4-1-2- توسعه روستایی………………………………. 22

 

5-1-2- توسعه اقتصادی ………………………………23

 

6-1-2- توسعه اجتماعی ………………………………… 24

 

7-1-2- مهاجرت……………………………………… 25

 

1-7-1-2- انواع مهاجرت ………………………………….. 25

 

2-2- مسائل و موانع بازدارنده توسعه روستایی…………………………. 26

 

3-2- ارتباط جمعیت و توسعه…………………………………….. 28

 

4-2- رشد طبیعی جمعیت و مراحل انتقالی آن ……………………………. 30

 

5-2- شاخص­های اندازه­گیری سالخوردگی…………………………………….. 33

 

1-5-2- میانه سنی …………………………………………… 33

 

2-5-2- میزان و درصد سالخوردگی جمعیت…………………………… 33

 

3-5-2- نسبت وابستگی ………………………………….. 34

 

6-2- دیدگاه­ها و نظریه ­ها ………………………………………. 34

 

1-6-2- دیدگاه ­ها و نظریه­ های مرتبط با توسعه ………………………… 34

 

1-1-6-2- خاستگاه توسعه در مکاتب………………………….. 35

 

2-1-6-2- تطورگرایی ……………………………………. 35

 

2-6-2- نظریه­ های مهاجرت……………………………… 38

 

3-6-2- دیدگاه ­های مرتبط با سالخوردگی ……………………………. 39

 

4-6-2- عقاید و نظریه ­های جمعیتی در ارتباط با ترکیب سنی…………………………. 41

 

جمع­بندی ……………………………………. 45

 

فصل سوم: مواد و روش‏ها

 

پیش­درآمد……………………………… 47

 

1-3- بخش اول: معرفی اجمالی و ویژگی­های جغرافیای طبیعی و انسانی منطقه مورد مطالعه……..47

 

1-1-3- موقعیت، حدود و وسعت بخش جلگه رخ………………….. 47

 

2-1-3- ویژگی­های جغرافیای طبیعی منطقه مورد مطالعه………….. 49

 

1-2-1-3- توپوگرافی…………………………….. 50

 

2-2-1-3- وضعیت زمین­شناسی…………………………….. 51

 

3-2-1-3- آب و هوا/ اقلیم……………………………… 52

 

1-3-2-1-3- تقسیم­بندی اقلیمی………………………….. 52

 

2-3-2-1-3- درجه حرارت………………………………. 53

 

3-3-2-1-3- بارندگی………………………………. 54

 

4-3-2-1-3- تبخیر ………………………………….. 54

 

5-3-2-1-3- یخبندان ………………………………….. 55

 

6-3-2-1-3- باد …………………………………. 56

 

4-2-1-3- خاک­شناسی و قابلیت اراضی……………………………. 58

 

5-2-1-3- پوشش گیاهی ………………………………… 59

 

3-1-3- ویژگی­های جغرافیای انسانی منطقه مورد مطالعه ………………… 60

 

.1-3-1-3-  سابقه تاریخی ……………………………. 60

 

2-3-1-3- تعداد و تحولات جمعیت ………………………….. 61

 

1-2-3-1-3- نرخ رشد جمعیت………………………………… 62

 

2-2-3-1-3- پیش­بینی جمعیت …………………………. 63

 

 

3-3-1-3- ترکیب جمعیت ………………………………. 64

 

1-3-3-1-3- ترکیب سنی…………………………………. 64

 

2-3-3-1-3- ترکیب جنسی …………………………………. 65

 

4-3-1-3- تراکم جمعیت ………………………………………… 66

 

5-3-1-3- سواد و آموزش ………………………………… 68

 

6-3-1-3- وضعیت اقتصادی منطقه ……………………… 70

 

1-6-3-1-3- بررسی وضعیت بخش­های مختلف اقتصادی ………………….. 71

 

1-1-6-3-1-3- کشاورزی ……………………………………………. 72

 

2-1-6-3-1-3- صنایع روستایی ……………………………… 76

 

2-3- بخش دوم: روش­شناسی پژوهش ………………………….. 78

 

1-2-3- روش پژوهش …………………………………….. 78

 

2-2-3- جامعه آماری …………………………………………….. 80

 

3-2-3- نحوه جمع­آوری اطلاعات ………………………………….. 81

 

4-2-3- شیوه تجزیه و تحلیل داده­ ها  ………………………….81

 

5-2-3- تعریف عملیاتی متغیرها و شاخص­های تحقیق………………………. 81

 

6-2-3- روایی و پایایی ابزار تحقیق ……………………………….. 84

 

جمع­بندی ………………………………… 85

 

فصل چهارم: بحث و نتایج

 

پیش­درآمد……………………………….88

 

1-4- یافته­های توصیفی………………………….. 88

 

1-1-4- وضعیت سنی پاسخگویان …………………88

 

2-1-4- وضعیت سواد پاسخگویان………………… 89

 

3-1-4- وضعیت شغلی پاسخگویان …………………90

 

4-1-4- وضعیت فعالان در زیربخش­های کشاورزی………………………91

 

5-1-4- وضعیت درآمد پاسخگویان …………………………..92

 

2-4- برخورداری از خدمات و امکانات …………………………94

 

3-4- تعیین روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده …………………. 95

 

4-4- یافته­های استنباطی………………………………..98

 

1-4-4- تحلیل تفاوت سطح توسعه اقتصادی روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده……… 98

 

2-4-4- تحلیل تفاوت سطح توسعه اجتماعی روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده…… 100

 

5-4- نتایج آزمون فریدمن…………………………….. 104

 

6-4- آزمون فرضیات…………………………….. 106

 

1-6-4- آزمون فرضیه اول……………………………… 106

 

2-6-4- آزمون فرضیه دوم…………………………….. 107

 

فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهادات

 

1-5- جمع­بندی………………………………. 111

 

2-5- نتیجه­ گیری…………………………….. 112

 

3-5- پیشنهادات………………………………. 115

 

فهرست منابع ………………………………….. 118

 

چکیده:

 

جمعیت از دیدگاه نوین، ابزار، وسیله­ی کار و بهره­گیرنده نهایی روند توسعه محسوب می­شود. این بینش جمعیت را تنها یک مقوله کمی تلقی نکرده بلکه ساختار کیفی آن را نیز مورد توجه قرار می­دهد. یکی از مباحث مهم در این رابطه، سالخوردگی جمعیت است که امروزه در شهرها و بویژه روستاهای کشور ظاهر شده است و یکی از دلایل بازدارنده توسعه روستایی محسوب می­شود. با این دیدگاه، هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل اثرات سالخوردگی بر بازدارندگی توسعه اقتصادی – اجتماعی روستایی در بخش جلگه رُخ شهرستان تربت حیدریه بود که با روش توصیفی – تحلیلی، مبتنی بر مطالعات میدانی انجام شد. جمع­آوری داده­ها از طریق تکمیل پرسشنامه انجام شد که در راستای شناخت وضعیت توسعه روستاهای منطقه، تعداد 48 شاخص در دو بعد اجتماعی و اقتصادی مورد شناسایی و تجزیه – تحلیل قرار گرفت؛ برای تجزیه و تحلیل داده­ها و تهیه نقشه­ها به ترتیب از آزمون­های آماری نرم­افزار SPSS و GIS استفاده شد. متناسب با نتایج آزمون من­ویتنی و سطح معناداری کمتر از 05/0، به تفاوت معنادار سطح توسعه بین روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده پی برده شد. همچنین متناسب با یافته­های پژوهش، میانگین بعد اجتماعی در روستاهای جوان 07/4 و در روستاهای سالخورده 44/2 بوده و میانگین بعد اقتصادی 92/3 و 64/1 به ترتیب در روستاهای جوان و سالخورده به دست آمد. درمجموع، نتایج پژوهش حاکی از آن است که پدیده سالخوردگی در توسعه اقتصادی – اجتماعی روستاهای این بخش نقش بازدارنده ایفا نموده است.

 

فصل اول: مقدمه و کلیات تحقیق

 

1- کلیات تحقیق

 

1-1- مقدمه

 

جمعیت منبع فناناپذیری است که می­تواند نقش مؤثری در تحقق توسعه­ی اقتصادی – اجتماعی ایفا کند. رابطه­ی منطقی بین جمعیت و توسعه باعث توسعه هماهنگ اقتصادی و اجتماعی، اعتلای سطح زندگی و بهروزی مردم می­شود (ساعی ارسی، 1387: 70). با وجود بررسی­های علمی انجام شده در این زمینه، هنوز روابط دوجانبه جمعیت و توسعه درست شناخته نشده است. زیرا اثر آن‌ها بر یکدیگر غیر مستقیم بوده و به علت حضور متغیرهای مداخله­گر، دارای روابطی پیچیده­اند. جمعیت و توسعه هر یک تحت تأثیر پدیده­ها و متغیرهای اقتصادی – اجتماعی متفاوتی هستند و جنبه­های گوناگون و اجزای بسیار دارند (پاپلی یزدی و ابراهیمی، 1387: 142).

 

در رابطه با توسعه روستایی هدف اصلی آن باید توانا ساختن توده­های جمعیت روستایی باشد که اکنون نمی­توانند با تلاش خود نیازهای اساسی زندگی را برآورده سازند (هانتر، 1980: 4). محور بودن انسان در فرآیند توسعه، ضرورت توجه به مناطق روستایی را اهمیت می­بخشد، زیرا انسان هم به عنوان هدف توسعه و هم مهم­ترین ابزار توسعه محسوب می­شود. در مناطق روستایی این نیروی انسانی که از آن به عنوان بخش مردمی یاد می­شود، به صورت سازمان نیافته و غیر متمرکز وجود دارد. اگر بهره­برداری از نیروی کار در جوامع روستایی را به عنوان عنصری مؤثر در فرآیند توسعه ملی لحاظ کنیم، نقش توسعه روستایی در فرآیند توسعه ملی جایگاه و اهمیت خود را پیدا می­کند (جمعه پور، 1387: 74-69).

 

از جمله مباحث مربوط به جمعیت و توسعه، بحث سالخوردگی جمعیت می­باشد. سالخوردگی به عنوان یک مسئله جمعیتی، از پدیده­های نو ظهور در کشور محسوب می­شود. از آنجا که جمعیت سالخورده بیش از آنکه تولید کننده باشند، مصرف کننده و به تبع آن وابسته به جمعیت شاغل هستند، آثار نامطلوبی در ابعاد اقتصادی و اجتماعی بر جامعه خواهند داشت. سالخوردگی جمعیت روستایی نیز یکی از مباحث مهم این مسئله مطرح بوده که با توجه به نقش جمعیت در توسعه اقتصادی – اجتماعی مناطق روستایی اهمیت دو چندان پیدا می­کند. سالخوردگی جمعیت روستایی، موانعی بر سر راه توسعه ایجاد می­کند، زیرا جمعیت سالخورده معمولاً در صدد ارزش دادن به روش­های رفتاری گذشته و مقاومت در مقابل تغییرات می­باشند (رمضانیان، 1380: 209).

 

جمعیت سالخورده توان جایگزینی و تجدید نسل را از دست می­دهد که نتیجه آن از بین رفتن تدریجی روستاها خواهد بود. یکی دیگر از نتایج سالخوردگی جمعیت روستایی، تغییر نحوه انتقال مایملک و دارایی­ها از فرد سالخورده به وراث و نسل جوان است؛ بدین ترتیب که پدیده سالخوردگی به تدریج باعث کنار هم قرار گرفتن دو یا سه نسل شده که به طور همزمان به زندگی ادامه می­دهند. در چنین مواردی معمولاً شخص سالخورده با هدف حفظ قدرت و تداوم نظارت، حاضر نیست دارایی­اش را در اختیار فرزندان جوان خود قرار دهد؛ همچنین به لحاظ اجتماعی نیز نسل جوان را محدود می­کنند و معمولاً در فعالیت­ها و تصمیم­گیری­های مربوط به روستا مشارکت جوانان را نادیده گرفته و اجازه دخل و تصرف در امور را به آنان نمی­دهند. اینجاست که جوانان روستایی جهت حل معضل نبود کار، سرمایه و درآمد مناسب و نیز رهایی از مشکلات اجتماعی بیان شده، اقدام به مهاجرت می­نمایند (همان: 230). در حالی که مهاجرت روستا به شهر نهایتاً سبب رشد بیکاری و فقر خواهد شد (Goldsmith, 2004: 22).

 

مهاجرت جوانان روستایی می­تواند بر هم­خوردن ترکیب سنی و جنسی روستا­ها، باقی ماندن سالخوردگان و رکود فعالیت­های کشاورزی را به همراه داشته باشد که در نهایت، افزایش فقر روستایی را به دنبال خواهد داشت. در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران، مهاجرت از روستا به شهر در زمره مهمترین مسائل اجتماعی و اقتصادی به شمار می­آید و پیامدهایی از قبیل زنانه شدن نیروی کار کشاورزی، تخلیه روستاها، سالخوردگی جمعیت روستایی و غیره را خواهد داشت (قاسمی اردهایی، 1385: 53).