2-2- واژگان مرتبط با واژه «مَلَک» در قرآن کریم ………………………………………….. 26

 

1-2-2- واژه روح و مشتقات آن …………………………………………………………………………. 26

 

2-2-2- روح­القدس ……………………………………………………………………………………… 30

 

3-2-2- روح­الأمین ………………………………………………………………………. 32

 

4-2-2- جبریل …………………………………………………………………………. 33

 

5-2-2- میکال ………………………………………………………………………………………………. 34

 

6-2-2- رسول ……………………………………………………………… 35

 

3-2- اشارات غیر لفظی به ملائک در قرآن کریم …………………………………………….. 37

 

4-2- ماهیت، وظایف و مشخصات ملائک در قرآن کریم ………………………………………….. 40

 

5-2- ویژگی­های بصری ملائک با استناد به قرآن کریم ……………… 42

 

فصل سوم: ارتباط بین قرآن کریم، دنیای نگارگری و ادبیات فارسی ………………………………  47

 

1-3- قرآن کریم و نگارگری ایران ………………………………………….. 48

 

2-3- نقش تخیل و عالم مُثُل در رسیدن به دنیایی واقعی و درعین حال غیرمادی در نگارگری …………………. 51

 

3-3- نقش واسطه­ای ادبیات فارسی بین قرآن کریم و نگارگری ایران ……………………………….. 57

 

4-3- نقش متن در شناسایی دقیق موجودات ماورائی و فرشتگان در نگارگری ایران …………………………………… 61

 

فصل چهارم: فرشتگان در متن و تصاویر شاهنامه طهماسبی …………. 73

 

1-4- شاهنامه فردوسی ………………………………………………………………………… 74

 

2-4- فرشتگان در متن شاهنامه فردوسی ……………………………………………………… 77

 

3-4- شاهنامه طهماسبی …………………………………………………………… 86

 

4-4- تصویر فرشتگان در شاهنامه طهماسبی …………………………………………… 89

 

فصل پنجم: مطالعه تطبیقی واژه ملک در قرآن کریم و تصویر فرشته در شاهنامه طهماسبی ……. 94

 

1-5- فرشته ………………………………………………………….. 95

 

2-5- جبرئیل ………………………………………………….. 102

 

3-5- اسرافیل ……………………………….. 103

 

4-5- هاروت …………………………………. 104

 

5-5- سروش …………………………………………. 105

 

6-5- پری ………………………………………… 110

 

7-5- یافته­ها و نتیجه­گیری …………………………. 113

 

 

منابع و مأخذ ……………….………… 118

 

 

 

مقدمه

 

    تصاویر نگارگری ایران لبریز از موجودات خیالی­ای است که شناخت دقیق ماهیت هرکدام از آن­ها نیازمند مطالعه متن هر نگاره و آشنایی با داستان­های مربوط به هر یک از آنان است. رساله حاضر با عنایت به لزوم شناخت تخصصی تصاویر مربوط به موجودات غیبی، تمرکز خود را به شناخت تصویر فرشتگان معطوف کرده است. به همین منظور کلیه نگاره­های در دسترس از فرشتگان در نگارگری ایران و تعداد زیادی از متن­های مربوط به هر تصویر، مورد مطالعه اولیه قرار گرفت، تا چگونگی پرداخت دقیق به این موضوع در قالب یک تحقیق جامع و اصولی روشن شود. در نهایت، از میان همه مجموعه­های تصویری، مجموعه شاهنامه فردوسی و 258 نگاره از نسخه طهماسبی، کامل­ترین و پژوهش­پذیرترین مجموعه برای شناخت دقیق فرشتگان و ملائک تشخیص داده شد.

 

    مجموعه شاهنامه طهماسبی که تدوین آن به سال­های نیمه اول قرن دهم هجری قمری باز می­گردد به سفارش شاه اسماعیل اول و پس از او شاه طهماسب اول صفوی در کتابخانه سلطنتی شهر تبریز به نگارش درآمده است. این مجموعه حاصل تلاش هنرمندان شاخصی چون سلطان محمد، میرمصور، آقامیرک، میرسید علی، مظفر علی، دوست محمد و چندین هنرمند نگارگر گمنام دیگر بوده است و پس از تدوین نهایی، توسط شاه طهماسب به سلطان سلیم دوم عثمانی اهدا می­شود. نگاره­های این مجموعه ارزشمند پس از خریداری توسط دلالی به نام هوتون، برگ برگ شده و نگاره­های آن به موزه­ها و مجموعه­داران مختلف دنیا فروخته می­شود. به همین دلیل، یافتن کلیه آثار با کیفیت مناسب از این مجموعه نفیس کار دشواری به حساب می­آمد که در نهایت از طریق سایت­های معتبر اینترنتی، کتاب­های تخصصی فارسی و لاتین و چندین مجموعه و واسطه دیگر، کلیه آثار نگارگری آن شناسایی و تهیه گردیده، و در نهایت به­عنوان بخش مهمی از جامعه آماری این رساله مورد استفاده قرار گرفت.

 

    در بین برخی از نگاره­های شاهنامه طهماسبی، تصاویری از موجودات بال­دار وجود دارد که شباهت ظاهری زیادی با انسان­ها دارند. در متن شاهنامه فردوسی این موجودات با نام­های فرشته، پری و سروش معرفی شده­اند. بررسی ماهیت این واژگان باعث می­شود تا انتساب همه آن­ها به ملائکی که خداوند در قرآن کریم از آن­ها صحبت کرده از حساسیت بالایی برخوردار شود. دلیل این امر هم ماهیت متفاوت این دو موجود در منابع ادب فارسی است که جنس فرشته را از نور و جنس پری را آتش و ماهیت اصلی­اش را جن معرفی کرده است.

 

    این حساسیت­ها باعث شد تا برای شناخت دقیق ماهیت فرشتگان در متن شاهنامه فردوسی و تصاویر شاهنامه طهماسبی، به دنبال منبعی مطمئن و قابل استناد باشیم. در این زمینه حتی با یک جستجوی سطحی و ساده نیز قرآن کریم مهم­ترین منبع برای شناسایی ملائک تشخیص داده می­شود. آن هم نه تنها برای مسلمانان، بلکه حتی برای غیر مسلمانان، زیرا میزان کمیت و کیفیت صحبت درباره ملائک و موجودات هم خانواده با آن­ها در قرآن کریم، از کتاب­های آسمانی دیگر مثل انجیل و تورات نیز بیشتر است. به این ترتیب، با راهنمایی­های دکتر محمدعلی رجبی به­عنوان استاد راهنما و دکتر مهران هوشیار به­عنوان استاد مشاور، عنوان نهایی این رساله «مطالعه تطبیقی واژه مَلَک در قرآن کریم و تصویر فرشته در شاهنامه طهماسبی» تدوین شده و تحقیق حاضر ذیل این عنوان تدوین گردید. نگارنده امیدوار است تا رساله حاضر بتواند منبع مناسبی برای شناخت تخصصی ماهیت ملائک در قرآن کریم و فرشتگان در شاهنامه طهماسبی بوده و بخشی از نیازهای جامعه هنری کشورمان درباره وضعیت بصری فرشتگان در نگارگری ایران را تأمین بنماید.

 

1-1- بیان مسئله

 

 

 

    فرشتگان مخلوقاتی هستند که امکان رؤیت آن­ها در حالت طبیعی و توسط انسان­های عادی امکان پذیر نیست. قرآن کریم در جایگاه مهم­ترین کتاب آسمانی، این موجودات غیبی و روحانی را با نام مَلَک، روح، روح­الأمین و روح­القدس معرفی کرده است. در آیات مختلف قرآن کریم به موضوع فرشتگان اشاره شده و مطالعه این توصیفات و اشارات، مختصات کلی ­آن­ها را تا حدود زیادی روشن ساخته است. از سوی دیگر، در کتاب شاهنامه فردوسی به عنوان یکی از مهم­ترین کتاب­های تاریخ ادبیات فارسی هم به نام فرشتگان اشاره شده و مطالبی درباره آنان بیان گردیده است. شاهنامه فردوسی به­عنوان یک متن ادبی و کهن ایرانی نام دو مَلَک اعظم الهی یعنی حضرت جبرئیل و حضرت اسرافیل را در خود دارد و در کنار آن چندین مورد اشاره به­ نام سروش (فرشته حامل پیام­های الهی نزد ایرانیان باستان) نیز در این کتاب به چشم می­خورد. سروش و شخصیت غیر زمینی دیگری که پری نام دارد هم از دیگر واژگان مرتبط با واژه فرشته در متن شاهنامه فردوسی به حساب آمده و رساله حاضر قصد شناسایی دقیق این واژگان در متن شاهنامه فردوسی و تصاویر شاهنامه طهماسبی را دارد. دلیل تمرکز بر شاهنامه طهماسبی نیز، نفاست و تعداد بسیار زیاد نگاره­های این مجموعه است. ویژگی­های خاص شاهنامه طهماسبی از جمله ارزش هنری بالای آن­ها باعث شده تا این مجموعه مهم­ترین مجموعه نگارگری جهان به حساب آید. به همین منظور در این رساله از آیات قرآن کریم به­عنوان منبع اصلی برای شناخت ماهیت اصلی ملائک بهره گرفته شده و دستاوردهای این بخش از تحقیق نیز با خوانش متن شاهنامه و مقایسه و تطبیق با تصاویر شاهنامه طهماسبی مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت.

 

2-1- روش تحقیق، جامعه آماری و روش نمونه­گیری

 

    این تحقیق، یک تحقیق بنیادی است و به روش توصیفی و تطبیقی ارائه خواهد شد. جامعه آماری تحقیق حاضر شامل کلیه محتویات مرتبط با موضوع در سه منبع مهم است: آیات مرتبط با موضوع ملائک در قرآن کریم، ابیات مرتبط با فرشتگان و سروش در شاهنامه فردوسی و تصاویری از شاهنامه طهماسبی که فرشتگان در آن حضور داشته و یا به نوعی با موضوع فرشتگان ارتباط دارند. روش نمونه­گیری در این تحقیق به صورت انتخابی بوده و تعداد نمونه­ها شامل کلیه آن­ها می­شود.

 

 

 

3-1- ابزار تحقیق

 

    ابزار مورد استفاده برای انجام تحقیق و گردآوری اطلاعات، شامل دوربین عکاسی، اسکنر، چاپگر، رایانه و فیش برداری بوده است.

 

 

 

4-1- اهداف تحقیق

 

 

 

    هدف از این تحقیق رسیدن به درکی کلی از سیمای بصری ملائک در قرآن کریم و تطبیق آن با روایات فردوسی درباره فرشتگان بوده است. همچنین تحلیل چگونگی ترسیم تصویر فرشتگان در نگارگری ایران (با تمرکز بر شاهنامه طهماسبی) هدف بصری تحقیق حاضر به حساب می­آید. به این ترتیب درک میزان مطابقت ویژگی­های بصری ملائک در قرآن کریم با توصیفات فردوسی درباره آن­ها، و همین­طور میزان مطابقت آن با تصویر فرشته، سروش و پری در شاهنامه طهماسبی از نتایج تحقیق حاضر خواهد بود.

 

 

1-11-1- پرسشنامه 10

 

1-11-2 روایی و پایایی ابزار سنجش 10

 

1-11-3- روایی ابزار سنجش 10

 

1-11-4- پایایی پرسشنامه 11

 

1-12- تعریف مفاهیم و واژه های تحقیق 11

 

1-13- پیشینه ی تحقیق 12

 

فصل دوم ادبیات پژوهش:

 

2-1- مقدمه …………………… 16

 

2-2- بخش اول : مولفه های اجتماعی تأثیرگذار بر ذوق و سلیقه هنری 18

 

2-2-1- مفهوم تاریخی ذوق 18

 

2-2-2-  نقد جامعه شناختی ذوق و داوری زیبایی شناختی 27

 

2-2-3- رابطه سلیقه و امر ناب زیبایی شناختی 28

 

2-2-4- نگاه ناب و گسست اجتماعی 34

 

2-2-5- تماشای خام و فاصله گیری زیبایی شناختی 38

 

2-2-6- کسب توانش فرهنگی 42

 

سلیقه و داوری زیباشناختی 44

 

2-2-8- عادتواره و رابطه آن با سلیقه 48

 

2-2-9- فضای اجتماعی مبتنی بر تمایز 49

 

2-3- بخش دوم: مصرف در حوزه هنری و فرهنگی 52

 

2-3-1- مفهوم مصرف 52

 

2-3-2- دیدگاه های مرتبط با مصرف در حوزه هنر و فرهنگ 53

 

2-3-3- رابطه قشربندی اجتماعی و مصرف هنری- فرهنگی 57

 

2-3-4- نظریه های مرتبط با قشر بندی اجتماعی و مصرف فرهنگی 58

 

2-3-4-1- هم سیاقی: 58

 

2-3-4-2- همه چیزخوار- تک خوار 59

 

2-3-5- مصرف: هنرهای های والا- هنرهای عامه پسند 59

 

2-3-6- اهل ذوق و  اهل علم 63

 

2-3-7- فرهنگ فاخر و فرهنگ عامه 65

 

2-3-8- عوامل موثر بر نوع مصرف هنری 68

 

2-4-بخش چهارم: تعریف انواع سرمایه با تاکید بر سرمایه فرهنگی 70

 

2-4-1- مفهوم کلاسیک سرمایه 70

 

2-4-2-مفهوم جدید سرمایه 71

 

2-4-3-اشکال گوناگون سرمایه 72

 

2-4-3-1- سرمایه اقتصادی 73

 

2-4-3-2- سرمایه اجتماعی 74

 

2-4-3-2-1- سرمایه اجتماعی از نظر نان لین 75

 

2-4-3-2-2- سرمایه اجتماعی از نظر جیمز کلمن 76

 

2-4-3-2-3- سرمایه اجتماعی از نظر رابرت پاتنام 77

 

2-4-3-2-4- سرمایه اجتماعی از نظر بوردیو 77

 

2-4-3-3- سرمایه نمادین 79

 

 

2-4-3-4- سرمایه فرهنگی 79

 

2-4-3-4-1- سرمایه فرهنگی چیست؟ 79

 

2-4-3-4-2- نظریه سرمایه فرهنگی پی یر بوردیو 80

 

2-4-4- صورت ها و ابعاد سرمایه فرهنگی 84

 

2-4-4-1- سرمایه فرهنگی ملموس 84

 

2-4-4-2- سرمایه فرهنگی ناملموس 84

 

2-4-4-3- سرمایه فرهنگی تجسم یافته 85

 

2-4-4-4- سرمایه فرهنگی عینیت یافته 86

 

2-4-4-5- سرمایه فرهنگی نهادینه شده 87

 

2-4-5- نظریه بازتولید 87

 

2-4-5-1- بازتولید اجتماعی 87

 

2-4-5-2- بازتولید فرهنگی 89

 

2-4-6- سرمایه فرهنگی از منظر پل دیماجیو 91

 

2-4-7- سنجش سرمایه فرهنگی 92

 

فصل چهارم :تجزیه و تحلیل داده ها

 

4-1 مقدمه……………… 95

 

4-2- توصیف و تحلیل آمارهای عمومی 96

 

4-2-1- توصیف متغیر سن مخاطبان 97

 

4-2-2- توصیف متغیر جنسیت مخاطبان 98

 

4-2-3- توصیف متغیر وضعیت تاهل مخاطبان 100

 

4-2-4- توصیف متغیر محل تولد مخاطبان 101

 

4-2-5- توصیف متغیر مدرک تحصیلی مخاطبان 102

 

4-2-6- توصیف متغیر رشته تحصیلی مخاطبان 104

 

4-2-7- توصیف متغیر شغل مخاطبان 105

 

4-2-8- توصیف متغیر شغل پدر مخاطبان 107

 

4-2-9- توصیف متغیر شغل مادر مخاطبان 108

 

4-2-10- توصیف متغیر مدرک تحصیلی والدین(پدر) مخاطبان 109

 

4-2-11- توصیف متغیر مدرک تحصیلی والدین (مادر) مخاطبان 111

 

4-2-12- توصیف متغیر میزان درآمد ماهیانه 112

 

4-2-13- توصیف متغیر منطقه سکونت در تهران 114

 

4-3- توصیف و تحلیل آمارهای اختصاصی 115

 

4-3-1- توصیف متغیر الویت پاسخگویان برای دیدن یا خرید آثار 115

 

4-3-2- توصیف متغیر ذائقه مخاطبان در نوع نقاشی 116

 

4-3-3- توصیف میزان بازدید از گالری ها و آثار 118

 

4-3-4- توصیف متغیر نوع موزه های مورد بازدید مخاطبان 119

 

4-3-5- توصیف میزان اطلاع از اخبار هنری 121

 

4-3-6- توصیف میزان علاقه مخاطبان به آثار سنتی و نگارگری ایرانی 122

 

4-3-7- توصیف میزان علاقه مخاطبان به آثار نگارگری جدید(حسین بهزاد و محمود فرشچیان) 123

 

4-3-8- توصیف میزان علاقه خانواده مخاطبان به آثار هنری 125

 

4-3-9- توصیف گویه ی«آیا خانواده خود را هنر دوست می دانید؟» 126

 

4-3-10- توصیف میزان علاقه مخاطبان به آثار نقاشی خط 128

 

4-3-11- توصیف میزان علاقه مخاطبان به آثار نقاشی مکتب سقاخانه 129

 

4-3-12- توصیف میزان علاقه مخاطبان به آثار نقاشی طبیعت بی جان 131

 

4-3-13- توصیف میزان علاقه مخاطبان به آثار نقاشان نوگرای ایرانی 132

 

4-3-14- توصیف میزان علاقه مخاطبان به آثار سورئالیست 133

 

4-3-15- توصیف میزان علاقه مخاطبان به آثار رئالیست و واقعگرا 135

 

4-3-16- توصیف میزان علاقه مخاطبان به آثار سنتی همچون گل مرغ و نگارگری 136

 

4-3-17- توصیف میزان علاقه مخاطبان به تابلو فرش 138

 

4-3-18- توصیف نوع سبک های نقاشی مورد علاقه مخاطبان 139

 

4-3-19- توصیف میزان علاقه مخاطبان به انواع موسیقی 140

 

4-3-20- توصیف نوع رسانه های مورد استفاده مخاطبان 142

 

4-3-21- توصیف آثار هنری و تزیینی مورد استفاده مخاطبان 143

 

4-3-22- توصیف متغیر محل ملاقات مخاطبان با دوستان 144

 

4-3-23- توصیف نوع وسایل و تجهیزات مخاطبان 146

 

4-3-24- توصیف فعالیت مورد علاقه مخاطبان 146

 

4-3-25- توصیف دسته بندی آثار عام گرایانه و نخبه گرایانه توسط مخاطبان 147

 

5-2 آزمون فرضیات 147

 

5-2-1- فرضیه اول 148

 

متغیر سن مخاطبان 149

 

متغیر جنسیت مخاطبان 149

 

متغیر وضعیت تاهل 149

 

متغیر محل تولد 149

 

متغیر مدرک تحصیلی 149

 

متغیر رشته تحصیلی 149

 

متغیر شغل 149

 

میزان درآمد ماهیانه 149

 

5-2-2- فرضیه دوم 149

 

5-2-3- فرضیه سوم 151

 

5-2-4- فرضیه چهارم 153

 

فصل چهارم نتیجه گیری155

 

5-1- مقدمه…………. 156

 

5-2- نتایج حاصل از یافته ها 156

 

فهرست منابع…………….. 162

 

پیوست ها……………………………. 168

 

چکیده………… ……………. 174

 

1-1-     مقدمه

 

جامعه شناسی هنر در پی شناخت شرایط پیدایش مصرف کنندگان کالاهای فرهنگی و سلیقه ی آنها و توصیف شیوه های مختلف تسلط و بکارگیری کالاهای فرهنگی، و توصیف شرایط اجتماعی شکل گیری این تسلط بر کالاهایی که مشروع پنداشته می شوند، است. مشروعیت بخشی برای هر گروه اجتماعی، مسئله ای بسیار پر اهمیت است. چراکه هر سلطه ای اجتماعی باید به عنوان سلطه ی اجتماعی مشروع به رسمیت شناخته و در فضای اجتماعی پذیرفته شود(بون ویتز،115:1389).

 

فضای اجتماعی نیز، به این ترتیب ساخته می شود که «عاملان و گروه های اجتماعی براساس جایگاهشان در توزیع آماریِ دو اصل تفاوت گذار تقسیم می شوند؛ این دواصل عبارتند از سرمایه اقتصادی و سرمایه ی فرهنگی. عاملان اجتماعی تا به آنجا با یکدیگر دارای مشترکات اند، که در این دستگاه دو بعدی به یکدیگر نزدیک باشند، و میزان تفاوت هایشان بستگی به این دارد که در این دستگاه چقدر از هم فاصله داشته باشند»(بوردیو،1390،33) بنابراین با توزیع و اکتساب سرمایه ساختار طبقاتی نیز شکل می گیرد. اما باید گفت که ساخت طبقاتی یک سلسله مراتب ساده نیست بلکه در درون هر یک از طبقات شاخه های گوناگونی وجود داردکه در درجه اول مربوط به ترکیب انواع سرمایه و در درجه دوم مربوط به منشا سرمایه و مدت زمانی که فرد این ترکیب را در اختیار داشته است.

 

با توجه به شکل گیری طبقاتی، در حوزه فرهنگ نیز تمایزی حول فرهنگ نخبه و فرهنگ عامه ایجاد شده. در واقع در زمینه سلیقه در محصولات فرهنگی و هنری، به نظر می رسد سلیقه ها و شیوه های مصرفی حول دو سبک یا مفهوم غالب از سلیقه گردآمده اند: سلیقه توده یا عموم و سلیقه روشنفکری یا نخبه گرا (Katz-Gerro,2002:217). آنچه که این دو فرهنگ را در گفتمان و نظریه های فرهنگی معاصر روی در روی هم قرار داده، هم به نوع طبقه بندی اجتماعی و سرمایه فرهنگی مرتبط است  و هم اعتقاد به این تفکر که، هنر و فرهنگ والا به شیوه های مختلف موجب بهبودی و پیشرفت مردم می شود، و هنر نازل/توده/عامه تأثیر بالعکس آن را دارد(Belfiore;Bennett,2008:32).

 

 

2-1-1- نگاهی به تایپوگرافی مدرن و پست مدرن و تفاوت آنها …………………….16

 

2-1-2- طراحی حروف مدرن- فوتوریسم ………………………………………………………17

 

2-1-3- حروف نگاری دادائیسم ………………………………………………….18

 

2-1-4- حروف نگاری دستیل …………………………………………………………….19

 

2-1-5- حروف نگاری باهاوس ……………………………………………………………..19

 

2-1-6-سبک حروف نگاری جهانی ……………………………………………………20

 

2-1-7- حروف نگاری پست مدرن …………………………………………………………..21

 

2-1-8- حروف نگاری موج نو ………………………………………………………………..21

 

2-1-9- تایپوگرافی امروز ایرانی، با رویکردی بر پست مدرنیسم ……………………………….24

 

2-1-10- خوشنویسی بستری بر تایپوگرافی ایرانی ………………………………..27

 

2-1-11- ورود تایپ و تایپوگرافی به ایران …………………………………………………29

 

2-1-12- ساختن قلم و تایپ فیس فارسی ………………………………………………31

 

2-2- مدخلی بر شروع طراحی گرافیک و طراحی جلد کتاب در ایران …………………..33

 

2-2-1- بارقه های تایپوگرافی بر روی جلد ……………………………………………38

 

فصل سوم: بررسی تاثیر تایپوگرافی در جلدهای سیاسی، اجتماعی دهه ی 70 و 80 ……………….44

 

 

3-1- شیوه های تایپوگرافی رایج در طراحی جلد کتابهای سیاسی، اجتماعی ………………….45

 

3-2- غلبه ی تصویر بر  تایپوگرافی در جلدهای سیاسی ، اجتماعی تا میانه ی دهه ی70 ……………51

 

3-2-1- عدم توجه به نقش حروف در میان طراحان گرافیک ……………….51

 

3-3- تاثیر سیاست بر گرافیک، پس از جنگ …………………………………..58…

 

3-4- تایپوگرافی امروز ایران و رسیدن به اوج تحولات نوشتاری ، برروی جلد ……………..61..

 

3-4-1-دوره اصلاحات، هجمه ی تایپوگرافی و تاثیر آن بر جلدهای سیاسی، اجتماعی ………………..63.

 

3-4-2- شگردهای طراحان برای کاهش تنه ی حروف در طراحی جلد ……………………………75…

 

فصل چهارم : روش شناسی …………………………………………………………87…

 

فصل پنجم : نتیجه گیری ………………………………………………..94…..

 

فهرست منابع ……………………………………………………………..98…..

 

 

 

 مقدمه

 

مسئله ی مهم درحوزه ی نشر ومطبوعات ایران و اهمیت آن، بیشتر به آن خاطر است که به گفته ی بسیاری از طراحان گرافیک، که در حال حاضرقسمت اعظم کارشان را، طراحی جلد تشکیل می دهد،گستردگی دامنه ی بسیاری از سفارشات فرهنگی، مانند پوستر، به اندازه ی جلد نبوده و نیست.

 

گستردگی این موضوع شامل تمام کتابهایی می شودکه مجوز نشر می گیرند و زمینه ای می شوند برای بروز ظرفیتهای گرافیکی طراحان ایرانی و البته در مورد موضوع بحث، زمینه ای برای نمایاندن تایپوگرافی.

 

 

2-7- مراکز فلزکاری دوره‌ی اسلامی در ایران………………………………………………………..44

 

2-8- جواهرات و زیورآلات…………………………………………………………………..46

 

2-9- جواهرساز، زرگر، نقره کار………………………………………………………………….52

 

2-10- قالگر و قال‌گری……………………………………………………………………………….53

 

2-11- تجهیزات کارگاه زرگری……………………………………………………………………….53

 

2-11-1- ابزار زرگری………………………………………………………………………………..54

 

2-11-2- مواد اولیه لازم برای ساخت زیورآلات…………………………………………………………………..56

 

2-12- تکنیک‌های ساخت وشکل‌دهی زیورآلات در دوران اسلامی…………………………………………………..57

 

2-12-1-  قالب‌گیری باز……………………………………………………………………………………………64

 

2-12-2- قالب‌گیری بسته………………………………………………………………………………………. 64

 

2-13- تکنیک‌های تزیین اشیاء فلزی در دوران اسلامی……………………………………………………………………66

 

2-13-1- مهرکردن……………………………………………………………………………………………………..67

 

2-13-2- کنده‌کاری………………………………………………………………………………………………..67

 

 2-13-3- قلم‌زنی و حکاکی……………………………………………………………………………………..67

 

2-13-4- فلزکوبی یا ترصیع‌کاری……………………………………………………………………………………68

 

2-13-5-  سیاه قلم…………………………………………………………………………………………………..69

 

2-13-6………70

 

2-13-7- آب کردن ( جوهر کردن یا جوهر کاری)……………………………………70

 

2-13-8- مینا کاری………………………………………………………………………………………….71

 

2-13– گوژ کاری………………………………………………………………………………………………..71

 

2-13-10- ملیله‌کاری………………………………………………………………………………………..72

 

2-13-11- خاتم‌کاری…………………………………………………………………………………..72

 

 

2-14- نقوش موجود در زیورآلات دوره‌ی اسلامی……………………………………………………………..75

 

2-14-1- نقوش اسلیمی……………………………………………………………………………………………..77

 

2-14-2- نقوش هندسی……………………………………………………………………………….پ……77 

 

2-14-3- نقوش کتیبه‌ای………………………………………………………………………………..78

 

2-14-4- نقوش پیکره‌ای…………………………………………………………………………79

 

2-14-5- نقوش نمادین……………………………………………………………………………………..80

 

2-14-6- نقوش مرکب……………………………………………………………………………………81

 

فصل سوم: توصیف زیورآلات سه موزه‌ی1- موزه‌ی ملی ایران 2- موزه‌ی رضاعباسی 3- موزه‌ی متروپولیتن

 

3-1- زیورآلات دوران اسلامی تا پایان دوره‌ی سلجوقی…………………………………………………84

 

3-1-1- موزه‌ی ملی ایران…………………………………………………………………………………….84

 

3-1-2- موزه‌ی رضاعباسی…………………………………………………………………………………….103

 

3-1-3-موزه‌‌ی ‌متروپولیتن……………………………………………………………………………………..125

 

فصل چهارم: تحلیل یافته‌ها و نتیجه‌گیری

 

 

2-2-2 رنگ در قرآن                                                                      32

 

2-2-3 نور در کلام ائمه اطهار و بزرگان دین                                            33

 

2-2-4 رنگ در کلام ائمه اطهار و بزرگان دین                                          34

 

2-3رنگ و نور در حکمت اسلامی و ادبیات ایران                                       39

 

2-3-1 حکمت اسلامی و رنگ و نور از نظر حکما و عرفا                               39

 

2-3-1-1 رنگ و نور در مکتب اشراق                                                   42

 

2-3-1-2 رنگ و نور در کبرویه                                                          47

 

2-3-1-3 رنگ و نور از منظر نجم رازی                                                 53

 

2-3-2 نور و رنگ در ادبیات اسلامی                                                     57

 

2-4 کیفیت رنگ و جایگاه نور در نگارگری ایران                                        60

 

2-4-1 اندیشه و بینش نگارگری ایرانی                                                  61

 

2-4-2 چگونگی کاربرد رنگ در آثار نگارگری                                           64

 

2-4-3 جایگاه نور در نگارگری ایرانی _اسلامی                                         70

 

مؤلّفه‌های تحقیق                                                                           73

 

فصل سوم: تحولات نگارگری پس از نیمه عصر صفوی تا معاصر                74

 

3-1 تحولات غرب بر نگارگری ایران                                                      74

 

3-1-1 نگرش تفکرات غربی در هنر                                                      75

 

3-1-2 دوره صفوی                                                                        83

 

3-1-2-1 مقدمه‌ای از اوایل صفوی تا عصر شاه‌عباس(مکتب اصفهان)                83

 

3-1-2-2 دوره عصر شاه‌عباس و پیدایش مکتب اصفهان                              88

 

3-1-3 دوره افشاریه، زندیه و قاجار                                                      97

 

3-1-4 دوره پهلوی و 100 سال اخیر                                                    106

 

3-2 پیدایش مدرسه صنایع مستظرفه و تاثیرات آن در نگارگری جدید              113

 

3-2-1 تاثیر هنری مکتب کمال‌الملک در نقاشی ایران                                 114

 

3-2-2 مکتب سقاخانه و تاثیر آن بر نگارگری معاصر                                   116

 

3-2-3 پیدایش حوزه جدید نگارگری و ویژگی‌های آن‌ها                               117

 

3-2-3-1 مدرسه قدیمه                                                                  118

 

3-2-3-2 هنرستان اصفهان                                                               120

 

 

3-2-3-3 هنرمندان تهران                                                                122

 

3-2-3-4 هنرمندان مشهد                                                                124

 

مؤلّفه‌های تحقیق                                                                           125

 

فصل چهارم: بازشناسی رنگ و نور در تحلیل آثار                                  126

 

4-1 ویژگی رنگ و نور در آثار استاد محمود فرشچیان                                 126

 

4-2 ویژگی رنگ و نور در آثار استاد حسین بهزاد                                      143

 

4-3 ویژگی رنگ و نور در آثار استاد محمدباقر آقامیری                                153

 

4-4 ویژگی رنگ و نور در آثار استاد مجید مهرگان                                     163

 

4-5 ویژگی رنگ و نور در آثار استاد اردشیر مجرد تاکستانی                          172

 

مؤلّفه‌های تحقیق                                                                           181

 

آزمون فرضیه‌ها                                                                             182

 

نتیجه‌گیری                                                                                 183

 

گزارش کار عملی                                                                           185

 

معرفی ابزار و مواد استفاده شده                                                          190

 

منابع                                                                                         191

 

منابع تصویر                                                                                 200

 

پیوست                                                                                      –

 

مقدمه:

 

نور، در هنر ایران، قبل از ورود اسلام نقش مهمی ایفا می‌کند. در فرهنگ زرتشتیان، مزدک‌ها و مانوی‌ها، نور عنصری هستی‌بخش است که تمامی موجودات، از آن کسب فیض می‌کنند و به رشد و نمو و حرکت خود ادامه می‌دهند. در این فرهنگ، اهورامزدا به منزله‌ی روشنیِ بیکران و رنگ، اولین دختر نور است. پس از ورود اسلام به سرزمین ایران، تفکّر اسلامی باعث تکامل هر چه بیشتر فرهنگ و هنر گردید. در تفکّر اسلامی نیز نور، به مثابه حق و حقیقت است و نماد خوبی، پاکی و نیکی به شمار می‌رود. همچنین بحث رنگ در این سنت مقدس، جایگاهی بس ویژه دارد و بارها در قرآن کریم بدان اشاره شده است.

 

در سده‌های ششم و هفتم هجری قمری، شیخ شهاب‌الدین سهروردی، نجم‌الدین کبری و نجم رازی، به مفهوم نور و رنگ در باور اشراقی خود پرداختند. چنانکه تأثیر این تفکّرات، در هنر هنرمند ایرانی به خوبی مشخص است و «نگارگر در اثر خویش، دنیایی خیالی، بدون سایه و غرق در نور را ترسیم می‌کند و رنگ‌ها نیز در نگارگری با عدم تبعیت از رنگ‌های جهان مادی، روایتگر عالمی دیگر و جهانی فراترند»(خوش‌نظر و رجبی، 1388a، 70).

 

تأثیر دیگری که در هنر هنرمند معاصر ایران، مشاهده می‌شود؛ تأثیر تفکّر غربی است. تأثیر این تفکّر بر هنر ایران، از زمانی شروع شد که راه رفت و آمد اروپاییان به ایران باز گردید. فکر هنرمند ایرانی جنبه‌ی مادی‌گرایی به خود گرفت و از تفکّر معنوی دور شد. بازتاب نور، نیز در اثر هنرمند ایرانی تغییر کرده و یک نقطه‌ای شد. رنگ، دیگر آن درخشندگی سابق را نداشت و بیشتر، برای القای جهان مادی به‌کار می‌رفت.

 

در دهه‌های اخیر، هنرمندانی به پا خاسته و به شیوه‌های متفاوت و رنج مقدس خود، هنر ایرانی را احیا کردند. به یقین، استادانی چون ‌هادی تجویدی، حسیـن بـهزاد، حاج حسیـن مصـور‌الملکی، ابوطالب مقـیمی، محمدعلی زاویه، عـلی مطـیع، محـمود فرشـچـیان، هـوشنگ جزی‌زاده، محمدباقر آقامیری، عـباس جمال‌پور، مجید مهرگان، اردشیر مجرد تاکستانی و… از چهره‌های ماندگار، گران‌قدر و ارزندۀ هنر نگارگری معاصر ایران می‌باشند که سهم والایی در احیا و تجدید عظمت این هنر دارند. چنانکه این هنر ایرانی را می‌توان در آثارشان مشاهده کرد. البته برخی به اشتباه، گمان کرده‌اند هنرمندان مکتب سقاخانه، میراث‌دار این هنر هستند که در این پایان‌نامه، اشاره‌ای مختصر به آن می‌شود.