2-2-1- سیستان………………………………………………………………………………………… 14

 

2-2-2- فارس، طبرستان……………………………………………………………………………… 14

 

2-2-3- یزد، کرمان، خراسان……………………………………………………………………….. 16

 

2-3- وضعیت سیاسی- اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان ایران…………………………….. 17

 

2-3-1- زرتشتیان و حکومت های ایران پس از اسلام ……………………………………… 17

 

2-3-1-1- آل بویه و زرتشتیان…………………………………………………………………….. 18

 

2-3-1-2- غزنویان و زرتشتیان……………………………………………………………………. 19

 

2-3-1-3- سلجوقیان و زرتشتیان………………………………………………………………… 20

 

2-3-1-4- وضعیت اجتماعی زرتشتیان تا استقرار مغولان در ایران…………………… 20

 

2-3-2- رابطه مسلمانان ایران با زرتشتیان…………………………………………………….. 21

 

2-3-2-1- آزادی های فردی زرتشتیان ایران…………………………………………………. 21

 

2-3-2-2- آزادی های مذهبی زرتشتیان……………………………………………………….. 22

 

2-3-2-3- واکنش و عکس العمل زرتشتیان ایران در مقابل مسلمانان………………… 23

 

2-3-3- اماکن مذهبی زرتشتیان…………………………………………………………………… 25

 

2-3-3-1- شهرهایی که اماکن مذهبی فعال داشته اند…………………………………….. 25

 

2-3-3-2- دلایل دوام و پایداری اماکن مذهبی زرتشتیان………………………………… 26

 

2-3-3-3- دلایل زوال و تعطیلی اماکن مذهبی زرتشتیان………………………………… 25

 

2-3-4- اوضاع فرهنگی زرتشتیان ایران………………………………………………………… 27

 

2-3-4-1- خدمات فرهنگی زرتشتیان………………………………………………………….. 28

 

2-3-4-2- شخصیت های فرهنگی زرتشتیان…………………………………………………. 29

 

2-3-5- مهاجرت زرتشتیان………………………………………………………………………….. 30

 

2-3-5-1- نظریه های مختلف درباره مهاجرت زرتشتیان…………………………………. 30

 

2-3-5-2- دوره های مختلف و انگیزه های مهاجرت زرتشتیان…………………………. 32

 

فصل سوم: مسیحیان

 

3- مسیحیان……………………………………………………………………………………………….. 34

 

3-1- پیشینه مسیحیت در ایران…………………………………………………………………… 35

 

3-1-1- نظریه هایی پیرامون سابقه ظهور و حضور مسیحیت در ایران………………… 35

 

3-1-2- وضعیت مسیحیان در ایران بعد از دوره ساسانی…………………………………… 36

 

3-2- جغرافیای مسیحیان ایران……………………………………………………………………. 38

 

3-2-1- فارس و خوزستان……………………………………………………………………………. 38

 

3-2-2- سیستان و کرمان……………………………………………………………………………. 39

 

3-2-3- خراسان…………………………………………………………………………………………. 39

 

3-3- مسیحیان و حکومت های ایران پس از اسلام…………………………………………… 40

 

3-3-1- رابطه حکومت ها با مسیحیان……………………………………………………………. 40

 

3-3-1-1- آل بویه و مسیحیان…………………………………………………………………….. 42

 

3-3-1-2- غزنویان و مسیحیان……………………………………………………………………. 43

 

3-3-1-3- سلجوقیان و مسیحیان………………………………………………………………… 43

 

3-3-1-4- وضعیت اجتماعی مسیحیان تا استقرار مغولان در ایران…………………… 46

 

3-3-2- رابطه مسلمانان با مسیحیان……………………………………………………………… 50

 

3-3-2-1- آزادی های مذهبی مسیحیان……………………………………………………….. 50

 

 

3-3-2-2- آزادی های فردی و اجتماعی مسیحیان………………………………………….. 50

 

3-3-3- اوضاع فرهنگی مسیحیان ایران………………………………………………………… 52

 

3-3-3-1- خدمات فرهنگی مسیحیان…………………………………………………………… 52

 

3-3-3-2- شخصیت های فرهنگی مسیحیان…………………………………………………. 53

 

3-3-3-3- اقدامات فرهنگی مسیحیان………………………………………………………….. 54

 

3-3-4- اماکن مذهبی مسیحیان…………………………………………………………………… 54

 

3-3-5- دلایل مهاجرت مسیحیان…………………………………………………………………. 57

 

3-3-5-1- حاکمیت ترکان……………………………………………………………………………. 57

 

3-3-5-2- حمله مغول…………………………………………………………………………………. 57

 

3-3-5-3- زبان و فرهنگ…………………………………………………………………………….. 58

 

فصل چهارم: یهودیان

 

4- یهودیان…………………………………………………………………………………………………. 60

 

4-1- پیشینه یهودیان ایران…………………………………………………………………………. 61

 

4-1-1- سابقه، اصالت، و خاستگاه یهودیان ایران…………………………………………….. 61

 

4-2- جغرافیای یهودیان ایران………………………………………………………………………. 62

 

4-2-1- مراکز یهودی نشین ایران………………………………………………………………… 62

 

4-2-2- جمعیت یهودیان ایران…………………………………………………………………….. 65

 

4-3- وضعیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی یهودیان ایران………………………………….. 66

 

4-3-1- یهودیان و حکومت های ایران پس از اسلام………………………………………… 66

 

4-3-1-1- غزنویان و یهودیان………………………………………………………………………. 67

 

4-3-1-2- آل بویه و یهودیان……………………………………………………………………….. 68

 

4-3-1-3- سلجوقیان و یهودیان…………………………………………………………………… 69

 

4-3-1-4- وضعیت اجتماعی یهودیان تا استقرار مغولان در ایران……………………… 70

 

4-3-2- رابطه مسلمانان با یهودیان………………………………………………………………… 71

 

4-3-2-1- آزادی های فردی یهودیان……………………………………………………………. 71

 

4-3-2-2- آزادی های اقتصادی یهودیان……………………………………………………….. 72

 

4-3-2-3- آزادی های مذهبی یهودیان………………………………………………………….. 74

 

4-3-2-4- نگرش عمومی مسلمانان نسبت به یهودیان ……………………………………. 75

 

4-3-3- اوضاع فرهنگی یهودیان ایران………………………………………………………….. 78

 

4-3-3-1- خدمات فرهنگی یهودیان…………………………………………………………….. 78

 

4-3-3-2- شخصیت های فرهنگی یهودیان……………………………………………………. 79

 

4-3-4- مهاجرت یهودیان از ایران………………………………………………………………… 80

 

4-3-4- 1 –  دلایل مهاجرت یهودیان…………………………………………………………….. 8

 

فصل پنجم: مقایسه و جمع بندی از وضعیت اقلیت های دینی

 

5- مقایسه و جمع بندی از وضعیت اقلیت های دینی…………………………………………. 81

 

5-1- وضعیت عمومی اقلّیت های دینی ایران از سده چهارم تا هفتم هجری………… 82

 

5-2- نتیجه گیری………………………………………………………………………………………… 88

 

5-3- منابع………………………………………………………………………………………………….. 90

 

1-1-مقدمه 

 

حضرت محمد(ص) با استناد به آیه «لا اِکراهَ فِی الدّینِ قَد تَبَیَّنَ الرُّشدُ مِنَ الغَیِّ»(قرآن کریم،سوره بقره،آیه 156)

 

هیچ گاه عقیده خود را به کسی تحمیل نکرد و برای مخالفان و معاندان از تمام مذاهب زرتشتی، یهودی و مسیحی تا زمانی که خطری و تهدیدی برای اسلام نبودند، احترام قائل بودند، و حقوق آن ها را برابر دستورات شرع استیفا می نمودند.

 

با فتح ایران توسط مسلمانان گروه های مذهبی ایرانی اعم از یهودی، مسیحی و زرتشتی به عنوان اهل ذمه تحت پوشش و حمایت حکومت های اسلامی قرار گرفتند. این گروه های مذهبی در طول تاریخ ، بعد از حضور اسلام در ایران ، فراز و فرودهایی را تجربه کرده اند . حکومت های اسلامی در ایران به تبعیت از سیره پیامبر و ائمه معصومین در برخورد با اقلیت های دینی، منعطف و مهربان بودند، هر چند  در این دوره ها افراط و تفریط هایی  در تعامل با اقلیت های دینی بعضاً صورت می گرفته است ، ولی موضع حکومت های ناب اسلامی در مواجهه با اقلیت های دینی در ایران و خارج از ایران، تحت الشعاع بینش اسلامی و نگرش حکومتی بوده است. بعضی زمان ها این تعامل مثبت و توأم با مدارای زمام داران حکومت اسلامی بوده ، به نحوی که برای دین داران متعصب در بدنه حکومت ایجاد نگرانی می کرد . این شیوه یادآور منشور حکومتی حضرت علی (ع) به مالک اشتر نخعی می باشد که فرمود ای مالک:

 

«الناس، فانهم صنفان، ام اخُ لک فی الدین و اما نظیرا لک فی الخلق»(نهج البلاغه ،نامه59) مردم دو گروهند، یا برادر دینی تو هستند و یا در خلقت شبیه(هم نوع) تو می باشند با هر دو گروه عدالت پیشینه کن و رأفت پیش گیر.  در بعضی از زمان ها اقلیت های دینی مغضوب حکومت و زمام داران قرار می گرفتند، که در این پایان نامه سعی بر این است که سیر تاریخی اوضاع اقلیت های دینی ایران در سده های چهارم تا هفتم هجری با استناد به کتب تاریخی و ادبی و سفرنامه ها مورد بررسی قرار گیرد.

 

سوالاتی که در این پایان نامه باید جواب داده شود این است که:

 

1- آیا شیوه تعامل حکومت ها در این سده ها (چهارم ه . تا هفتم هجری) با اقلیت های دینی یکسان بوده است یا خیر؟

 

2- تأثیر گذاری اقلیت های دینی(مسیحی، یهودی و زرتشتی) بر سیاست، فرهنگ جامعه ایران چگونه بوده است؟

 

3- مدارای مردم با اقلیت های دینی و آزادی های دینی و فردی آن ها در طول این سده ها (چهارم هجری تا هفتم هجری) چگونه بوده است؟

 

 نگارنده با استناد به کتب تاریخی و ادبی و جغرافیایی اعم از قدیم و جدید تلاش کرده است که تاریخچه، جفرافیا، رابطه اقلیت های دینی با حکومت ها، رابطه مردم با اقلیت ها، آزادی ها و اماکن مذهبی، مهاجرت و دلایل مهاجرت اقلیت های دینی را مورد کنکاش قرار داده تا پژوهشی دقیق هر چند مختصر در اختیار خوانندگان این پایان نامه قرار گیرد.در این پایان نامه وضعیت سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی اقلیت های دینی از سده (چهارم هجری تا هفتم هجری) بررسی شده ، و به سؤالاتی که در ذهن خواننده ، پیرامون اوضاع سیاسی، مذهبی، آزادی ها، خدمات و شخصیت های فرهنگی اقلیت های دینی ( مسیحی ، یهودی و زرتشتی ) مطرح است ، پاسخی در حد توان داده شده است. از آنجا که شیوه کار کتابخانه ای و توصیفی بوده است ، بنابراین نگارنده برای جمع آوری منابع دست اول خصوصاً قرن های چهارم و پنجم بامشکلات زیادی روبرو بوده است .

 

1 – 2 – بیان مسئله

 

 

 2-2-1- تحولات آموزشی.. 20

 

2-2-2-تحولات فرهنگی.. 22

 

2-2-3- تحولات اجتماعی.. 23

 

2-3-تحولات آموزشی،فرهنگی و اجتماعی در دوره ی ناصری.. 25

 

2-3-1-تحولات آموزشی.. 25

 

2-3-2- تحولات فرهنگی.. 27

 

2-3-3-تحولات اجتماعی.. 30

 

2-4-تحولات آموزشی ، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی مظفری 32

 

2-4-1-تحولات آموزشی.. 33

 

2-4-2-تحولات فرهنگی.. 34

 

2-4-3-تحولات اجتماعی.. 35

 

2-5-آموزش و تعلیم و تربیت دختران.. 37

 

 

 

3-1- آشنایی با فرهنگ و تمدن و نهادهای آموزشی اروپاییان.. 46

 

3-1-1- عبداللطیف شوشتری.. 47

 

3-1-2- آقا احمد بهبهانی (کرمانشاهی ) 48

 

3-1-3- ابوالحسن خان شیرازی (1190-1262ق) 49

 

3-1-4-میرزا صالح شیرازی.. 49

 

3-1-5-میرزا مصطفی افشار 52

 

3-1-6- عبدالفتاح گرمرودی.. 54

 

3-2- فعالیت میسیونرهای مذهبی و گسترش مدارس جدید. 55

 

3-2-1- هیئت مبلغان آمریکایی.. 55

 

عنوان                             صفحه

 

 3-2-2- میسیونرهای لازاریست… 57

 

3-2-2-1- دوره ی محمد شاه (1264-1250ق) 58

 

3-2-2-2- دوره ی ناصرالدین شاه (1313-1264ق) 60

 

3-2-2-3- دوره ی بعد از ناصرالدین شاه تا جنگ جهانی اول (1333-1313ق) 61

 

3-2-3- آلیانس فرانسه. 63

 

3-2-4- آلیانس جهانی یهود. 64

 

3-2-5- انجمن میسیونری کلیسای انگلستان.. 66

 

3-3 روزنامه ها 67

 

3-3-1-روزنامه ی اختر. 67

 

3-3-2-روزنامه ی تربیت… 69

 

3-3-3-روزنامه ی ثریا 70

 

3-3-4-روزنامه ی مجلس…. 72

 

3-3-5-روزنامه ی تمدن.. 73

 

3-3-6-روزنامه ی حبلالمتین.. 75

 

3-3-7-روزنامه ی شمس…. 76

 

3-3-8-روزنامه ی ایران نو. 77

 

3-4- حامیان آغازین تحصیلات جدید دختران.. 79

 

 

3-4-1- میرزا حسین خان سپهسالار(1260-1207ق) 79

 

3-4-2- میرزا فتحعلی آخوندزاده( 1295-1227ق) 80

 

3-4-3- میرزا ملکم خان (1326-1249ق) 83

 

3-4-4- حاج میرزا حسن رشدیه(1363-1267ق) 84

 

3-4-5-میرزا آقا خان کرمانی: (1314-1270ق) 86

 

3-4-6- حاج میزرا یحیی دولت آبادی (1359-1279 ق) 87

 

عنوان                     صفحه

 

 

 

4-1- تأثیرات انقلاب مشروطه درشیوه دانش اندوزی دختران.. 90

 

4-1-1-مقایسه ی شیوه ی دانش اندوزی دختران در قبل از مشروطه و بعد از مشروطه. 95

 

4-2- کوشش های اولیه برای ایجاد مدارس دخترانه به سبک جدید. 95

 

4-3- نقش احزاب و جریان های سیاسی درتوسعه و تضییق مدارس دخترانه. 99

 

4-3-1- حزب دموکرات ایران (عامیون) 100

 

4-3-2- حزب اجتماعیون اعتدالیون.. 100

 

4-3-3- حزب جمعیت ترقی خواهان ایران.. 101

 

4-3-4- حزب ترقی و تمدن تام. 101

 

4-3-5- حزب سوسیال دموکراسی ایران.. 102

 

4-3-6- حزب اصلاحیون عامیون.. 102

 

4-3-7- حزب جمعیت ایران جوان.. 103

 

4-4- دولت و مدارس جدید. 103

 

4-5- پراکنش جغرافیایی مدارس دخترانه. 109

 

4-5-1-مدارس دخترانه ی تبریز. 109

 

4-5-2-مدارس دخترانه ی مراغه وتوابع.. 112

 

4-5-3-مدارس دخترانه ی ارومیه. 113

 

4-5-4-مدارس دخترانه ی خوی.. 114

 

4-5-5-مدارس دخترانه ی اردبیل.. 114

 

4-5-6-مدارس دخترانه ی میانه. 114

 

4-5-7- مدارس دخترانه ی رشت و توابع.. 115

 

4-5-8- مدارس دخترانه ی اصفهان.. 117

 

4-5-9- مدارس دخترانه ی یزد. 119

 

عنوان                           صفحه

 

 4-5-10-مدارس دخترانه ی مشهد. 121

 

4-5-11-مدارس دخترانه ی بیرجندو توابع.. 122

 

4-5-12-مدرسه دخترانه ی شاهرود. 123

 

4-5-13-مدرسه دخترانه ی ساری.. 123

 

4-5-14-مدارس دخترانه ی بابل.. 123

 

4-5-15-مدارس دخترانه ی اراک… 123

 

4-5-16-مدرسه ی دخترانه ی قم.. 124

 

4-5-17-مدارس دخترانهی قزوین.. 124

 

4-5-18-مدارس دخترانه ی همدان و توابع.. 125

 

4-5-19-مدارس دخترانه ی زنجان.. 126

 

4-5-20- مدارس دخترانه ی کرمانشاه 126

 

4-5-21-مدارس دخترانه ی کردستان (سنندج) 127

 

4-5-22-مدارس دخترانه ی فارس و بوشهر. 128

 

4-5-24-مدارس دخترانه ی کرمان.. 132

 

4-6- تأثیرات سیاسی – اجتماعی و فرهنگی مدارس دخترانه در امور جامعه. 134

 

4-6-1-تأثیرات سیاسی.. 136

 

4-6-1-1-تشکل ها و انجمن های زنان.. 136

 

4-6-1-2- حق رأی زنان.. 139

 

4-6-1-3-مبارزه با التیماتوم روسیه. 140

 

4-6-1-4-تحریم کالاهای خارجی.. 142

 

4-6-2-تأثیرات اجتماعی.. 143

 

4-6-2-1-وارد شدن زنان به عرصه کار 143

 

4-6-2-2- شرکت زنان در تاسیس بانک…. 144

 

عنوان                     صفحه

 

 4-6-2-3-بهداشت… 145

 

4-6-3-تأثیرات فرهنگی.. 147

 

4-6-3-1-ورود زنان به صحنه ی تئاتر. 147

 

4-6-3-2-ورود زنان به عرصه ی روزنامه نگاری.. 148

 

4-6-3-3-زنان هنرمند. 152

 

. 153

 

.. 157

 

کلیات

 

 جامعه ایران در عصر قاجار وارد مرحله­ی جدیدی از تغییر و تحول ساختار سیاسی – اجتماعی گردید که با دوران قبل از آن تفاوت چشمگیری داشت. از جمله در زمینه­ حضور زنان در عرصه­ی اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، این تحول قابل ذکر است. تا قبل از انقلاب مشروطه اصولا مراکز یا سازمانی که از سوی دولت یا افراد در خصوص آموزش و تعلیم و تربیت دختران ایجاد شده باشند، وجود نداشت. مراکز آموزشی در چهارچوب مکتب­خانه­ها و تدریس خصوصی در منازل محدود می­شد و محتوای آموزشی آن­ها نیز دگرگون نشده بود، اما در اواسط این دوره به خصوص در آستانه­ی انقلاب مشروطه اولین سنگ بنای آموزش به سبک جدید گذاشته شد. در جامعه­ی بسته و مردسالار ایران دوره­ی قاجار اگرچه آموزش فقط سهم مردان بوده است، اما زنان با توجه به فرصت­های محدودی که در این زمان برای آن­ها فراهم شده بود با اقدامات مناسب و با حضور مستقیم و غیر مستقیم در زمینه­ احقاق حقوق خود تلاش­هایی را آغاز کردند. در این دوره زنان ایرانی پیش از آنکه منتظر حمایت دولت و حمایت­های قانونی باشند به سازماندهی­ خود پرداختند و به شیوه­های خلاق دست به تأسیس و اداره­ی مدارس جدید دخترانه زدند و حتی در راه تأسیس مدارس دخترانه، آن­ها با مخالفت­هایی جدی از سوی جناح سنتی جامعه مواجه شدند.

 

نخستین تلاش­های زنان برای تأسیس مدارس ملی دخترانه از سوی خانم طوبی ­رشدیه و بی­بی­خانم وزیراف صورت گرفت، اما مدارس آن­ها با مخالفت دولت بسته شد. به این ترتیب تا آغاز انقلاب مشروطه هیچ مدرسه­ی دخترانه­ای اجازه­ی تأسیس نیافت. با تغییر شرایط کشور چون فروکش کردن استبداد، احساس ضرورت ایجاد تحول در جامعه، پیدایش روزنامه­ها، و از همه مهم­تر انقلاب مشروطه، تحول جدیدی در زمینه تأسیس مدارس ملی به وجود آمد. در پی گشایش مجلس اول گروهی از مشروطه­خواهان از تأسیس مدارس دخترانه حمایت کردند. و همچنین زنان کوشش و جدیت بیشتری برای تأسیس مدارس دخترانه به عمل آوردند. در اواخر سال 1325ق پس از یک دوره فعالیت­های گسترده از سوی زنان، شرایط برای تأسیس مدارس دخترانه مهیا شد. با تصویب متمم قانون اساسی، اصل 18 و 19 آن به تحصیل اجباری بدون ذکر جنسیت پرداخته بود. در این شرایط زنان توانستند با استناد به این اصول حمایت نمایندگان مجلس را برای تأسیس مدارس دخترانه کسب کنند. در سال 1326ق خانم طوبی­آزموده مدرسه­ی” ناموس” را تأسیس کرد. گشایش مدارس ملی دخترانه در سال­های بعد همچنان ادامه یافت. مدارسی چون عفاف، تربیت، حجاب، شمس المدارس در سال 1327ق توسط زنان تأسیس شد.

 

 

فرضیات تحقیق

 

فرضیات اصلی تحقیق این است که عوامل مهم و مؤثر در تشیع منطقه فراهان، رواج تشیع در قم و نزدیکی آن به منطقه، عبور علویان مهاجر از این ناحیه و توجه مردم منطقه به اندیشه های ضد استبدادی و تلاش برای مقابله با ظالم تشیع است. فرضیه رقیب تحقیق نیز می‌تواند وجود عقاید شیعی از همان ابتدای ورود تشیع به ایران باشد.

 

ادبیات تحقیق

 

با توجه به موضوع مدنظر در این تحقیق که بررسی ورود تشیع به منطقه فراهان است و با توجه به جست‌وجوهایی که در منابع مختلف کتابخانه‌ای و رقمی انجام شد، رساله یا کتابی تحت عنوان تشیع فراهان یافت نشد ولی رساله‌ها و کتاب‌هایی در خصوص جغرافیای تاریخی منطقه فراهان وجود دارد. به‌طورکلی تعدادی کتاب، پایان‌نامه و مقاله در خصوص فراهان انتشاریافته است، ولی هیچ‌یک به صورت دقیق و تخصصی به تشیع فراهان نپرداخته است. البته ناگفته نماند که این عدم توجه به تشیع فراهان به دلیل موضوع رساله ها و کتاب ها است که هدف اصلی انها در واقع چنین موضوعی نیست.  در ادامه به معرفی چند نمونه می‌پردازیم.

 

كتابی از آقای سیفی تحت عنوان «سیرى كوتاه در جغرافیاى تاریخى تفرش و آشتیان»، در حوزۀ تاریخ محلى منطقه تفرش، آشتیان و فراهان که به‌طور غیرمستقیم اطلاعات محدودی دربارۀ تحولات تشیع امامیه در فراهان ارائه مى‌دهد. ولی به صورت دقیقی به جغرافیای تاریخی تفرش اشاره کرده است. کتاب «فراهان‌نامه» اثر آقای رضا مرادی غیاث آبادی که بیشتر به مطالعات مردم شناختی و گویش‌های رایج فراهان پرداخته است و در مورد تشیع منطقه اطلاعاتی نمی‌دهد. همچنین کتاب‌هایی از آقای مصطفی زمانی نیا به چاپ رسیده است که بیشتر نگاهی تاریخ توصیفی گونه داشته. گویا هدف نویسنده بیشتر بیان حوادث مختلف تاریخی بوده که با منطقه ارتباط دارد و منحصراً از تشیع فراهان در ادوار مختلف حرفی به میان نمی‌اید. در مورد پایان‌نامه‌های انجام‌شده اولین مدرک، مربوط به رساله پایان‌نامه آقای علیرضا سلطانی سرابی است که موضوع آن ویژگی‌های جغرافیایی (طبیعی، تاریخی، اجتماعی، اقتصادی) بخش فراهان است. با توجه به مشاهده این رساله در آن مطالب کامل و جامعی در مورد مذهب و دین منطقه بیان‌نشده بود و بیشتر شرایط حال جامعه فراهان در دوران صفویه و قاجاریه مدنظر قرار داشته است. در این رساله محقق سعی کرده به بررسی زمانی حوادث در بستر مکان بپردازد و بیشتر دستاوردهای این رساله در خصوص بعد از تشکیل دولت صفویه در ایران است.

 

رساله بعدی که شباهت کلی به این بحث دارد، مربوط به خانم الهام فهیم بود که با موضوع جغرافیای تاریخی فراهان به بررسی منطقه پرداخته بود ولی با توجه به منابع استفاده‌شده اطلاعات دقیقی از وضعیت مذهبی نمی‌دهد در این اثر نیز همانند نوشته پیشین مطالب تکراری جغرافیای تاریخی بررسی‌شده که بیشتر توصیفی بوده و تحلیلی در آن به کار نرفته است و بیشتر کلیات تاریخی منطقه بررسی‌شده است ولی اطلاعات مناسبی در خصوص جغرافیای تاریخی می دهد که بنده نیز از برخی اطلاعات آن در این پژوهش استفاده کرده ام.

 

در ساله دیگری که به لحاظ موضوعی شباهت زیادی به موضوع این رساله داشت پایان‌نامه آقای مسعود هرورانی بود که در این رساله نیز به جغرافیای تاریخی فراهان و آشتیان پرداخته‌شده است ولی با توجه به مطالبی که در آن بیان‌شده و نویسنده خود، آنها را بررسی کرده، مطالب متفرق و اندکی در خصوص ویژگی‌های دینی و مذهبی و بررسی علمی این موضوع بیان‌شده و مانند سایر رساله ها به جغرافیای تاریخی دوره های جدیدتر فراهان بیشتر دقد شده که این موجب غفلت از تاریخ دوره های کهن تر منطقه شده است.

 

در خصوص مقالات منتشره در مورد فراهان از استاد ابراهیم دهگان در خصوص بنای تاریخی قلعه فردقان، یکی از روستاهای قسمت شمالی فراهان کنونی مقاله‌ای چاپ‌شده است. در مورد شهر زلف آباد فراهان نیز آقای اسماعیل شراهی مقاله‌ای منتشر کرده که در آن کلیه سفال‌های مکشوفه از محوطه باستانی زلف آباد موردبررسی قرارگرفته است. این مقاله بیشتر با دید باستان‌شناسی بوده و توضیح کامل و دقیقی در خصوص تشیع منطقه وجود ندارد. در پایان باید به این نکته اشاره‌کنم که فراهان از سابقه

 

تاریخی بسیار و پرفرازونشیبی برخوردار است که جای انجام تحقیقات و پژوهش‌های زیادی دارد و این امر باید بیشتر موردتوجه محققین این حوضه قرار گیرد.

 

اهداف

 

هدف کوتاه‌مدت این پژوهش، ارائه اطلاعات دقیقی در خصوص سیر تشیع منطقه فراهان و علل و نتایج رواج این مذهب در منطقه و تأثیرات آن است. هدف بند مدت و نهایی این تحقیق ترغیب سایر محققین و اندیشمندان برای بررسی‌های دقیق‌تر موضوع تشیع در فراهان است تا به چارچوبی دقیق و معتبر درباره تشیع فراهان رسید.

 

روش تحقیق

 

روش تحقیق اصلی این پژوهش بر اساس آنچه در عنوان آن آمده است و با توجه به قدیمی بودن موضوع، کتابخانه‌ای است و بر اساس جستجو در منابع و کتب قدیمی پیش می‌رود ولی با پیشرفت در بحث به منابع باستان‌شناسی موجود نیز توجه شده و حتی در برخی از موضوعات از روش‌های میدانی نیز استفاده کرده‌ایم.

 

در کل می‌توان گفت اولویت اصلی با منابع مکتوب و منابع دست‌اول است و در مراحل بعدی به شواهد قابل‌مشاهده هم توجه شده است و در پایان سعی شده با در نظر داشتن یک روش ترکیبی نتیجه‌گیری شود.

 

در برخی از مراحل کار بر اساس نوع اطلاعات جمع‌آوری‌شده از روش‌های تحلیلی هم کمک گرفته‌ایم و درمجموع روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است.

 

محدوده زمانی و مكانی

 

 

1-9 بررسی و نقد منابع. 7

 

1-9-1 معرفی منابع دست اول. 7

 

1-9-2 منابع پژوهشی- تألیفی.. 9

 

 

 

فصل دوم: اوضاع ایران در دوره محمدعلی شاه و کابینه­های این دوره

 

2-1 تقابل محمدعلی شاه با مشروطه خواهان و مجلس شورای ملی.. 12

 

2-1-1 واقعه میدان توپخانه. 12

 

2-1-2 قرارداد 1907. 15

 

2-1-3 سوء قصد به جان محمدعلی شاه 16

 

2-1-4 بمباران مجلس و آغاز استبداد صغیر. 18

 

2-1-5  فتح تهران و عزل محمدعلی شاه از سلطنت.. 19

 

2-2 بررسی کابینه­ها قبل از فتح تهران. 22

 

2-2-1 کابینه میرزا نصرالله خان مشیرالدوله. 22

 

2-2-2 کابینه وزیر افخم (کابینه مجلل) 23

 

2-2-3 کابینه میرزا علی اصغرخان امین السلطان. 23

 

2-2-4 کابینه احمدخان مشیرالسلطنه. 24

 

2-2-5 کابینه ابوالقاسم خان ناصرالملک همدانی.. 24

 

2-2-6 کابینه حسینقلی خان نظام السلطنه مافی.. 25

 

2-2-7 کابینه احمدخان مشیرالسلطنه (کابینه بمباران) 26

 

2-2-8 کابینه سعدالدوله (آخرین کابینه قبل از فتح تهران) 26

 

 

 

فصل سوم: بررسی علل بحران در کابینه­های مشروطه

 

3-1 تعریف نهاد کابینه. 31

 

3-2 موانع شکل گیری حکومت پارلمانی و پایداری کابینه­ها 32

 

3-2-1 تجربه نخست حکومت مشروطه و مشکلات آن. 33

 

3-2-2 تقابل سلطنت، مجلس ملی و هیأت دولت.. 34

 

3-2-2-1 نقش مجلس در ناپایداری کابینه­ها 35

 

3-2-2-2 شکنندگی مجالس دوم و سوم شورای ملی.. 36

 

3-3 ماهیت و ترکیب وزرا و نمایندگان. 38

 

3-3-1 نخبگان خوش باور و حیرت زده 41

 

3-3-2 حاکمیت روابط و نه ضوابط.. 42

 

3-3-3 جناح بندی­های سیاسی.. 43

 

3-3-3-1 دموکرات­ها و اعتدالیون. 45

 

 

 

فصل اول: نقش عوامل داخلی و دخالت بیگانگان در ناپایداری کابینه­ها

 

4-1 دخالت­های خارجی.. 49

 

4-1-1 نقش روسیه در بی ثباتی وضعیت ایران. 50

 

4-1-1-1 اولتیماتوم دولت روس… 51

 

4-1-2 مداخلات انگلستان در ایران. 53

 

4-1-2-1 ورود ایران به جنگ جهانی اول. 54

 

 

4-1-2-2 پیامدهای جنگ جهانی اول و بروز قحطی.. 55

 

4-1-2-3  قرارداد 1919. 56

 

4-2 عدم وجود امنیت داخلی.. 57

 

4-2-1 بحران مالی و اقتصادی.. 59

 

4-2-2 شورش­های محلی.. 59

 

4-2-2-1 قیام شیخ محمد خیابانی.. 60

 

4-2-2-2 جنبش جنگل در شمال ایران. 62

 

4-2-2-3 ناامنی­های شیخ خزعل درجنوب ایران. 64

 

 

 

فصل پنجم: بررسی کابینه­ها از فتح تهران تا کودتای رضا خان

 

5-1 وضعیت کابینه­ها بعد از فتح تهران. 66

 

5-2 کابینه­ها از فتح تهران تا شکل گیری دولت مهاجرت.. 66

 

5-2-1 نخستین کابینه رسمی بدون رئیس الوزرا 67

 

5-2-2 کابینه محمدولی خان تنکابنی.. 68

 

5-2-3 کابینه میرزاحسن خان مستوفی الممالک… 70

 

5-2-4 کابینه محمدولی خان تنکابنی.. 72

 

5-2-5 کابینه صمصام السلطنه بختیاری.. 75

 

5-2-6 کابینه محمدعلی خان علاءالسلطنه. 79

 

5-2-7 کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 81

 

5-2-8 کابینه میرزاحسن خان مشیرالدوله پیرنیا 82

 

5-2-9 کابینه عبدالمجیدمیرزا عین الدوله. 83

 

5-2-10 کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 85

 

5-2-11 کابینه عبدالحسین میرزا فرمانفرما و دولت مهاجرت.. 87

 

5-3 کابینه­ها بعد از دولت مهاجرت تا کودتای رضاخان. 88

 

5-3-1 کابینه محمدولی خان تنکابنی.. 89

 

5-3-2 کابینه میرزاحسن خان وثوق الدوله. 90

 

5-3-3 کابینه محمدعلی خان علاءالسلطنه. 92

 

5-3-4 کابینه عبدالمجید میرزا عین الدوله. 93

 

5-3-5 کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 94

 

5-3-6 کابینه صمصام السلطنه بختیاری.. 95

 

5-3-7 کابینه میرزاحسن خان وثوق الدوله. 97

 

5-3-8 کابینه میرزا حسن خان مشیرالدوله پیرنیا 100

 

5-3-9 کابینه فتح الله خان سپهداراعظم گیلانی.. 101

 

 

 

فصل ششم: معرفی وزارت خانه­ها و نخست وزیران از فتح تهران تا کودتای رضا خان

 

6-1 شرح حال نخست وزیران. 112

 

6-1-1 محمدولی خان سپهدار تنکابنی.. 112

 

6-1-2 میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 113

 

6-1-3 نجفقلی خان صمصام السلطنه بختیاری.. 114

 

6-1-4 میرزا محمدعلی خان علاءالسلطنه. 115

 

6-1-5 میرزا حسن خان مشیرالدوله پیرنیا 115

 

6-1-6  عبدالمجید میرزا عین الدوله. 116

 

6-1-7 عبدالحسین میرزا فرمانفرما 117

 

6-1-8 میرزا حسن خان وثوق الدوله. 117

 

6-1-9 فتح الله خان سپهداراعظم رشتی.. 118

 

6-2 وظایف ادارات در وزارتخانه ها 119

 

6-2-1 وزارت عدلیه. 119

 

6-2-2 وزارت مالیه. 120

 

6-2-3 وزرات امور خارجه. 120

 

6-2-4 وزارت داخله. 120

 

6-2-5 وزارت فوائد عامه. 121

 

6-2-6 وزارت علوم (معارف و اوقاف) 122

 

6-2-7 وزارت جنگ (لشکر) 122

 

6-2-8 وزارت تجارت.. 123

 

6-2-9 وزارت پست و تلگراف.. 123

 

6-3 نتیجه گیری.. 123

 

منابع. 126

 

چکیده انگلیسی

 

مقدمه

 

بررسی کابینه­های مشروطه از فتح تهران درسال 1288ه. ش تا کودتای رضاخان درسال 1299ه. ش عنوان پایان نامه­ای بود که بواسطه­ی حساسیت دوره­ی مورد بحث (1288-1299ه. ش) برای پژوهشگر جذابیت داشت؛ آشفتگی­های داخلی و دخالت بیگانگان در این دوره به اوج خود رسیده و کابینه­ها نیز تحت تأثیر این شرایط با صدمات و بحران­هایی مواجه شدند. لذا دراین پژوهش تلاش بر این است که کابینه­ها مورد بررسی وتحلیل قرارگیرند تا عوامل داخلی و خارجی بحران ساز درطول این سال­ها و دشواری­هایی که وزرا با آن درگیر بودند شناسایی و معرفی گردد.

 

کابینه­هایی که در رساله بررسی شده، در شرایط بسیار حساس کشور زمامدار نظام نوپای مشروطه گردیدند و هنوز جایگاه محکم خود را در نظام سیاسی ایران نیافتند که با فتح تهران و خلع محمدعلی شاه، دوره­ی جدیدی آغاز شد که خواهی نخواهی کارکرد آن­ها در فراز و فرود اوضاع، سرنوشت ساز بوده است. دراین دوره که یکی از دوران مورد بحث نظام مشروطه است، کابینه­هایی روی کارآمد که برای نخستین بار در تاریخ ایران از سوی برخی از آنان برنامه­های مدوّن گوناگونی گاه به منظور تحقق اهداف جنبش مردم و بهبودی امور کشور و در مواردی جهت پیشبرد اهداف دولتمردان و صاحب منصبان مطرح شد. ولی بنابه علل و عواملی چند آنگونه که باید پیشرفت و استواری نیافت؛ درنتیجه اقشار و گروه­های مختلف نسبت به مشروطه بدبین گردیده و بستر ذهنی و عینی برای کودتای رضاخان و پادشاهی وی فراهم گردید و درآخر رضاخان توانست با اتکا بر عوامل داخلی و خارجی و تاحدودی توانایی فردی جریان حوادث را به نفع خود پایان دهد.

 

براین اساس مطالب پایان نامه در شش فصل تنظیم شده است؛ فصل اول شامل کلیات می­باشد.

 

در فصل دوم که مقدمه­ای برای ورود به بحث اصلی و مورد نظر است به ذکر مشخصات و بحران­های دوران محمدعلی شاه و زمینه­هایی که منجر به فتح تهران توسط مجاهدان گردید پرداخته شده و در آخر کابینه­های این دوره جهت آشنایی با دولت­ها و وزرایی که قبل از فتح تهران برسرکار بوده­اند، مطرح شده است.

 

فصل سوم به معرفی و بررسی عوامل بحران سازی که کابینه­ها در زمان شکل گیری و حتی بعد با آن مواجه بودند پرداخته است. ازآنجا که پس از مشروطه تشکل­های سیاسی مدرن وارد ایران شد اختلافاتی وجود داشت که ناکارآمدی حکومت و مجلس، همچنین سوءاستفاده­های برخی افراد از این شرایط جدید و تقویت موقعیت خود بر این آشفتگی­ها دامن می­زد.

 

از آنجا که موقعیت سیاسی جامعه از نظر شرایط داخلی و روابط با کشور­های خارجی بر وضعیت کابینه­ها تأثیر گذار است در فصل چهارم نیز به بررسی این عوامل پرداخته شده است؛ در این زمان به دلیل ناکارآمدی دولت و تجربه نداشتن احمد شاه، دخالت کشور­های خارجی و آشفتگی­های داخلی به اوج خود رسید که کابینه­ها را با بحران روبرو می­ساخت.

 

در فصل پنجم که بیشترین تأکید رساله است، فعالیت­های کابینه­ها بررسی شده، عوامل روی کارآمدن و براندازی آن­ها بیان رشده است. شایان ذکر می­باشد به دلیل آنکه هرکدام از عوامل داخلی وخارجی بحران ساز در کابینه­ها در فصل­های پیشین به طور مفصل شرح گردید در این فصل از توضیح زیاد اجتناب شده است.

 

در فصل آخر رساله تنها به بیان شرح حال نخست وزیرانی که در طول این سال­ها بر سرکار آمده و ذکر شرح وظایف هر وزارتخانه اکتفا شده است؛ چراکه تعداد وزرای روی کارآمده در دوره­ی مورد بحث زیاد است و معرفی هریک بطور جداگانه در این پژوهش امکان پذیر نبود.

 

1-2 بیان مسئله

 

به دنبال فتح تهران به دست مجاهدان در 23تیرماه1288/ 24جمادی الثانی1327/ 13ژانویه1909م و استعفای شاه ازسلطنت، اجتماع بزرگی از ملیون و سران مشروطه در بهارستان تشکیل شده و برای اداره­ی امور کشور  22نفر به عنوان هیأت مدیره انتخاب و احمد میرزا، پسر سیزده ساله­ی محمدعلی شاه را به سلطنت رساندند. چون او به سن بلوغ نرسیده بود عضدالملک، رئیس معمّر ایل قاجار، به نیابت سلطنت انتخاب گردید. دولت جدید و جوان مشروطه با مسائل پیچیده­ی داخلی مثل تشکیل احزاب گوناگون، ترور شخصیت­های بزرگ و قیام­های متعدد در داخل کشور مواجه بود. ازطرف دیگر بی کفایتی حکومت مرکزی، ازهم گسیختگی مالی کشور و فرصت طلبی کشور­هایی نظیر روس و انگلیس درتعیین نخست وزیران موردنظر خود جهت تأمین منافع وخواسته هایشان، وضع مملکت را هرروز أسف بارتر می­کرد. دراین میان جنگ­های خارجی و قرارداد­های تحمیلی بر وخامت اوضاع افزود. شرایط تا جایی پیشرفت که رضاخان سردارسپه از وضع آشفته­ی مملکت و بی کفایتی دولت سود جسته و درسوم اسفند 1299ش با دسته­های قزاق که از پیش مقدمات آن فراهم شده بود، از قزوین به تهران حرکت و دستگاه­های دولتی را تصرف نمود. در این مدت کوتاه مورد بحث،
کابینه­های زیادی برسرکارآمدند؛ به طوری که در فاصله­ی بین سال­های 1288تا 1299ه. ش، با احتساب کابینه­های ترمیمی و کابینه مهاجرت، 39 کابینه شکل گرفت که هیچکدام کفایت لازم را برای اداره­ی دولت نداشتند. ازآنجا که با مطالعه و تطبیق هرکابینه با ادوار قانون گذاری وعملکرد آن در هردوره می­توان تاحدی به ثبات وتزلزل دولت­ها و وضع حکومت آن­ها پی برد، سؤال مطرح
می­شود که چه کابینه­هایی در دوره­ی مذکور فعالیت داشتند و چرا مدت خدمت هرکدام ازآن­ها کوتاه بود؟

 

1-3 پرسش­های پژوهش

 

این پژوهش از یک پرسش اصلی و دو پرسش فرعی به شرح زیر تشکیل شده است:

 

الف) پرسش اصلی:

 

 

1. علت تشکیل کابینه­های مختلف بین سال­های 1288تا 1299ش چه بود؟

 

ب) پرسش­های فرعی:

 

 

1. وضعیت عملکرد کابینه­ها بعداز فتح تهران تا کودتای رضاخان چگونه بود؟

 

1. تأثیر شرایط سیاسی ایران و دول خارجی بر تغییر پی درپی کابینه­ها چه می­باشد؟

 

1-4  فرضیه­های پژوهش

 

 

2-1- سیاست مالیاتی شاه اسماعیل.. 22

 

2-2- سیاست مالیاتی شاه طهماسب… 23

 

2-3-  سیاست مالیاتی شاه اسماعیل دوم. 26

 

2-4- سیاست مالیاتی سلطان محمد خدابنده 26

 

2-5- سیاست مالیاتی شاه عباس اول. 27

 

2-5-1-سیاست مالیاتی شاه عباس و املاک خاصه. 29

 

2-6- سیاست مالیاتی جانشینان شاه عباس اول. 30

 

3- سیاستهای مالیاتی فوق العاده 31

 

4- معافیت مالیاتی در عصر صفوی.. 32

 

5- پرداخت کنندگان مالیات.. 34

 

6- هزینه ها و مخارج صفویان. 36

 

فصل سوم. 38

 

نظام مالیاتی صفویان. 38

 

1-  انواع مالیات در دوره صفویه. 40

 

    1-1- مالیات بر اراضی.. 40

 

1-2-مالیات اغنام واحشام. 43

 

1-3- مالیات گمرکی.. 43

 

1-4 – مالیات راهداری.. 44

 

1-5-مالیات اصناف و پیشه وران. 45

 

2- نحوه وصول مالیات.. 50

 

3- مراکز گرد آوری مالیات.. 54

 

4- چه کسانی وصول مالیات را بر عهده داشتند؟. 56

 

فصل چهارم. 61

 

درآمدهای مالیاتی صفویان. 61

 

1- سکه رایج در ایران عصر صفوی.. 62

 

2- درآمدهای مالیاتی.. 64

 

2-1- درآمدهای مالیاتی شاه طهماسب… 64

 

2-2- درآمدهای مالیاتی شاه عباس اول. 64

 

 

2-3- درآمدهای مالیاتی شاه صفی.. 65

 

2-4-درآمدهای مالیاتی شاه عباس دوم. 66

 

2-5- در آمدهای مالیاتی شاه سلیمان. 67

 

2-6-در آمدهای مالیاتی در اواخر دوره صفوی.. 68

 

2-6-1- در آمدهای مالیاتی بر اساس عواید ولایات.. 69

 

2-6-2-اوراجه. 69

 

2-6-3- ولایات خاصه. 70

 

2-6-4- ضابطه. 71

 

2-6-5- معادن. 71

 

2-6-6- ارباب تحاویل.. 72

 

3-تجزیه و تحلیل داده ها 72

 

نتیجه. 75

 

منابع

 

 

 

مقدمه

 

     در اکثر کشورهای دنیا دولتمردان برای تامین بسیاری از خواسته های مردم نظیر امنیت، رفاه اجتماعی و … باید پاسخگو باشند و برای تامین این خواسته ها نیازمند منابع مالی هستند. امروزه مالیات از مهمترین منابع درآمد کشورهای مختلف محسوب می­شود و به نوعی برای جبران هزینه دولتها به شمار می رود. در واقع مردم برای داشتن رفاه اجتماعی باید هزینه ای بپردازند که مالیات پرداخت این هزینه است. همواره در طول تاریخ  از ابتدای تشکیل جوامع بشری وصول انواع مالیات وجود داشته هرچند تحت عناوین مختلفی رایج گشته است. دریافت مالیات همواره نقش بسزایی در تامین منابع مالی هر حکومت داشته است. البته با توجه به نوع حکومت و سیاستهای مالی دولتمردان مالیات انواع و عناوین مختلفی داشته و نحوه تشخیص و وصول آن متفاوت بوده است. در هر کشور داشتن یک نظام مالیاتی مطلوب می­تواند نقش ویژه ای در افزایش میزان درآمدهای مالیاتی داشته باشد. صفویان که نخستین حکومت  منسجم شیعی در ایران را پس از ورود اسلام به ایران تشکیل دادند و توانستند یک حکومت متمرکزی را بعد از حمله مغول در ایران به وجود آورند، در بررسی وقایع تاریخی جایگاه ویژه ای دارند. در دوره صفویه با وجود اینکه شالوده اقتصاد آن را دامداری و کشاورزی تشکیل می­داد، اما با وجود این همچنان مالیات بندی رواج  و مالیات نقش بسزایی در پر کردن خزانه شاهان صفوی داشت.در این دوره برخی مالیاتهای جدید نیز وضع شد و تعیین مبنای مالیات بسته به اراده شاهان داشت. در این پژوهش با توجه به اینکه امروزه مالیات نقش مهمی در تامین منابع مالیاتی هر کشور دارد به بررسی نقش آن در دوره صفوی به عنوان یک منبع درآمد می پردازیم.

 

بیان مساله