جناس مضارع……………………………………………………………………………………………………………………………………..75

 

جناس لاحق……………………………………………………………………………………………………………………………………….82

 

جناس مطرف…………………………………………………………………………………………………………………………………….93

 

جناس مرکب …………………………………………………………………………………………………………………………………….97

 

جناس مزدوج(مردد، مکرر)…………………………………………………………………………………………………………….101

 

جناس اشتقاق ………………………………………………………………………………………………………………………………..102

 

جناس شبه اشتقاق ………………………………………………………………………………………………………………………..107

 

مجموعه ی سجع

 

ترصیع………………………………………………………………………………………………………………………………………………110

 

موازنه (ممائله)…………………………………………………………………………………………………………………………………113

 

تضمین المزدوج(ازدواج، اعنات القرینه)………………………………………………………………………………………….118

 

تکریر(مکرر)……………………………………………………………………………………………………………………………………..123

 

تردید………………………………………………………………………………………………………………………………………………..126

 

واج آرایی (توزیع ، هم حروفی و هم صدایی)…………………………………………………………………………………128

 

تصدیر (رد العجز علی الصدر و رد الصدر علی العجز)……………………………………………………………………..135

 

بخش دوم(صناعات معنوی در مثنویهای خواجوی كرمانی)…………………………………………………………148

 

مراعات نظیر(ائتلاف،‌تناسب، متناسب،‌مناسبت، تلفیق، توفیق، مواخات)………………………………………149

 

تضاد (طباق، متضاد، مطابقه، تطبیق، تکافو)…………………………………………………………………………………..165

 

طباق سلب……………………………………………………………………………………………………………………………………….171

 

پارادكس (متناقض نما)……………………………………………………………………………………………………………………173

 

استتباع(مدح موجه و ذم موجه)……………………………………………………………………………………………………..182

 

ایهام(توریه،توهیم،تخییل)……………………………………………………………………………………………………………….189

 

ایهام تناسب……………………………………………………………………………………………………………………………………..204

 

سیاقه الاعداد (اعداد، تعدید)………………………………………………………………………………………………………….209

 

تنسیق الصفات ……………………………………………………………………………………………………………………………….213

 

تفریق……………………………………………………………………………………………………………………………………………….220

 

مبالغه ……………………………………………………………………………………………………………………………………………..222

 

تبلیغ ………………………………………………………………………………………………………………………………………………222

 

اغراق………………………………………………………………………………………………………………………………………………..224

 

غلو……………………………………………………………………………………………………………………………………………………226

 

تصلّف……………………………………………………………………………………………………………………………………………….235

 

بخش سوم: در دیگر صناعات معنوی…………………………………………………………………………………………….238

 

ابداع………………………………………………………………………………………………………………………………………………….239

 

بخش چهارم:اصطلاحات و صناعات شاخه های دیگر بلاغت در بدیع………………………………………….265

 

قسم………………………………………………………………………………………………………………………………………………….266

 

بخش پنجم: اصطلاحات علم قافیه مطرح در بدیع………………………………………………………………………267

 

مصرّع……………………………………………………………………………………………………………………………………………….268

 

مردّف……………………………………………………………………………………………………………………………………………….274

 

بخش ششم: اصطلاحات انواع ادبی مطرح در بدیع…………………………………………………………………….279

 

ملمّع……………………………………………………………………………………………………………………………………………….280

 

سوال و جواب…………………………………………………………………………………………………………………………………281

 

 

ماده تاریخ……………………………………………………………………………………………………………………………………….283

 

بخش هفتم: در تلمیحات و دقایق ادبی………………………………………………………………………………………..286

 

تلمیح……………………………………………………………………………………………………………………………………………….287

 

اقتباس …………………………………………………………………………………………………………………………………………..295

 

کهن باوری………………………………………………………………………………………………………………………………………298

 

سنت ادبی………………………………………………………………………………………………………………………………………..300

 

صفت نمایی…………………………………………………………………………………………………………………………………….308

 

فصل پنجم(نتیجه)

 

نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………………….313

 

نمودارها

 

نمودا(انواع جناس)…………………………………………………………………………………………………………………………..315

 

نمودار(صفات لفظی)………………………………………………………………………………………………………………………..316

 

نمودار(صفات معنوی)………………………………………………………………………………………………………………………317

 

نمودار(اصطلاحات انواع ادبی مطرح در بدیع)…………………………………………………………………………………318

 

نمودار(در تلمیحات ادبی)……………………………………………………………………………………………………………….319

 

منابع و مأخذ……………………………………………………………………………………………………………………………………320

 

چكیده انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………………………….321

 

چکیده

 

خواجو شاعر بزرگ کرمانی از جمله اولین کسانی است که به خمسه سرایی پرداخته است و اگر بخواهیم دقیق تر بگوییم بعد از نظامی و امیرخسرو دهلوی سومین نفری است که این کار را انجام داده، خواجو مثنویهای خود را با استادی خاص سروده است و صناعات بدیعی را در مثنویهایش به وفور به کار برده و بسامد این صنایع در مثنویهای خواجو زیاد می باشد که این امر باعث زیباتر جلوه دادن اشعار خواجو گردیده و در کنار داستانهای بسیار زیبا مثنوی های  خواجو را به غایت زیبا و خواندنی کرده است.

 

صناعات بدیعی در زیباسازی ساختار شعر از اهمیت و درجه ی بسیار والایی برخوردار است و هدف از این تحقیق نمایان ساختن این صنایع زیبا و میزان به کارگیری و اندازه ی کاربرد صناعات بدیعی در مثنویهای خواجوی بزرگ می باشد.

 

خواجو علاوه بر اینکه به تمام آرایه های ادبی اشراف کامل داشته در علومی مانند نجوم نیز تبحّر داشته و توانسته از این علم در صنایعی مانند کهن باوری و ماده ی تاریخ و ایهام به خوبی استفاده نماید و زیبایی اشعار خود را دوچندان کند. اشعاری که نام خواجو را نه تنها در کرمان بلکه در ایران و اگر غلو نباشد در جهان بلند آوازه کرده است.

 

واژگان کلیدی

 

خواجوی کرمانی، مثنوی ها، صناعات بدیعی ، صناعات لفظی، صناعات معنوی

 

مقدمه

 

به نام نقش بند صفحه ی خاک                                 عذار افروز مهرویان افلاک

 

یکی از مفاخر بزرگ کرمان و حتی  ایران، ملک الفضلاء و افضل الشعراء، نخلبند دیوان نکته دانی افضل الدین خواجوی کرمانی با همه ی عظمت و بزرگی که دارد و شاعران بزرگی همچون حافظ از معلومات وی بهره ها برده و از اشعار او استقبال نموده اند و حتی حافظ در شعری که منسوب به اوست در مورد خواجو چنین گفته است:

 

استاد غزل سعدی است نزد همه کس اما          دارد سخن حافظ طرز سخن خواجو

 

با این حال باز هم خواجو مورد توجه چندانی قرار نگرفته و مورد بی مهری واقع گردیده است که شاید یکی از دلایل این مسئله موقعیت زمانی خواجوست که درست در زمانی مابین دو شاعر بزرگ و بلندآوازه ی شیراز یعنی شیخ اجل سعدی و حضرت حافظ قرار گرفته است که این مسئله باعث کمرنگ تر جلوه کردن خواجو شده است و مسئله ی دیگر مربوط به خمسه نویسی وی می باشد. چنانکه می دانیم بعد از نظامی نخستین کسی که به کار خمسه پرداخته است امیرخسرو دهلوی است و بعد از او خواجو به این امر پرداخته است و شاید بعضیها فکر می کنند که خمسه ی خواجو تقلیدی از خمسه ی نظامی است و همین امر نیز باعث شده که خواجو در خمسه نویسی نیز به نحوی در سایه ی نظامی قرار گرفته و این آثار به غایت زیبا و ارزشمند تحت سیطره ی خمسه ی نظامی کمرنگ جلوه می نماید. خواجو درست است که به خمسه ی نظامی نظر داشته و آن را خوانده و از آن درس و الهام گرفته که این خود یک امر طبیعی است و خود خواجو نیز چند جا با احترام از نظامی یاد کرده است.

 

گرچه سخن پرور نامی توئی                                       معتقد نظم نظامی توئی

 

درگذر از مخزن اسرار او                                   بر گذر از جدول پرگار او

 

خازن مخزن دل دانای توست                                        محرم اسرار خرد رأی توست

 

ولی می بینیم که ضمن محترم شمردن نظامی از دل دانا و خرد والای خویش نیز مدد می خواهد و بر این اساس است که مقید نبوده است که از هر پنج مثنوی نظامی حتی به صورت ظاهر پیروی کند مثلاً گوهرنامه که بر وزن خسرو و شیرین است بکل از سیاق مثنوی نظامی خارج است و همچنین همای و همایون که بر وزن اسکندرنامه است کاملاً موضوعی دیگر را دنبال می کند. جز دو مثنوی او، یکی روضه الانوار که در وزن سبک و سیاق مخزن الاسرار سروده شده و دیگری گل و نوروز که در وزن و سبک و سیاق خسرو و شیرین است. سایر مثنویات خواجو بازگوکننده ی مطالب دیگری است.