2- 2-  دوره تیموری:  دوران طلایی هنرها در ایران…………………………………………………………………..13

 

2- 3-  تعریف اصطلاحات تذهیب…………………………………………………………………………………………….17

 

2- 4-  سیرتحول تذهیب در دوره های مختلف…………………………………………………………………………21

 

2- 5-  مشخصه های کلی تذهیب دوره‌ی تیموری…………………………………………………………………….23

 

 

 

فصل سوم:  معرفی نسخه های قرآنی و غیرقرآنی دوره تیموری

 

3-1- نسخ قرآنی دوره تیموری………………………………………………………31

 

      3-1-1- قرآن شماره 1……………………………………………………………..31

 

     3-1-2- قرآن شماره 2………………………………………………33

 

     3-1-3- قرآن شماره 3………………………………………………………………………………..34

 

     3-1-4- قرآن شماره 4…………………………………………………………..35

 

     3-1-5- قرآن شماره 5…………………………………………………………….36

 

    3-1-6- قرآن شماره 6………………………………………………………………..37

 

    3-1-7- قرآن شماره 7………………………………………………………………..37

 

    3-1-8- قرآن شماره 8……………………………………………………….38

 

    3-1-9- قرآن شماره 9………………………………………………………………39

 

    3-1-10- قرآن شماره 10………………………………………………………..41

 

    3-1-11- قرآن شماره 11…………………………………………………………41

 

    3-1-12- قرآن شماره 12………………………………………………………..42

 

    3-1-13- قرآن شماره 13……………………………………………………………………44

 

    3-1-14- قرآن شماره 14………………………………………………………….44

 

    3-1-15- قرآن شماره 15……………………………………………………….45

 

    3-1-16- قرآن شماره 16……………………………………………………………….46

 

    3-1-17- قرآن شماره 17………………………………………………………………47

 

    3-1-18- قرآن شماره 18………………………………………………………….48

 

    3-1-19- قرآن شماره 19……………………………………………………49

 

    3-1-20- قرآن شماره 20………………………………………………………………51

 

    3-1-21- قرآن شماره 21……………………………………………………………51

 

    3-1-22- قرآن شماره 22…………………………………………………………52

 

    3-1-23- قرآن شماره 23…………………………………………………………..52

 

    3-1-24- قرآن شماره 24……………………………………………………………………..53

 

    3-1-25- قرآن شماره 25………………………………………………………………..54

 

    3-1-26- قرآن شماره 26………………………………………………………………….55

 

    3-1-27- قرآن شماره 27…………………………………………………………………….55

 

    3-1-28- قرآن شماره 28……………………………………………………………………..57

 

    3-1-29- قرآن شماره 29………………………………………………………………………57

 

    3-1-30- قرآن شماره 30…………………………………………………………………58

 

    3-1-31- قرآن شماره 31……………………………………………………………………….58

 

3-2- معرفی نسخ غیر قرآنی دوره تیموری……………………………………………………..59

 

    3-2-1- دیوان خواجوی‌کرمانی (799 ه. ق) ……………………………………………………59

 

    3-2-2-  دیوان اسکندرسلطان (813 ه. ق)……………………………………………….60

 

 

    3-2-3-همام‌تبریزی،کلیات‌وده‌نامه(816ه.ق)………………………………………………………61

 

    3-2-4- سه دیوان (820 ه. ق)………………………………………………………………………..62

 

    3-2-5-  ظفرنامه تیموری (828 ه. ق)……………………………………………………………….63

 

    3-2-6- جامع‌التواریخ حافظ ابرو (830 ه. ق)…………………………………………………………..64

 

    3-2-7- کلیله و دمنه (833 ه. ق)……………………………………………………………………..64

 

    3-2-8- شاهنامه بایسنغری  (833 ه. ق)……………………………………………………………65 

 

    3-2-9- شاهنامه ابراهیم‌سلطان (833 ه. ق)…………………………………………………..67

 

    3-2-10- دیوان امیرخسرو دهلوی (834 ه. ق)……………………………………………………68

 

    3-2-11- اصول ابن‌اسیرجامی (839 ه. ق)………………………………………………………….69

 

    3-2-12- معراج نامه شاهرخی (840 ه. ق) ………………………………………………………70

 

    3-2-13- تاریخ جهانگشا عطاملک جوینی (841 ه. ق) …………………………………………..71

 

    3-2-14- نظامی، خسرو و شیرین (845-855 ه. ق)……………………………………………72 

 

    3-2-15- شاهنامه محمدجوکی (848 ه. ق)…………………………………………………………73

 

    3-2-16- دیوان قاسم (863 ه. ق)…………………………………………………………………..73

 

    3-2-17- کلیات سعدی (866 ه. ق)………………………………………………………………..73

 

    3-2-18- سبحة‌الابرار (890 ه. ق)…………………………………………………………………75

 

    3-2-19- خاوران‌نامه (881- 891 ه. ق)……………………………………………76

 

 

 

فصل چهارم: تحلیل ساختاری تذهیب‌های قرآنی وغیر قرآنی دوره تیموری

 

4- 1- تحلیل ساختاری تذهیب‌های قرآنی دوره تیموری…………………………………………………………….78

 

    4-1-1- تذهیب صفحات آغازین……………………………………………………………………….79

 

    4-1-2- تذهیب صفحات متن………………………………………………………………………….83

 

        4-1-2-1- فضای بالا و پایین…………………………………………………………………………………….86

 

          4-1-2-2- فضای درون متن………………………………………………………………………………….90

 

          4-1-2-3- فضای حواشی…………………………………………………………………………………..96

 

    4-1-2- صفحات اختتامیه……………………………………………………………………………………..103

 

    4-1-3- جدول کشی…………………………………………………………………………………….104

 

4-2- تحلیل ساختاری تذهیب‌های غیر قرآنی دوره تیموری……………………………………………………..106

 

    4-2-1- صفحات آغازین……………………………………………………………………………………..106

 

    4-2-2- صفحات متن……………………………………………………………………………………….114

 

        4-2-2-1- تزیینات بالا وپایین متن……………………………………………………………………………….114

 

          4-2-2-2- تزیینات درون متن……………………………………………………………………………………….117

 

          4-2-2-3-فضای حواشی…………………………………………………………………………………………..119

 

     4-2-3- صفحات تتمه……………………………………………………………………………………..122

 

 

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه

 

5- 1- یافته های پژوهش………………………………………………………………………………………………………………126

 

5- 2- نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………….129

 

5- 3- محدودیت های پژوهش……………………………………………………………………………………………..130

 

گزارش کار عملی…………………………………………………………………………………………………………………..133

 

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………………………….155

 

مقدمه:

 

در ابتدای دوران اسلامی و با توجه به ارزش کتاب به ویژه قرآن، کار تزیین اوراق و جلد آنها مورد توجه هنرمندان مسلمان قرار گرفت و حاشیه، صفحات، سرفصل‌ها، و سرلوح‌ها با استفاده از انواع اسلیمی‌ها، ختایی‌ها و نقوش هندسی به صورتی زیبا تزیین می‌شد. شایان ذکر است که این تزیینات در دوره‌ی تیموری با مشخصاتی منحصر به ‌فرد و با صورتی منظم، منسجم و قدرتمند در صفحه آرایی کتب و عمدتاً در غالب مکاتب هرات و شیراز جلوه‌گر می‌شده است.

 

با توجه به مطالعات و تحقیقات انجام گرفته در رابطه با تذهیب نسخ به نظر می رسدکه عمده تحقیقات و رساله ها در ایران بر تذهیب‌های قرآنی و در دوره‌های مختلف هنری ایران متمرکز شده اند و کمتر به تذهیب‌های غیرقرآنی توجه شده است. در این رساله تلاش بر این است تا علاوه بر مطالعه ویژگی های نسخ قرآنی تذهیب شده در دوره‌ی تیموری به تذهیب های غیرقرآنی این دوره که از رونق چشمگیری برخورداربوده اند نیز پرداخته شود و به این ترتیب به مقایسه تطبیقی بین ساختارهای بکار رفته در دو نوع تذهیب فوق الذکر پرداخته شود.

 

برای انجام این رساله نگارنده درپنج  فصل مجزا به تعریف، توصیف، تطبیق و تحلیل مکاتب تذهیب دوره تیموری پرداخته است.

 

درفصل اول این پژوهش به کلیات پژوهش  و عناوینی همچون بیان مسئله، روش تحقیق، اهداف و… پرداخته شده است.

 

در فصل دوم بعد از ذکر مختصری از زمینه‌های تاریخی و فرهنگی این دوره، تعریف مختصری از اصطلاحات تذهیب بیان شده است، همچنین سیر تذهیب و ویژگی‌های آن در ادوار مختلف هنری به ویژه دوره‌ی تیموری بررسی شده‌است.

 

در فصل سوم نگارنده، به معرفی نسخ قرآنی و غیرقرآنی همچون شاهنامه‌ها ودیوان شعرای این دوره که در دسترس بودند، بر حسب تاریخ کتابت آنها همراه با تصاویری از این نسخ، و توصیف تذهیب‌های بکاررفته در آنها پرداخته ‌است.

 

در فصل چهارم، که خود متشکل ازدو بخش است، ابتدا در بخش اول از این فصل، تذهیب نسخ قرآنی از لحاظ ساختاری مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته و در بخش دوم این فصل، تذهیب وتزیین نسخ غیرقرآنی مورد بررسی قرار گرفته است، وبدین ترتیب ساختارهای کلی تذهیب دردوره تیموری مشخص می شوند.

 

سرانجام در فصل پنجم، یافته‌های حاصل از این پژوهش تطبیقی  و نتیجه گیری نویسنده، پایان بخش این پژوهش می‌باشد.

 

 

 

 

 

1-1- بیان و اهمیت مسئله

 

هنر کتابت و کتاب آرایی مذهبی، از پیش از اسلام اعتبار و اهمیت ویژه‌ای نزد ایرانیان داشته و دارد. این جایگاه و اهمیت پس از ورود اسلام به ایران، در کتابت وکتاب‌آرایی صفحات قرآن نیز همچنان باقی ماند. دوره تیموری بدون تردید و بنا بر آثار بجای مانده در حوزه‌های مختلف هنری، یکی از دوره‌های ممتاز هنر در ایران است، از جمله هنرهای مورد توجه این دوره، کتابت قرآن‌کریم بود که در نتیجه این عمل، کتابت و خوشنویسی از جمله هنرهای با ارزش به حساب می‌آمد. به پیروی از کتابت قرآن، کتابت و تذهیب نسخه‌های ادبی محبوب  همچون شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی و… نیز جایگاه برجسته‌ای پیداکرد.

 

همانطور که اشاره شد با ظهور دوره تیموری، سبک تازه‌ای از تذهیب درکتاب‌آرایی پدید آمد. برخی از قرآنهای تذهیب شده این دوره به ویژه آن‌ها که برای شاهرخ و بایسنقر فراهم شده، در زمره زیباترین نسخ خطی تذهیب شده است.

 

کارگاههای هنری شیراز عصر تیموری، نسخ بی‌نظیری  از قرآن‌ها وکتابهای ادبی را به وجود آورده بودند که بهترین آثار آن در مکتب هرات نیر به چشم می‌خورد. نسخه‌هایی در نهایت دقت و ظرافت و نظمی خاص که با رویکرد محافظه‌کارانه آن دوره، محدودیت‌های رنگی و طراحی خاص بر تفکرات هنرمندان نقاش تیموری حاکم کرده بود.

 

با جستجو در مطالعات و تحقیقات انجام گرفته در رابطه با موضوع تذهیب به نظر می‌رسدکه تمرکز عمده تحقیقات و رساله‌ها دردوره‌های مختلف هنری ایران صرفاً بر تذهیب‌های قرآنی  قراردارد و کمتر به تذهیب‌های غیرقرآنی توجه شده است. بنابراین در این رساله تلاش بر این است تا علاوه برمطالعه ویژگی‌های نسخ قرآنی تذهیب شده در دوره‌ی تیموری به تذهیب‌های غیرقرآنی این دوره که از رونق چشمگیری نیز برخوردار بوده‌اند، پرداخته شود و به این ترتیب  مقایسه تطبیقی بین ساختارهای بکار رفته در دو نوع تذهیب فوق‌الذکر در دستورکارقرارمی گیرد.

 

1-2- هدف پژوهش