2-3- توزیع فضایی جمعیت……………………………………………………………………………….. 18

 

2-4- شهرنشینی در جهان از نظر سازمان ملل………………………………………………………….. 22

 

2-5- مهمترین عوامل تجمع و پراکندگی جمعیت…………………………………………………….. 24

 

2-6- عوامل جغرافیایی مؤثر در پراکندگی جمعیت……………………………………………………. 27

 

2-6-1- پراکندگی عمودی جمعیت………………………………………………………………….. 27

 

2-6-2- تأثیر آب و هوا………………………………………………………………………………… 27

 

2-6-3- جمعیت و خاک……………………………………………………………………………….. 28

 

2-6-4- جمعیت و ناهمواری………………………………………………………………………….. 28

 

2-6-5- عوامل زیستی………………………………………………………………………………….. 29

 

2-6-6- منابع  معدنی و انرژی………………………………………………………………………… 30

 

2-7- عوامل اصلی رشد جمعیت شهرها…………………………………………………………………. 30

 

2-7-1- رشد طبیعی جمعیت شهر……………………………………………………………………. 30

 

2-7-2- اثر مهاجرت……………………………………………………………………………………. 31

 

2-7-3-اثر توسعه محدوده و ادغام آبادی های پیرامون………………………………………….. 31

 

2-7-4- تأثیر متقابل شهرنشینی توسعه و مهاجرت………………………………………………. 31

 

2-8- نگاهی اجمالی به نظریه­های جمعیتی……………………………………………………………… 32

 

2-8-1- طرفداران افزایش جمعیت…………………………………………………………………… 32

 

2-8-2- مخالفان افزایش جمعیت…………………………………………………………………….. 33

 

2-8-3- طرفداران ثبات جمعیت……………………………………………………………………… 33

 

2-8-4- طرفداران حد متناسب جمعیت…………………………………………………………….. 33

 

2-9- نظریه آب و سکونتگاه……………………………………………………………………………….. 33

 

2-10- الگوی تراکم جمعیت شهرها از نظر کلارک ………………………………………………….. 34

 

2-11- نظریه نیازسنجی شهری……………………………………………………………………………. 35

 

2-12- نظریه حد مطلوب جمعیت……………………………………………………………………….. 35

 

2-13- نظریه سلسله مراتب شهری……………………………………………………………………….. 36

 

2-14- نظریه شهرکهای اقماری……………………………………………………………………………. 37

 

2-15- نظریه شهرهای جدید پیوسته……………………………………………………………………… 37

 

2-16- نظریه اندازه شهر…………………………………………………………………………………….. 37

 

2-17- نظریه قطب رشد و شهرگرایی…………………………………………………………………… 39

 

2-18- نظریه شهرهای مسلط………………………………………………………………………………. 40

 

2-19- نظریه شهرهای نامتمرکز…………………………………………………………………………… 40

 

2-20- نظریه شهر فشرده…………………………………………………………………………………… 43

 

2-21- نظریه شهر پایدار……………………………………………………………………………………. 44

 

2-22- شهر و نظریه­های اجتماعی………………………………………………………………………… 46

 

2-22-1- مکتب مدرنیسم یا کارکردگرایی…………………………………………………………. 47

 

2-22-2- مکتب مگااستراکچرالیسم (فن­گرایی)…………………………………………………… 47

 

2-22-3- مکتب آمایش انسانی……………………………………………………………………….. 47

 

2-22-4- مکتب پست مدرنیسم……………………………………………………………………… 48

 

2-23- مروری بر دیدگاههای متفاوت ازدحام شهری………………………………………………… 48

 

2-23-1- دیدگاه اقتصادی…………………………………………………………………………….. 49

 

2-23-2- دیدگاه اکولوژی و اجتماعی………………………………………………………………. 50

 

 

2-23-3- دیدگاه سیاسی……………………………………………………………………………….. 50

 

2-23-4- دیدگاه بهداشتی……………………………………………………………………………… 51

 

2-23-5- دیدگاه روانشناختی…………………………………………………………………………. 51

 

2-24- سیر تحول مسئله تراکم در یکصد سال اخیر…………………………………………………… 52

 

2-25- تراکم زیاد و تراکم کم: نکات مثبت و منفی…………………………………………………… 53

 

2-25-1- تراکم زیاد و نکات منفی………………………………………………………………….. 53

 

2-25-2- تراکم زیاد و نکات مثبت………………………………………………………………….. 54

 

2-25-3- تراکم کم نکات منفی………………………………………………………………………. 54

 

2-25-4- تراکم کم نکات مثبت………………………………………………………………………. 55

 

2-26- شیب تراکم جمعیت شهری از مرکز به پیرامون……………………………………………….. 56

 

2-27- حد متناسب شهری و تراکم آن…………………………………………………………………… 58

 

2-28- عوامل مشوق و مؤثر در متراکم شدن شهرها………………………………………………….. 59

 

2-29- نحوه توزیع تراکم­های شهری و عوامل تأثیرگذار بر آنها……………………………………. 60

 

2-30- عوامل مؤثر تراکم جمعیت در شهرها…………………………………………………………… 63

 

2-30-1- فضای شهری و تراکم جمعیت…………………………………………………………… 63

 

2-30-2- زمین و تعیین حداکثر تراکم………………………………………………………………. 64

 

2-30-3- باران و تراکم جمعیت……………………………………………………………………… 64

 

2-31- عوامل اقتصادی مؤثر بر تراکم شهری…………………………………………………………… 65

 

2-31-1- عوامل جمعیتی………………………………………………………………………………. 66

 

2-31-2- درآمد خانواده……………………………………………………………………………….. 66

 

2-31-3- قیمت زمین و مسکن و تراکم……………………………………………………………. 67

 

2-31-4- نرخ مالکیت اتومبیل و تراکم …………………………………………………………….. 67

 

2-31-5- هزینه خدمات شهری و تراکم……………………………………………………………. 67

 

2-31-6- مباشرات توسعه شهری و تراکم………………………………………………………….. 68

 

2-32- رویکردهای اساسی در تعیین تراکم شهری……………………………………………………. 71

 

2-32-1- رویکرد سرمشقی…………………………………………………………………………… 71

 

2-32-2- رویکرد برنامه­ای…………………………………………………………………………….. 73

 

2-33- راهبردها………………………………………………………………………………………………. 73

 

2-33-1- راهبرد تمرکز: الگوی توسعه واحدهای برنامه­ریزی شهری شده…………………… 73

 

2-33-2- راهبرد تمرکز: سیاست تحکیم شهری…………………………………………………… 74

 

2-33-3- راهبرد عدم تمرکز: متمرکز………………………………………………………………… 74

 

2-34- تراکم جمعیت و اکولوژی شهری………………………………………………………………… 75

 

2-35- ظرفیت قابل تحمل محیط…………………………………………………………………………. 76

 

2-1-35- تبیین مفهوم ظرفیت قابل تحمل محیط از دیدگاه سیستمی………………………… 76

 

2-36- روش­های کنترل تراکم……………………………………………………………………………… 78

 

2-37- قاعده تراکم اندازه…………………………………………………………………………………… 78

 

2-38- عوامل اجتماعی و فرهنگی تراکم شهری……………………………………………………….. 79

 

2-39- پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………. 81

 

2-40- جمع­بندی…………………………………………………………………………………………….. 84

 

فصل سوم: محدوده مورد مطالعه

 

3-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………….. 89

 

3-2- موقعیت جغرافیایی استان کرمانشاه………………………………………………………………… 89

 

3-3- موقعیت جغرافیایی شهرستان کرمانشاه……………………………………………………………. 90

 

3-4- موقعیت جغرافیایی شهر کرمانشاه…………………………………………………………………. 90

 

3-5- آب و هوا……………………………………………………………………………………………….. 92

 

3-6- ناهمواریها……………………………………………………………………………………………….. 93

 

3-7- آبهای سطحی………………………………………………………………………………………….. 93

 

3-8- تاریخچه و وجه تسمیه شهر کرمانشاه…………………………………………………………….. 93

 

3-9- ویژگی جمعیتی ترکیب و ساختمان جمعیت……………………………………………………. 94

 

3-9-1- روند تغییرو تحولات جمعیتی شهر کرمانشاه…………………………………………… 94

 

3-9-2- بُعد خانوار……………………………………………………………………………………… 95

 

3-9-3- ساختمان سنی…………………………………………………………………………………. 97

 

3-9-4- ساختمان جنسی………………………………………………………………………………. 98

 

3-9-5- سطح سواد و تحصیلات……………………………………………………………………. 99

 

3-9-6- تحولات جمعیت و تقسیمات کشوری در سالهای مختلف………………………….. 99

 

3-9-7- تراکم جمعیت در استان کرمانشاه و تغییرات آن……………………………………… 101

 

3-9-7-1- تراکم کلی جمعیت شهر کرمانشاه……………………………………………….. 102

 

3-9-8- سرانه کاربری وضع موجود در شهر به تفکیک منطقه و شهر………………………. 103

 

3-9-9- جمعیت و تراکم جمعیت شهر کرمانشاه در مناطق مختلف………………………… 104

 

3-9-10- تغییرات کالبدی فضایی شهر کرمانشاه……………………………………………….. 110

 

3-9-10-1-روند توسعه تاریخی و شکل گیری شهر کرمانشاه………………………….. 110

 

3-9-10-2- دوران قبل از قاجار………………………………………………………………. 111

 

3-9-10-3- دوران قاجاریه…………………………………………………………………….. 111

 

3-9-10-4- دوران پهلوی………………………………………………………………………. 112

 

3-9-10-5- دوران حاضر………………………………………………………………………. 114

 

3-9-11- ویژگی­های اقتصادی شهر کرمانشاه…………………………………………………… 115

 

3-9-12- ساختار اشتغال در بخش های عمده فعالیت ……………………………………….. 117

 

3-9-13- خصوصیات اجتماعی شهر………………………………………………………………. 119

 

3-9-14- آسیب_­های جمعیتی و اجتماعی، فرهنگی شهر………………………………………. 120

 

فصل چهارم: یافته­های تحقیق

 

4- یافته های تحقیق…………………………………………………………………………………………. 123

 

4-1- بررسی نحوه تراکم جمعیت در محلات مورد مطالعه………………………………………… 123

 

4-2- مدل تحلیلی پژوهش و معرفی معیارهای مورد استفاده……………………………………… 125

 

4-2-1-هم سویی با گرایشات مردم………………………………………………………………… 126

 

4-2-1-1- متوسط تراکم ساختمانی……………………………………………………………. 126

 

4-2-1-2- قیمت زمین…………………………………………………………………………… 128

 

4-2-2- استفاده بهینه از تأسیسات وضع موجود…………………………………………………. 130

 

4-2-3- ارتقاءِ کیفیت کالبدی……………………………………………………………………….. 130

 

4-2-3-1- ریزدانگی بافت………………………………………………………………………. 130

 

4-2-3-2- سرانه خدمات محله­ای……………………………………………………………… 133

 

4-2-4- کاهش ترافیک……………………………………………………………………………….. 135

 

4-2-4-1- ظرفیت سیستم حمل و نقل عمومی…………………………………………….. 135

 

4-2-4-2- عرض معبر…………………………………………………………………………… 137

 

4-3- فاصله از مرکز شهر…………………………………………………………………………………. 139

 

4-4- تحلیل سلسله مراتبی……………………………………………………………………………….. 141

 

4-3-1- مقایسه زوجی گزینه­ها (محلات)………………………………………………………… 145

 

4-5- اولویت­بندی محلات و تعیین تراکم بهینه………………………………………………………. 146

 

4-6- مقایسه جمعیت محلات موجود با جمعیت محلات پیش­بینی شده تحقیق………………. 147

 

فصل پنجم: نتیجه­گیری

 

5-1- آزمون فرضیات………………………………………………………………………………………. 150

 

5-1-1- آزمون فرضیه اول……………………………………………………………………………….. 150

 

5-1-2- آزمون فرضیه دوم……………………………………………………………………………….. 150

 

5-2- بحث، نتیجه­گیری و پیشنهادات…………………………………………………………………… 150

 

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………….. 153

 

پیوست­ها……………………………………………………………………………………………………….. 161

 

چکیده:

 

افزایش جمعیت شهرها و چگونگی اسکان آن­ها یکی از مشکلات شهرهای امروزی می­باشد و با توجه به لزوم حفظ اراضی کشاورزی و طبیعی و همچنین کاهش هزینه­های شهری، مسأله توزیع مطلوب تراکم جمعیتی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. هدف اصلی این پژوهش تحلیلی بر نحوه توزیع تراکم جمعیتی در سطح شهری با استفاده از مدل AHP در شهر کرمانشاه می­باشد. برای دستیابی به این منظور، از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. شهر کرمانشاه دارای 6 منطقه شهرداری است و برای انتخاب محلات از بین کل محلات شهر کرمانشاه به صورت تصادفی از هر منطقه شهری 2 محله انتخاب شده است. شاخص­ها و معیارهای مورد استفاده در پژوهش، شامل شاخص­های هم­سویی با گرایشات مردم، کاهش ترافیک، ظرفیت تأسیسات شهری موجود و ارتقاء کیفیت کالبدی می­باشد که با استفاده از مدل AHP در محیط نرم­افزاری GIS و Expert Choice به تحلیل نحوه توزیع تراکم جمعیتی در سطح محلات شهر کرمانشاه پرداخته شده است. یافته­های تحقیق نشان می­دهد که طبق نظرات کارشناسان، کاهش ترافیک با وزن 565/0­ با اهمیت­ترین معیار و ظرفیت تأسیسات شهری موجود با وزن 262/0، ارتقاء کیفیت کالبدی با وزن 118/0 و هم­سویی با گرایشات مردم با وزن 055/0 در رتبه­های بعدی قرار دارند. از لحاظ وضعیت تراکم، در محلات 22 بهمن و دولت آباد بین تراکم موجود و پیشنهادی تفاوت وجود ندارد و در محله حافظیه نیاز به افزایش جمیعت وجود دارد و در بقیه محلات میزان تراکم موجود بیشتر از تراکم پیشنهادی می­باشد.نتیجه بدست آمده حاکی از آن است که استفاده از مدل AHP به خوبی جوابگوی تحلیل توزیع تراکم جمعیت در شهر کرمانشاه بود و نشان داد که تراکم جمعیت در سطح محلات شهر کرمانشاه از توزیع مطلوبی برخوردار نمی­باشد.

 

فصل اول: کلیات طرح تحقیق

 

1-1- مقدمه

 

مقوله تراکم از مباحث دیرین برنامه­ریزی شهری است. در واقع از زمانی که انسان شروع به انتظام بخشیدن به سکونتگاههای خود نمود به تراکم توجهی خاص داشت، نقش تعیین کننده و تأثیرگذاری تراکم بر تمامی جنبه­های برنامه­ریزی و طراحی شهر آنرا به شاخصی مهم در بیان دیدگاهها و مکاتب مختلف در مسائل شهری تبدیل کرده است. در عین حال تأثیرگذاری این عنصر از شرایط زمانی، مکانی و سیستمی، مطالعه آنرا برای درک نحوه نگرش جامعه به فضا در دوره های زمانی و شرایط مکانی مختلف بسیار پراهمیت ساخته است. بطوریکه جوامع مختلف در گذشته، برخوردها و نگرشهای متفاوتی به آنها داشته­اند. لیکن در فرایند جهانی شدن، یک همگرایی در دیدگاهها براساس افزایش تراکم در محیط­های شهری دیده می­شود این همگرایی آنچنان گسترده است که به یکی از مباحث اصلی توسعه پایدار شهری تبدیل شده است. تراکم جمعیت در سیمای شهری و محیط زیست روزانه جمعیت انعکاس یافته و شرایط بهره­مندی آنها را از فضای شهری به ویژه فضای سبز را مشخص می­کند. با توجه به لزوم حفظ اراضی کشاورزی و طبیعی و همچنین کاهش هزینه­های شهری، مسئله توزیع مطلوب تراکم جمعیت از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. توزیع مطلوب تراکم باعث توزیع مناسب جمعیت در سطح شهر می­شود و امکان استفاده بهینه از شرایط موجود را فراهم می­نماید. در این فصل سعی بر آنست که به نحوه توزیع تراکم جمعیتی در سطح شهری پرداخته شود و این تحقیق همچون سایر تحقیقات علمی از چارچوب کمی روش تحقیق علمی تبعیت می­نماید، براین اساس، طرح تحقیق با تعریف مسئله، اهمیت و ضرورت شروع و به بررسی فرضیه، سؤالات و اهداف و محدوده مکانی، روش تحقیق پرداخته و در نهایت با بیان مفاهیم و اصطلاحات و مشکلات و محدودیتها خاتمه می­یابد.

 

2-1- بیان مسأله

 

افزایش جمعیت شهرها و چگونگی اسکان آنها یکی از مشکلات شهرهای امروزی می­باشد. نقش و اهمیت تراکم در شهرسازی به مفهوم عام و در برنامه­ریزی و طراحی شهری نقاط جدید به مفهوم خاص، بدیهی است. هیچ برنامه و طرح شهری بدون پرداختن به تراکم به عنوان عامل اصلی و تعیین کننده و نیز اثرگذارنده بر تمامی جنبه­های برنامه­ریزی و طراحی نمی­تواند تهیه و اجرا شود. علی­رغم اهمیت فوق­العاده این شاخص، جایگاه آن در فرایند برنامه­ریزی و طراحی شهری از دیدگاه علمی و نظری کمتر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و همچنان به عنوان یک موضوع پیچیده و مسئله کلیدی مطرح است.

 

تراکم در سطح شهر، به عنوان معیاری برای استقرار جمعیت و تأسیسات شهری، در طرح­های توسعه شهری از اهمیت خاصی برخوردار است (زیاری، 1384: 70).

 

انتخاب تراکم در طرح­های شهری، غالباً براساس تجربیات و مبتنی بر درک مستقیم بوده است که نهایتاً منجر به مشکلات عدیده و عوارض بعدی می­شود. بسیاری از سیاستگذاران توسعۀ شهری پایدار، در طرفداری از زندگی با تراکم زیاد چنین ادعا کرده­اند که راه حل شهر فشرده به کاهش گرایش به سوی توسعه بی­رویه پیرامونی کمک خواهد کرد و به ارتقای پایداری و سرزندگی شهری یاری خواهد رساند (عزیزی، 1388: 48). با توجه به عمر نسبتاً طولانی طرح­های شهری و نیز تحقیقات انجام یافته محدود در مقوله­ی تراکم، هیچ­گاه اندازه­ای به عنوان تراکم بهینه تحقق نیافته تا به عنوان یک الگو به کار گرفته شود؛ بنابراین برای دست­یابی به تراکم بهینه نیازمند برخوردی علمی­تر می­باشد. بحث تراکم بهینه زمانی از استحکام نظری برخوردار می­گردد که از یک سو عوامل مختلف تأثیرگذار بر آن به دقت شناسایی و ریشه­یابی شود و از سویی دیگر، آثار تبعی تراکم در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد؛ بنابراین استفاده از روشهای که بتواند، به توزیع مناسب تراکم در سطح شهرها کمک کند، می­تواند بسیار باارزش باشد. در این تحقیق سعی شده است یک مدل و روشی مناسب برای توزیع تراکم جمعیتی در سطح شهر کرمانشاه ارائه شود.

 

3-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق