2-2- معرفی مسعود سعد سلمان ……………………………………………………………………………  18

 

2-2-1- سبک شعری…………………………………………………………………………………………. 19

 

2-2-2- آثار مسعود سعد…………………………………………………………………………………….. 19

 

2-3- ممدوحان اشعار مسعود سعد…………………………………………………………………………. 20

 

فصل سوم: فرهنگ و باورهای عامیانه

 

3- فرهنگ و باورهای عامیانه………………………………………………………………………………… 23

 

3-1- مفاهیم فرهنگ…………………………………………………………………………………………… 24

 

3-1-1- فرهنگ و رابطه آن با فولکلور…………………………………………………………………… 26

 

3-2- فرهنگ عامه……………………………………………………………………………………………… 26

 

3-2-1- تعریف و ویژگی‌ها…………………………………………………………………………………. 26

 

3-2-2- تاریخچة فرهنگ عامه …………………………………………………………………………….. 27

 

3-2-3- سابقة فرهنگ عامه در ایران………………………………………………………………………. 28

 

3-2-3-1- گذری بر تاریخ گردآوری فرهنگ عامه در ایران………………………………………… 30

 

3-3- فرهنگ عامه، باورها و عقاید…………………………………………………………………………. 34

 

3-3-1 – خرافات……………………………………………………………………………………………… 35

 

3-3-2- نبرد علم با خرافات………………………………………………………………………………… 36

 

3-3-3- اسطوره………………………………………………………………………………………………… 37

 

3-3-4- افسانه ها و قصه ها………………………………………………………………………………… 38

 

3-3-5- مثل ها ………………………………………………………………………………………………… 43

 

3-6- مبدأ پیدایش باورها و علل گرایش به آن‌ها……………………………………………………….. 44

 

3-6-1- تاریخچة باورها و خرافات……………………………………………………………………….. 44

 

3-6-2- علل گرایش انسان به باورهای عامیانه………………………………………………………….. 45

 

3-7- بررسی تحول باورهای عامیانه در اقوام ایرانی……………………………………………………. 46

 

3-7-1- تاریخچه و منابع سنن ایرانی……………………………………………………………………… 46

 

3-7-2- مبدأ و منشأ باورهای عامیانه در اقوام ایرانی…………………………………………………… 47

 

فصل چهارم: مظاهر مربوط به فرهنگ عامه در دیوان مسعود سعد

 

4- مظاهر مربوط به فرهنگ عامّه در دیوان مسعود سعد………………………………………………… 49

 

4-1- باورها …………………………………………………………………………………………………….. 49

 

4-1-1- موجودات ماوراء الطبیعه و باورهای مربوط به آن‌ها…………………………………………. 49

 

4-1-2- سحر و ساحری و شیوه های رایج آن………………………………………………………….. 56

 

4-1-3- علوم غریبه……………………………………………………………………………………………. 57

 

4-1-3-1- طلسم……………………………………………………………………………………………… 58

 

4-1-3-2- کیمیا……………………………………………………………………………………………….. 59

 

4-1-4-  ماه های فارسی…………………………………………………………………………………….. 59

 

4-1-5- نام روزهای فرس…………………………………………………………………………………… 65

 

 

4-1-6- روزهای هفته………………………………………………………………………………………… 72

 

4-1-7- عناصر اربعه و باورهای مربوط به آن…………………………………………………………… 74

 

4-1-8- عدد هفت و اعتقادات مربوط به آن ……………………………………………………………. 79

 

4-1-9- نجوم و باورهای نجومی…………………………………………………………………………… 81

 

4-1-9-1- علم نجوم از نظر مسعود سعد………………………………………………………………… 81

 

4-1-9-2- بروج………………………………………………………………………………………………. 94

 

4-1-9-3- ستارگان و حالات آنها…………………………………………………………………………. 99

 

4-1-10- زمین و باورهای مربوط به آن………………………………………………………………….. 105

 

4-1-11- باورهای دینی و مذهبی…………………………………………………………………………. 105

 

4-1-12- باورهای اسطوره ای …………………………………………………………………………….. 111

 

4-1-13- باغ ها و گیاهان ………………………………………………………………………………….. 113

 

4-1-14- حیوانات …………………………………………………………………………………………… 119

 

4-1-15- بزرگان و اساطیر………………………………………………………………………………….. 127

 

4-1-17- بهشت و مرتبه های آن………………………………………………………………………….. 139

 

4-1-18- اعیاد و جشن ها………………………………………………………………………………….. 145

 

4-1-19- لباس و پوشاک……………………………………………………………………………………. 147

 

فصل پنجم: نتیجه گیری

 

منابع………………………………………………………………………………………………………………… 155

 

 

 

فرهنگ عامیانه بخشی از فرهنگ توده مردم است که تخیل، احساس، آرزو و اندیشه‌های گوناگون را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده و دگرگونی معیارهای زیبا شناسی و اخلاقی هر دوره از زندگی یک قوم را آشکار می‌کند . علاقه روستائیان به حفظ سنت‌ها و اقتضای شیوة زندگی آنها با طبیعت باعث افزایش تخیل آنهاست .فرهنگ عامیانه و فولکلور مجموعه‌ای از دانش‌ها و باورها و رفتارها گروهی ما موازین علمی و منطقی جامعه انطباق ندارد و اجرای آنها برحسب عادت، تقلید و همچشمی و سرگرمی است. این دانش‌ها عبارتند از آداب و رسوم، تولد، مرگ، ازدواج، و نحوه زندگی، کشاورزی ، جشن ها، پیشگوئی ها، خرافات، طبایت‌ها، بازی‌ها، آوازها، قصه‌ها، و سایر آداب و اعتقادات که بیانگر چگونگی تفکر و نحوة زندگی مردم در طول اعصار مختلف است . مسعود سعد سلمان، شاعر بزرگ قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری، اگرچه عمده شهرتش به سبب سرودن حبسیه است اما قسمت اعظم دیوانش به فرهنگ عامه اختصاص دارد. او در اشعار عامیانه خود به عقاید و باورهای عامه زمان خود می‌پردازد. هدف از این پژوهش بررسی مصادیق فرهنگ عامه در دیوان مسعود سعد است که باورهای اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری و علل گرایش به این باورها اطلاعات با ارزشی به دست می آید.

 

كلید واژه: شعر، فرهنگ عامه، قصیده، مسعود سعد سلمان، سبک

 

– مقدّمه

 

باورها و دانش عامیانه برخاسته از زندگی اجتماعی انسان است که پس از قرن ها، اگر چه بعضی از عناصر و یا ساختارشان دست خوش تغییراتی شده ولی هم چنان سینه به سینه و از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و تا امروز بر جای مانده است.

 

فولكلور (Folklore) كه‌ در زبان‌ فارسی‌ به‌ فرهنگ‌ مردم‌، فرهنگ‌ عامه‌، دانش‌ عوام‌، فرهنگ‌ توده‌ و… ترجمه‌ شده است‌، نخستین بار توسط‌ ویلیام‌ جان‌ تامز انگلیسی‌ (در سال‌ ۱۸۴٦میلادی‌) عنوان‌ شد. از نظر وی‌، این‌ واژه‌ ناظر بر پژوهش‌هایی‌ بود كه‌ بایست در زمینه ی‌ عادات‌، آداب‌ و مشاهدات‌، خرافات‌ و ترانه‌هایی‌ كه‌ ازدوره های قدیم‌ باقی‌ مانده‌اند، صورت‌ می‌گرفت‌. پذیرش‌ این‌ اصطلاح‌، با مقاومت‌هایی‌ در میان‌ پژوهشگران‌ همراه‌ بود. این‌ مقاومت‌ها بیش‌ از هر چیز، به‌ ابهام هایی‌ مربوط‌ می‌شد كه‌ در خود این‌ اصطلاح‌ و نیز تعریف‌ تامز از آن‌ وجود داشت‌. با وجود چنین‌ مقاومت‌هایی‌، در زمانی‌ نه‌ چندان‌ زیاد، این‌ اصطلاح‌ در میان‌ اهل‌ علم‌ و نظر پذیرشی‌ جهانی‌ یافت.از فولكلور تعریف‌های‌ فراوانی‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. این‌ تعریف‌ها گاه‌ به‌ هم‌ بسیار نزدیكند و گاه‌ فاصله‌ای‌ نسبتاً دور از هم‌ دارند. مراجعه‌ به‌ دایره ‌المعارف‌های‌ مهم‌ جهان‌، گویای‌ چنین‌ اختلاف هایی‌ است‌. در فرهنگ‌های‌ تخصصی‌ نیز با چنین‌ اختلاف هایی‌ رو به رو می‌شویم‌. مثلاً در یكی‌ از فرهنگ‌های‌ تخصصی‌، به‌ نام‌ «فرهنگ‌ استاندارد فولكلور، اسطوره‌شناسی‌ و افسانه‌»، نزدیک به بیست‌ و یك‌ تعریف‌ از اصطلاح‌ فولكلور ارایه‌ شده‌ است‌.( پراپ‌، ۱۳۷۱:٦) این‌ اختلاف ها‌ بیش‌ از هر چیز به‌ استنباط‌های‌ متفاوتی‌ مربوط‌ می‌شود كه‌ نسبت‌ به‌ دو بخش این‌ اصطلاح‌، یعنی‌ Folk و Lore در میان‌ پژوهشگران‌ وجود دارد. در حقیقت‌، مفهوم‌ این‌ اصطلاح‌ ارتباطی‌ مستقیم‌ با تعریفی‌ دارد كه‌ از Folk (مردم‌ یا عامه‌) و Lore (فرهنگ‌) صورت‌ می‌گیرد. مثلاً در یكی‌ از فرهنگ‌های‌ ادبی‌ كه‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ منتشر شده‌ Folk به‌ مهفوم‌ «عامیانه‌» در نظر گرفته‌ شده‌ و با توجه‌ به‌ این‌ استنباط‌ دربارة Folk Literature كه‌ جزیی‌ از فرهنگ‌ عامه‌ بوده‌، چنین‌ آمده‌ است‌: «ادبیات‌ عامه‌ در میان‌ جوامعی‌ كه‌ اكثریت‌ مردم‌ آن‌ قادر به‌ خواندن‌ و نوشتن‌ نیستند، رواج‌ دارد». در یكی‌ دیگر از فرهنگ‌های‌ فارسی‌، اصطلاح های‌ Folk Lore و Folk-Literature ، به‌ یك‌ مفهوم‌ در نظر گرفته‌ شده‌ و در ذیل‌ آن‌ها چنین‌ آمده‌ است‌: «ادبیات‌ عامة ادبیات‌ توده‌ یا فرهنگ‌ عوام‌ یا فولكلور در مقابل‌ ادبیات‌ رسمی‌ است‌ كه‌ مخلوق‌ ذهن‌ مردم‌ باسواد و تحصیل‌ كرده‌ است‌ و مجموعه‌ای‌ است‌ از ترانه‌ها و قصه‌های‌ عامیانه‌، نمایش‌نامه‌ها، ضرب‌المثل‌ها، سحر و جادو و طب‌ عامیانه‌ كه‌ در میان‌ مردم‌ ابتدایی‌ و بی‌سواد رواج‌ دارد» (پناهی سمنانی، 1376: ۲۲)

 

بر اساس‌ این‌ استنباط‌ها‌ و تعریف ها‌، جامعه هایی‌ كه‌ اكثریت‌ مردم‌ آن‌ها قادر به‌ نوشتن‌ و خواندن‌ باشند، فاقد فولكلور هستند. بر اساس‌ این‌ تعریف ها‌، همچنین‌ می‌توان‌ گفت‌ در جوامعی‌ نیز كه‌ سواد خواندن‌ و نوشتن‌ عمومیت‌ پیدا نكرده‌ است‌، آن‌ گروه‌هایی‌ كه‌ از نعمت‌ سواد برخوردارند، دارای فولكلور نیستند.چنین‌ تعریف‌هایی‌ محدود به‌ زبان‌ فارسی‌ نیست‌، بلكه‌ در میان‌ اروپاییان‌ نیز می‌توان‌ به‌ چنین‌ تعریف‌هایی‌ برخورد كرد.بر خلاف‌ تعریف های بالا كه‌ بر پایه ی تعریفی‌ محدود از واژه‌ Folk قرار دارد، امروزه‌ فولكلورشناسان‌ در میان‌ جوامع‌ صنعتی‌ و پیشرفته‌ نیز گونه‌های‌ (ژانرهای) گوناگونی‌ از ادبیات‌ عامه‌ را مورد شناسایی‌ و پژوهش‌ قرار می‌دهند. مثلاً در میان‌ كارگران‌ جوامع‌ صنعتی‌ یا حتی‌ در میان‌ تحصیل‌كردگان‌ هر ملت‌، لطیفه‌ها، هزلیات‌، مطایبات‌ و ترانه‌هایی‌ وجود دارد كه‌ بی‌تردید در ردیف‌ فولكلور قرار دارند.در كنار این‌ استنباط ها كه‌ مبتنی‌ بر دركی‌ محدود از «مردم‌» یا «عامه‌» (Folk) است‌، می‌توان‌ به‌ استنباط‌ها‌ و تعریف‌هایی‌ اشاره‌ كرد كه‌ در تعریف‌ واژة «فرهنگ‌» (Lore) با هم‌ اختلاف‌ دارند. «عده‌ای‌ فقط‌ ادبیات‌ و هنر و سایر دستاوردهای‌ معنوی‌ را مترادف‌ فرهنگ‌ می‌دانند»(میرصادقی‌، ۱۳۷۷: ‌۲۳) و برخی‌ تعریفی‌ عام‌تر از آن‌ را مورد نظر قرار داده‌، مؤلفه‌های‌ مادی‌ جامعه‌ را نیز در ردیف‌ آن‌به شمار می‌آورند.