصل پنجم: هویت نقوش
5-1- هویت نگارگران……………………………………………………………………………………………………….116
5-2- هدف نگارگران…………………………………………………………………………………………………………116
5-3- تاریخگذاری نسبی سنگ نگاره ها……………………………………………………………………………..121
فصل ششم: مفهوم نقوش
6-1- نماد…………………………………………………………………………………………………127
6-2- نماد و اسطوره………………………………………………………………………………….. 130
6-3- جایگاه حیوانات در اساطیر……………………………………………………………………………………….132
6-3-1- بز و بز کوهی……………………………………………………………………………….134
6-3-2- قوچ……………………………………………………………………………………………….138
6-3-3- اسب…………………………………………………………………………………………139
6-3-4- شتر……………………………………………………………………………………………..141
6-3-5- گاو نر…………………………………………………………………………………………………………………..143
6-3-6- سگ……………………………………………………………………………………………………………………..143
6-3-7- خرگوش………………………………………………………………………………………………………………144
6-3-8- پرنده……………………………………………………………………………………………………………………146
6-3-9- مار ……………………………………………………………………………………………………………………..147
6-3-10- آهو……………………………………………………………………………………………………………………150
6-3-11- شیر………………………………………………………………………………………………………………….150
6-3-12- گراز………………………………………………………………………………………………………………….153
6-3-13- شغال………………………………………………………………………………………………………………..154
6-3-14- گوزن……………………………………………………………………………………………………………….155
6-3-15- روباه…………………………………………………………………………………………………………………156
6-3-16- گرگ………………………………………………………………………………………………………………….156
6-3-17- پلنگ………………………………………………………………………………………………………………….157
6-3-18- ببر……………………………………………………………………………………………………………………158
6-4- مفهوم دیگر نقوش موجود در صخر نگاری ها…………………………………………………………159
6-4-1- شا خه درخت…………………………………………………………………………………………………….159
6-4-2- زن………………………………………………………………………………………………………………………160
6-4-3- دایره…………………………………………………………………………………………………………………..160
6-4-4- مثلث……………………………………………………………………………………………………………………162
6-4-5- مربع……………………………………………………………………………………………………………………164
فصل هفتم: تجزیه و تحلیل ساختاری نقوش به منظوراستفاده گرافیکی
7-1- طبقه بندی و تجزیه و تحلیل ساختاری نقوش انسانی……………………………………………. 170
7-2- طبقه بندی وتجزیه و تحلیل ساختاری نقوش جانوری……………………………………………..175
7-3- طبقه بندی و گونه شناسی نقوش هندسی و نمادین………………………………………………..189
نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………194
منابع ومأخذ فارسی………………………………………………………………………………………………..
منابع و مأخذ لاتین………………………………………………………………………………………….
چکیده
لرستان و تیمره از جمله مناطق بسیار غنی هنر صخره نگاری در ایران هستند که مجموعه های فراوانی از آنها شناسایی شده است. تاکنون هیچ گونه تجزیه و تحلیلی از نظر گرافیکی و مفهومی روی این نقوش انجام نشده است.
از جمله مهمترین مواردی که ذهن پژوهنده را درگیر کرده است: انگیزه برای ثبت نقوش، هویت نگارگران، قدمت نگاره ها، مفهوم نقوش، و قابلیت استفاده از این نگاره ها در هنر امروز به خصوص ارتباط تصویری، می باشند.
بنابراین در جستجوی یافتن سوالات و فرضیه های مطرح شده، با مراجعه به کتابخانه و منابع موجود جهت بررسی نقوش، تحقیق میدانی را آغاز نموده و با سفر به برخی از مناطق مورد مطالعه، تهیه عکس، طراحی نقوش و گفتگو با اساتید صاحب نظر به بررسی و تجزیه و تحلیل ساختاری و محتوایی نقوش پرداختم.جداولی به منظور تفکیک نگاره ها از جهات مختلف ارائه شده است.
واژگان کلیدی: دوشه، همیان، میرملاس، تیمره، صخره نگاری_ ارتباط تصویری
مقدمه
هنر صخره ای(Rock art) دارای ابعاد جغرافیایی وسیعی می باشد و در بسیاری از نقاط دنیا بدست آمده است. این هنر از نظر زمانی ، از دوران پیش از تاریخ (پارینه سنگی ، نوسنگی ، برنز )، تاریخی تا سده های جدید را در بر می گیرد و از بدوی ترین هنرهای انسانی محسوب می گردد. هنر صخره ای یک مفهوم عام بوده و کار بر روی سنگ به عنوان بستر و وسیله ای برای انتقال مفاهیم و پیام ها و … را در بر می گیرد. یکی از جنبه های مختلف خاص این هنر، سنگ نگاره است. در واقع سنگ نگاره از عمومی ترین و در عین حال پیچیده ترین جلوه های هنر صخره ای است که تاکنون شناسایی شده اند. سنگ نگاره ها به دو روش کنده (Petroglyph) و نقاشی(Pictograph) ایجاد شده اند که در ایران نیز نمونه هایی از هر دو شیوه بدست آمده است. اما تعداد نقوش کنده بسیار بیشتر از نقاشی ها گزارش شده است.
انسان در هر زمان فارغ از تاریخ فرهنگ و تمدن خویش نخواهد زیست و برای درک عمیق تر آنچه شرایط امروزین او ساخته است، الزاماً به مطالعه سیر تحول زندگی نیاکان خویش پرداخته و افکار، آراء، اسطوره ها، هنر ، معماری و ابزارهای مورد استفاده پیشینیان را بررسی کرده و به تعبیری فرهنگ مادی و معنوی گذشته را در مدار توجه قرار داده است.
از آنجا که هنر در آغاز جز لاینفک زندگی انسان بوده است هیچگاه نمی توان جریان ابتدایی آن را مستقل از شئون مختلف زندگی بررسی کرد. انسان گرسنه و سرگردان ابتدایی چرا در گیر و دار زندگی پر تلاطم پیش از تاریخ به آفرینش هنر ی می پرداخته است بی گمان انسان ابتدایی به موازات تلاشی جانکاه که برای بقای خود در گیر و دار طبیعت می کرد آثاری هنری نیز می آفرید و از این کار سود و لذت می برد.
دیواره کوهستانی زاگرس در دروازه طبیعی تاریخ ایران زمین و از گذرگاه های پند آموز تاریخ جهان است که از شمال غربی تا جنوب شرقی ایران دامن گسترده است. در زاگرس میانی بقایائی از آثار هنری انسان ابتدایی بر دیواره صخره ها و لابه لای سنگ ها باقی مانده است، این آثار در مناطق لرستان کنونی که بخشی از لرستان تاریخی و فرهنگی است و منطقه تیمره باقی مانده است. شناخت سیر تحول بشر ابتدایی در این مناطق بجز از روی آثاری به جای نهاده ممکن نیست، به عنوان مثال هنرمند لرستانی، زمانی نقش بر دیواره کوه ثبت نموده و زمانی با ساختن اشیاء مفرغی موجودیت خود را برای معاصرین اثبات کرده است.
نگاره های این صخره ها که بستر نقوش پیشا تاریخی می باشند، عمدتاً ساده و اشکال انسانی و حیوانی است و موضوعات آن شکار و جنگ می باشد. از نظر تکنیک به روش کنده کاری و نقاشی ایجاد شده اند و همه نقوش در فضای باز قرار دارند. اصولاً گاه نگاری دقیق بر روی این نقوش صورت نگرفته است و از نظر گرافیکی و مفهومی هیچگونه تحلیلی روی تصاویر انجام نشده است.
و اما به منظور شمایل شناختی باید با دید جامع و در عین حال ریز بینانه دست به تفسیر این نقوش زد. سنگ نگاره ها می توانند از چند جنبه مورد بررسی و تحلیل قرار گیرند. مانند دیدگاه هایی که به نکات مردم شناسی، انسان شناسی توجه می کنند، اما دیدگاه هایی که قائل به تفسیر های هنری باشند هدف نهایی این تحقیق است.
در جستجوی یافتن سوالات مطرح شده، تحقیق خود را آغاز نموده، ابتدا دریافتم که پژوهش در این مورد با شناخت فرهنگ مردم آن دوره ممکن می شود و تنها منبع آن زمان همان تصاویر و اشیائ به جای مانده است.
1-1 بیان مسئله تحقیق
در سراسر تاریخ بشر، انسان در جهت بالا بردن توان خویش برای دریافت و جذب اطلاعات و برقراری ارتباط با محیط پیرامون خود و انسانهای دیگر، تلاش و کوششی پی گیر نموده اند. افزایش سرعت، وضوح و تنوع در انتقال اطلاعات نیز از عوامل مورد نظر انسان بوده و هست. به طور کلی انسانها بر قراری ارتباط را با استفاده از اشارات سر ودست و علائم صوتی آغاز کردند و برای بیان انتقال پیام های خود به توسعه و تکمیل ابزارهای خاص همچون موسیقی، رقص، آتش های نشانه و نقاشی پرداختند. سابقه استفاده از تصویر برای انتقال پیام، اخبار و برقراری ارتباط به دوران ما قبل تاریخ بشر و نقاشی هایی که بر روی غارها ترسیم شده بر می گردد.
غارها نخستین سکونت گاه های انسان و آغازگر تاریخ مدون بشری هستند، چرا که نقاشی های روی صخره ها، کهن ترین آثاری است که انسان اولیه تا کنون از خود به جا گذاشته است. اهمیت نقوش مذکور از این جهت است که آنها نخستین تجلیات ذوق هنری، فرهنگی مردمان غارنشین مناطق مورد مطالعه به شمار می روند. این هنر به تدریج تکامل یافته و به نسل های بعدی منتقل می شود تا اینکه در هزاره نخست پیش از میلاد تجلی این هنر قدیمی، مهارت و تکامل ویژه ای روی اشیاء برنزی لرستان ظاهر می شود و تاجائیکه به لحاظ تکنیک و صنعت به عنوان شاخه ای از هنر فلز کاری و به نام برنز (مفرغ) لرستان معروفیت جهانی پیدا می کند. همین توجه موجب شناسایی سنگ نگاره های منقوش و نقر شده بر دیواره های بعضی از غارها و صخره های این سرزمین کوهستانی شد. غارهای دوشه و میر ملاس و همیان و چالگه شله در لرستان گلپایگان و محلات و دلیجان و … در تیمره مناطقی هستند که سنگ نگاره هایی در آنها شناسایی و معرفی شده است. این سکونتگاه های باستانی در حقیقت به عنوان آیینه ای از زندگی انسانهای اولیه و خلق و خوی آنهاست، نقوش صخره ای از جمله آثار بی نظیر موجود در کشور است که نشان از دیرینگی و قدمت چندین هزارساله این دیار دارد.
این کوه ها رمز و راز فراوان در خود دارند و شاهد غم و شادی های مردم چند هزارساله این دیار هستند. دراین سرزمین مردمانی زندگی می کرده اند که آثار سر پنجه های هنرمندانه آنها بر سنگ های سخت بعد از گذشتن هزاران سال هنوز جلوه گر و بیان کننده اندیشه های آنها در هزاران سال پیش است.
عمده این سنگ نگاره های موجود در مناطق لرستان و تیمره به صورت استلیزه شده و از بازنمایی عین به عین دور هستند. موضوع سنگ نگاره های نقوش حیوانات، انسانها و در بعضی موارد ابزارها و علائم می باشند. موضوع صحنه ها غالباً درباره ی شکار و جنگ می باشد. اصولاً گاه نگاری به طور نسبی و نه چندان دقیق برای این آثار ارائه شده است.
1-2 اهمیت موضوع تحقیق و دلایل انتخاب آن
جدا از اهمیت هنری این نقوش می توان به دلایلی چون: شناخت فرهنگ و تفکرات یک سرزمین، آشنایی نسل جدید با تفکر و فرهنگ گذشته سرزمین خود، انتقال این ارزش ها و فرهنگ در سطح جهانی به لحاظ کمک به فرهنگ دهکده جهانی .
طبقه بندی موضوعی، پژوهشی و زیبایی شناختی در مورد تمامی سنگ نگاره هایی که تا کنون در مناطق مربوط به لرستان و تیمره شناسایی شده، همچنین تجزیه و تحلیل علمی (سیستماتیک) آن سنگ نگاره ها برای استفاده از این نقوش در هنر معاصر (گرافیک) و استفاده آنها در متون علمی و تاریخ هنر ایران به نظر ضروری و مفید می رسید..
1-3 اهداف تحقیق
با توجه به سوالات مطرح شده و به منظور آزمایش فرضیات مطرح شده، اهدافی پی ریزی شد تا بتوان به نتیجه مفید نهایی دست یافت از جمله این اهداف؛
جمع آوری داده های اولیه تحقیق، تاریخگذاری نسبی این سنگ نگاره ها، مطالعه انفرادی و جمعی این سنگ نگاره ها از نظر شیوه و سبک ایجاد، انگیزه رسم نقوش، نوع نقش و صحنه های هر یک از آنها، پی بردن به رابطه بین نقوش با فرهنگ های موجود در منطقه و همچنین محیط جغرافیایی ، مقایسه این سنگ نگاره ها با سنگ نگاره های شناسایی شده در دیگر نقاط ایران و همچنین با نمونه های خارج از ایران، به خصوص مناطقی از آسیای مرکزی، به منظور تشخیص نوع ارتباط و مشابهت های زندگی ساکنان این منطقه با دیگر مناطق همجوار خود در دوران های گذشته، می باشد.
تلاش در جهت تجزیه وتحلیل تصویری و مفهومی نقوش و مطالعات زیبایی شناختی و جامعه شناختی سنگ نگاره ها برای استفاده از این نقوش در گرافیک معاصر هدف نهایی این تحقیق است، تا بتوان آثاری با حفظ ارزش های فرهنگی با استفاده از نمادهای قومی خلق کرد و اهمیت این نقوش و تصاویر تاثیر گذار آن در برقراری و گسترش ارتباط میان افراد، گروه ها، جوامع و تمدنها را آشکار ساخت.
1-4 سوالات و فرضیه های تحقیق
سوالات:
- نقوش توسط چه گروهی از مردمان آن روزگار به وجود آمده اند؟
- ارتباط بین نقوش و زندگی انسان آن روزگار چه بوده است؟
- انگیزه برای ایجاد نقوش چه بوده است ؟
- آیا این نقوش را می توان جزء هنر بدوی به حساب آورد و شیوه اجرایی نقوش چه بوده است؟
- آیا وجه اشتراک بین نقوش صخره ای مناطق مورد مطالعه وسنگ نگاره های دیگر نقاط ایران وجود دارد؟
- هرچه ملموس تر بودن اطلاعاتی در زمینه روابط انسان و حیوان می تواند در جهت بهبود ارائه اثر هنری کمکی کند ؟
- آیا نقوش مذکور را می توان در گرافیک امروز به کار برد و برای مخاطب امروز قابل فهم ساخت؟
- آیا دانستن مفاهیم نمادین این نقوش به ارتباط تصویری امروز و یا آینده کمک می کند و چه اطلاعاتی در مورد این نقوش در این زمینه کارساز می باشد؟
فرضیه ها:
- نقاشی غارها در زمان های گوناگون به وجود آمده اند.
- حیوانات در این نقوش جایگاه خاص و مهمی را در زندگی مردمان داشته اند و انسانها در پیوندی بسیار نزدیک با طبیعت می زیسته اند.
- نقوش مورد مطالعه تحت تاثیر یک زبان بصری منحصر به فرد ایجاد گردیده و مفهومی برای هر یک از این نقوش وجود داشته است یا منحصراً جنبه تقلید از طبیعت را داشته اند.
