2-4- مرزه بختیاری  Satureja bachtiarica Bunge…………………………..

 

2-4-1- گیاه‌شناسی…………………………………………………………….. 20

 

2-5- مرزه کلاری Satureja kallarica Ja.mzad ………………………………

 

2-5-1- گیاه‌شناسی……………………………………………………………. 22

 

2-4-2- اکولوژی مرزه بختیاری………………………………………………….. 23

 

2-5-2- اکولوژی مرزه کلاری…………………………………………………….. 23

 

2-4-3- پراکنش مرزه بختیاری…………………………………………………… 24

 

2-5-3- پراکنش مرزه کلاری……………………………………………………… 24

 

2-6- کشت و زراعت مرزه………………………………………………………. 25

 

2-7- فیتو‌شیمی جنس مرزه…………………………………………………… 26

 

2-8- خواص درمانی جنس مرزه……………………………………………….. 27

 

2-9- اسانس و مواد مؤثره ……………………………………………………….28

 

2-9-1- روش‌های استخراج اسانس…………………………………………… 28

 

2-9-2- بیوشیمی اسانس……………………………………………………… 30

 

2-9-3- عوامل مؤثر بر اسانس………………………………………………….. 32

 

2-10- انواع ترکیبات ثانویه………………………………………………………. 35

 

2-11-  فیتوشیمی………………………………………………………………..36

 

2-11-1- کاربرد فیتوشیمی……………………………………………………… 37

 

2-11-2- آشنایی با کروماتوگرافی گازی (GC) و طیف‌سنجی جرمی (MS)….37

 

2-11-3-  فرآیند دستگاه…………………………………………………………. 39

 

2-11-4- روش GC-MS……………………………………………………………

 

2-12-  بررسی منابع در خصوص فیتوشیمی اسانس گیاهان جنس مرزه…43

 

2- 13 – اهداف مورد مطالعه……………………………………………………. 49

 

فصل سوم: مواد و روش‌ها

 

3-1- خصوصیات مناطق مورد مطالعه………………………………………….. 51

 

3-1-1- خصوصیات جغرافیایی مناطق مورد مطالعه…………………………… 51

 

3-1-2- خصوصیات خاکشناسی مناطق مورد مطالعه……………………….. 56

 

3-1-3- خصوصیات هواشناسی مناطق مورد مطالعه………………………… 57

 

3-2- روش بررسی خصوصیات گیاه‏شناسی…………………………………. 58

 

3-2-1- زمان جمع‏آوری گیاه……………………………………………………… 58

 

3-2-2- روش جمع‏آوری گیاه…………………………………………………….. 58

 

3-2-3- روش آماده‏سازی گیاهان……………………………………………… 59

 

3-2-4- روش بررسی فیتوشیمیایی گیاهان…………………………………. 61

 

3-3- روش محاسبات آماری……………………………………………………. 65

 

فصل چهارم: نتایج و بحث

 

 

4-1- خصوصیات اکولوژیکی دو گونه مرزه بختیاری و کلاری……………………67

 

4-2- عملکرد اسانس…………………………………………………………….. 68

 

4-3- تجزیه فیتوشیمیایی اسانس ………………………………………………70

 

4-3-1- مرزه کلاری …………………………………………………………………70

 

4-3-2- مرزه بختیاری……………………………………………………………… 73

 

4-3-3- مرزه زراعی …………………………………………………………………74

 

4-3-4- مرزه خوزستانی…………………………………………………………… 75

 

4-4- مشاهدات میکرومورفولوژی مرزه کلاری و مرزه بختیاری…………………..84

 

4-5- نتیجه‌گیری کلی ……………………………………………………………. 85

 

4-6- پیشنهادات……………………………………………………………………..86

 

منابع…………………………………………………………………………………87

 

چکیده:

 

مرزه کلاری (Satureja kallarica Jamzad.) و مرزه بختیاری (Satureja bachtiarica Bunge.) متعلق به تیره‌ی نعناییان (Lamiaceae) ازگیاهان دارویی، معطر و اندمیک در ایران می‌باشند. مرزه کلاری گیاهی علفی چندساله است که در ارتفاعات کوه کلار به صورت خودرو رشد می‌کند. قسمت‌های هوایی مرزه کلاری و مرزه بختیاری به ترتیب در دو مرحله از رشد (در زمان گل‌دهی و قبل از گل‌دهی) از کوه کلار و سبزکوه در استان چهارمحال و بختیاری جمع‌آوری شدند. تجزیه GC و GC/MS اسانس به دست آمده از قسمت‌های هوایی مرزه کلاری 12 ترکیب را نشان داد که9/91٪ از کل اسانس را شامل می‌شود. عملکرد اسانس مرزه کلاری و مرزه بختیاری به ترتیب 15/0 و 39/1 میلی‌لیتر در 100 گرم ماده خشک اندام هوایی بودند. ترکیبات اصلی اسانس در مرزه کلاری پیپریتنون اکسید (2/71٪)، لیمونن (7/6٪) و پیپریتنون (4/5٪) است. ترکیب اصلی اسانس در مرزه بختیاری کارواکرول (4/46 ٪)، گاما – ترپینن (32/21 ٪) و پارا- سیمن (42/9٪) می‌باشد. هر دو اسانس مرزه کلاری و مرزه بختیاری در مونوترپن‌ها به ویژه مونوترپن‌های اکسیژنه غنی می‌باشد. در نهایت از تحقیق حاضر چنین می‌توان نتیجه گرفت که این دو گیاه که از گونه‌های انحصاری ایران واندمیک استان چهارمحال و بختیاری هستند از نظر ریختی و به خصوص اسانس و ترکیبات ثانویه با یکدیگر تفاوت چشمگیری دارند. با توجه به نتایج تحقیق حاضر باید مدیریتی در جهت حفاظت از گیاهان انحصاری دارویی به خصوص گونه‌ی مرزه کلاری که در خطر تهدید می‌باشد اعمال شود.

 

فصل اول: مقدمه و بیان مسئله

 

1-1- مقدمه

 

گیاهان دارویی[1] به گیاهانی گفته می‌شود که دارای مواد مؤثره[2] مشخصی باشند و در درمان بیماری یا پیشگیری از بروز آن در انسان یا دام مورد استفاده قرار ‌گیرند و هم‌چنین نام آن‌ها در یکی از فارماکوپه‌های[3] معتبر بین المللی ذکر شده باشند (مجنون حسینی و دوازده امامی، 1386).

 

گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت خاصی در تأمین بهداشت و سلامت جوامع، هم از لحاظ درمان و هم پیشگیری از بیماری‌ها، برخوردار بوده و هستند. این بخش از منابع طبیعی قدمتی همپای بشر داشته و در طول نسل‌ها یکی از مهم‌ترین منابع تأمین غذایی و دارویی بشر بوده است (قاسمی، 1388). گرایش عمومی جامعه به استفاده از داروها و درمان‌های گیاهی و به طور کلی فرآورده‌های طبیعی، به ویژه در سال‌های اخیر روبه افزایش بوده و مهم‌ترین علل آن، اثبات آثار مخرب و جانبی داروهای شیمیایی از یک طرف و ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی که کره زمین را تهدید می‌کند، از سوی دیگر بوده است. در حال حاضر، حدود یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهایی با منشأ طبیعی و گیاهی تشکیل می‌دهد (آریا پور و میرزایی ملا احمد ، 1389).

 

 اگرچه داروهای شیمیایی به طور سریع اثر بخشند ولی اکثر آن‌ها عوارض جانبی نامطلوبی بر بدن انسان بر جای می‌گذارند. در حالی که مواد دارویی حاصل از گیاهان با آن که به تدریج تأثیرگذار می‌باشند، دارای اثرات مفیدی بوده و چندان اثرات جانبی ندارد. مواد مؤثره گیاهان، به خصوص عطریات و اسانس‌ها، موارد استفاده‌ی متعدد و متفاوتی در صنایع لوازم آرایش، صنایع مواد شیمیایی خانگی دارند، به طوری که بدون حضور مواد مؤثره‌ی مذکور، ساخت و تهیه‌ی بسیاری از محصولات امکان‌پذیر نخواهد بود (امید بیگی، 1384).

 

جنس مرزه (Satureja) متعلق به تیره‌ی نعناعیان (Lamiaceae)، مشتمل بر حدود 200 گونه‌ی علفی و درختچه‌ای، که به طور وسیع در منطقه‌ی مدیترانه، آسیا و آمریکای شمالی گسترده شده است (Cantino et al., 1992). در فلور ایران، این جنس با 12 گونه‌ی متداول مشاهده شده میان رشته کوه‌ها در قسمت جنوب غربی کشور بیان گردیده است (Jamzad, 1992 ; Rechinger, 1982).

 

همه‌ی 9 گونه‌ی اندمیک مرزه در فلور ایرانیکا گزارش شده است، دو گونه‌ی مرزه کلاری (Satureja Kallarica Jamzad.) و مرزه بختیاری (Satureja Bachtiarica Bunge.) در منطقه چهارمحال و بختیاری، جنوب غربی ایران گسترده شده‌اند (Mozaffarian, 2008).