مقدمه………………………………………. 15
2-1- مفاهیم و تعاریف………………………………………… 15
2-1-1- مفهوم سكونتگاههای غیررسمی………………….. 15
2-1-2- تعاریف سكونتگاههای غیررسمی…………………….. 17
2-1-3- تعریف توانمند سازی……………………………………….. 20
2-2- گرایشات شهرنشینی و سكونتگاههای غیررسمی………… 20
2-2-1- گرایشات جهانی……………………………………….. 20
2-2-2- گرایشات شهرنشینی و سكونتگاه های غیررسمی در ایران……..28
2-3- ویژگیهای اسکانهای غیررسمی……………………….. 30
2-4- علل پیدایش سكونتگاههای غیررسمی……………… 32
2-4-1- عوامل ساختاری جامعه……………………………….. 32
2-4-2- علل سازمانی……………………………………… 33
2-4-3- فقدان سیستمهای حمایتی و مشاركتی………….. 33
2-4-4- فعالیتهای باندهای (مافیایی) نامشروع زمین………….. 34
2-5- رویکردها و رهیافتهای مداخله در اسکانهای غیررسمی…… 34
2-5-1- رویکردهای مداخله در اسکانهای غیررسمی در قالب دیدگاههای مختلف…….35
2-5-2- بررسی تاریخی رویکردهای مداخله در اسکانهای غیررسمی………..48
2-5-2-1- مقطع اول (دهه 1960)……………………………………… 48
2-5-2-2- مقطع دوم (دهه 1970)……………………………………… 49
2-5-2-3- مقطع سوم (دهه 1980)……………………………………… 52
2-6- فرآیند توانمند سازی……………………………………….. 55
2-7- ساختار و ابعاد توانمندسازی……………………………………….. 57
2-8- جایگاه و اهمیت مشارکت با تأكید بر توانمندسازی سكونتگاه های غیررسمی………60
2-8-1- مشارکت توسعه ای……………………………………….. 61
2-8-2- الگوی مشارکت ساکنین سکونت گاه های غیر رسمی……….. 62
2-8-3- موانع و مشکلات مشارکت متشکل مردمی در کشور…………. 64
2-8-3-1- محدودیت های ساختاری و سیستمی ( نبود سازماندهی و زیر ساخت های مناسب)……65
2-8-3-2- محدودیت های فرهنگی و اجتماعی ( نبود یکپارچگی فرهنگی ، زبانی و …)…………66
2-8-3-3- محدودیتهای نهادی……………………………………… 66
2-8-3-4- محدودیت های قانونی ………………………………………67
2-8-3-5- محدودیت های مالی ……………………………………… 67
2-8-3-6- محدودیت های مربوط به حرکت جدید سازمان های غیر دولتی………67
2-8-3-7- محدودیت های تکنولوژی……………………………………… 68
2-8- نتیجه گیری و ارائه رویکرد نظری تحقیق……………………………. 68
فصل سوم :
روش شناسی تحقیق……………………………………….. 69
مقدمه………………………………………. 70
3-1- روش تحقیق……………………………………….. 70
3-1-1- روش پیمایش…………………………………………. 70
3-1-2- جامعه آماری……………………………………….. 71
3-1-3- تعیین حجم نمونه و روش نمونه گیری………………… 71
2- تعیین حجم نمونه به روش تخمینی………………………… 71
3-1-4- شیوه و موقعیت جمع‌آوری اطلاعات…………………….. 72
3-1-5- روش تجزیه و تحلیل داده ها ……………………………72
3-2- شاخص های تحقیق و عناصر تشكیل دهنده آن…………. 72
3-2-1- شاخصهای کالبدی……………………………………….. 74
3-2-2- شاخصهای اجتماعی- اقتصادی………………………… 76
3-2-3- عناصر و زیر بخشهای تشکیل دهنده شاخصها………. 78
3-2-3-1- شاخص کالبدی……………………………………….. 78
3-2-3-2- شاخص اجتماعی _ اقتصادی………………………. 78
3-2-3-4- شاخص طبیعی و زیست محیطی…………………. 80
3-2-3-5- شاخص مشارکت………………………………………… 81
3-2-4- جمع بندی بررسی شاخصها…………………………… 81
فصل چهارم :
شناخت محدوده مطالعاتی……………………………………….. 82
مقدمه………………………………………. 83
4-1- شناخت اجمالی شهر ساوه……………………………….. 83
4-1-1- بررسی مراحل و جهت های توسعه کالبدی شهر با تاکید بر موقعیت سکونتگاههای غیررسمی……84
4-1-2- بررسی رشد جمعیتی، تغییرات فعلی آن و تحلیل تقاضا برای مسکن……..87
4-1-3- نحوه توزیع خدمات شهری……………………………………….. 89
4-1-4- بررسی الگوهای کاربری زمین و نسبت های آن……………… 89
4-1-5- بررسی نوع مالكیت واحدهای مسكونی………………………. 94
4-1-6- تراکم (خالص و ناخالص)……………………………………… 95
4-1-7- مالکیت اراضی شهر ساوه………………………………………. 97
4-1-8- شناخت کانونهای فعالیتهای اقتصادی (رسمی – غیررسمی) برحسب گروههای عمده فعالیت و شغلی در محدوده شهر و پیرامون شهر………………..99
4-1-8- اطلاعات اقتصادی – اجتماعی و تحلیل آنها………….. 101
4-1-9- قیمت اراضی در شهر ساوه………………………….. 101
4-1-10- اطلاعات زیست محیطی و تحلیل آنها از جمله سوانح طبیعی………… 102
4-1-11- موقعیت جغرافیایی و ارتباطی و نحوه کاربری اراضی در ناحیه 1 در وضع موجود……….103
4-2- معرفی محدوده مطالعاتی (محله سوركان)………………………. 105
4-2-1- موقعیت و سیر تحول شكل گیری محله سوركان……………….. 105
4-2-2- مطالعات فضایی و کالبدی……………………………………… 107
4-2-2-1- کاربری اراضی موجود………………………………………. 107
4-2-2-2- کیفیت بنای ساختمانها……………………………………… 110
4-2-2-3- تعداد طبقات ساختمانها……………………………………… 111
4-2-2-4- دانهبندی قطعات مسکونی…………………………………. 113
4-2-2-5- نوع مصالح ساختمانها ………………………………………114
4-2-2-6- بررسی خدمات عمومی موجود و کیفیت آنها…………….. 115
4-2-2-7- نوع پوشش معابر در محله سوركان………………………. 116
4-2-3- ویژگیهای جمعیتی……………………………………….. 117
4-2-3-1- نسبت جنسی……………………………………….. 117
4-2-3-2- ترکیب سنی……………………………………….. 117
4-2-3-3- بعد خانوار………………………………………. 117
4-2-3-4- مبدأ مهاجرت ساکنین……………………………………….. 117
4-2-4- ویژگی های اجتماعی- اقتصادی………………………………. 118
4-2-4-1- وضعیت سواد………………………………………. 118
4-2-4-2- نرخ مشارکت زنان……………………………………….. 119
4-2-4-3- بررسی نوع فعالیت، منبع و میزان درآمد و اشتغال خانوار….. 119
4-2-4-4- مسئله مالکیت زمین……………………………………….. 120
4-2-5- مطالعات طبیعی و زیست محیطی…………………………… 120
4-2-5-1- نحوه استقرار نسبت به بلایای طبیعی و موقعیت خطرپذیر……. 120
4-2-5-2- نحوه دفع آبهای سطحی، فاضلاب و زباله……………………… 121
4-2-6- بررسی زیرساخت ها……………………………………… 121
4-3- نتیجه گیری……………………………………….. 122
فصل پنجم :
تجزیه و تحلیل………………………………………. 123
مقدمه………………………………………. 124
5-1- یافته های توصیفی تحقیق……………………………………….. 124
5-1-1- مشخصات عمومی پاسخگویان……………………………………….. 124
5-1-2- سؤالات توصیفی مرتبط با فرضیه تحقیق……………………….. 128
5-1-3- جمع بندی و نتیجه گیری از یافته های توصیفی………………….. 131
5-2- یافته های استنباطی تحقیق……………………………………….. 132
5-2-1- آزمون فرضیه اول……………………………………….. 132
5-2-2- آزمون فرضیه دوم………………………………………. 135
5-4- جمع بندی……………………………………….. 139
فصل ششم :
نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات………………………………… 140
مقدمه………………………………………. 141
6-1- نتایج تحقیق………………………………………141
6-1-1- نتایج تئوریك………………………………………… 141
6-1-2- نتایج تجربی و اثبات فرضیات تحقیق…………….. 143
6-2- ارائه راهبردها و سیاستهای پیشنهادی…………….. 144
6-2-1- راهبردها و سیاست های مرتبط با مسكن…………….. 145
6-2-2- اهبردها و سیاست های مرتبط با مبحث اجتماعی ـ اقتصادی………146
6-2-3- راهبرد و سیاست های مرتبط با مبحث كاربری زمین…………….147
6-2-4- راهبرد و سیاست های مرتبط با مبحث حمل و نقل……………..148
6-2-5- راهبرد و سیاست های مرتبط با مبحث محیط زیست………………..149
6-2-7- راهبردها و سیاستهای مرتبط با مبحث مدیریت و مشاركت………..149
چكیده انگلیسی………………………………….152
منابع………………………………………..153
چکیده:
اسكان غیر رسمی كه با عناوین دیگری همچون حاشیه نشینی، زاغه نشینی، كپر نشینی و …. نیز مترادف است، از پیامدهای نامطلوب شهرنشینی در جهان معاصر به ویژه نتیجه صنعتی شدن شتابان و نا برابری های منطقه ای است این پژوهش مبادرت به بررسی اسكان غیر رسمی و علل شكل گیری آن در شهرساوه، محله سوركان نموده و سپس راهبرد هائی جهت ساماندهی و توانمند سازی آن ارائه كرده است. فرضیه های پژوهش بر پایه مولفه های اجتماعی، اقتصادی، مدیریتی، خدماتی، كالبدی در راستای این پدیده و ساماندهی و توانمند سازی آن در محله سوركان بوده است. در این پژوهش از روش های علمی تحقیقی بهره گیری و جهت جمع آوری اطلاعات، پرسشنامه، مصاحبه و بررسی های اسنادی استفاده گردیده است.
نتایج تحقیق حاكی از آن است علت شكل گیری این پدیده در محله سوركان نتیجه صنعتی شدن شتابان شهر ساوه و مهاجرت بی رویه از یك سو و مسائل و مشكلات اقتصادی و عدم وجود مدیریت واحد و هماهنگ در زمینه مسائل مهاجرتی و اسكان مناسب اولیه از سوی دیگر بوده است.
برای بررسی و تحلیل داده های آماری در كنار بررسی های كیفی از نرم افزار SPSS استفاده شده است كه شاخص های كالبدی در اولویت اول، شاخص های اجتماعی و اقتصادی در اولویت دوم و شاخص های زیست محیطی در اولویت سوم قرار گرفته است.
در این تحقیق به روشنی نشان داد كه مدیریت شهری می تواند با عملكرد مطلوب خود، اعتماد مردم را جلب نموده و زمینه های مشاركت فزاینده مردم را فراهم سازد.
در پایان متناسب با یافته های پژوهش راهبردهای مناسب جهت ساماندهی و توانمند سازی این ساكنین ارائه گردیده است.
فصل اول: طرح تحقیق
مقدمه:
هدف از ارایــه این فصل ، طرح مسأله و ضرورت انجام تحقیق، ارائه فرضیه و تعیین اهداف تحقیق است که متعاقب آن ادبیات موضوع و روش انجام تحقیق مورد بحث قرار می گیرد و در نهایت مــشکلات پیش روی تحــقیق عنوان می‌گردد. این فصل، در حقیقت، هدایت و جــهت گیری پــایان نامه را تا نتیجه گیری بعهده دارد.
1-1- طرح مسأله و ضرورت تحقیق
مسأله اسكان های غیررسمی درمناطق شهری كشورهای جهان سوم یكی از عوارض رشد فزآینده شهرنشینی و افزایش جمعیت شهرها و فقدان نظام یكپارچه و موثر مدیریت شهری تلقی می شود. آمارهای ارائه شده از جانب سازمان های بین المللی نشان می دهد كه حدود یك ششم از جمعیت جهان در مناطق زاغه ای و حاشیه ای زندگی می كنند.(هادیزاده، 1382، ص10) در آخرین گزارش مركز اسكان بشر ملل متحد آورده شده است كه بین یك سوم تا یك چهارم جمعیت شهری جهان در فقر مطلق به سر می برند.در همین ارتباط كمیسیون جهانی آینده شهرها در قرن بیست و یكم میلادی نیز هشدار داده است كه به موازات رشد ابر شهرها[1] فقر شهری در كشورهای جهان سوم افزایش یافته و این درحالی است كه بخش عمده ای از شهرنشینی بر پایه اقتصاد غیررسمی و همراه با گسترش سكونتگاه های غیررسمی صورت گرفته و در آینده نیز صورت خواهد گرفت. این گرایش را غیررسمی شدن شهرنشینی[2] می نامند(صرافی، 1381، ص5) كه بدنبال خود موجب بروز سكونت غیرقانونی در زمین، كمبود مسكن، خدمات شهری، بیكاری و مسائل دیگرگردیده است.
شكست سیاست های مبتنی بر خانه سازی اجتماعی (دهه 1960) و طرح زمین ـ خدمات (دهه 1970) و نیز افزایش تعداد زاغه ها و سكونتگاه های تصرفی و غیرقانونی در حاشیه شهرها، سر آغاز شكل گیری “رهیافت توانمندسازی” در اواخر دهه 1980 می باشد. (هادیزاده،1382، ص 28) براساس این رهیافت، روش های مقابله ای و ستیزه جویانه با اسكان های غیررسمی و حاشیه نشینی، راه حل مناسبی برای رفع مشكلات موجود در پیدایش اسكان های غیررسمی نیست و حل آن نیازمند مشاركت های مردمی و توسعه ظرفیت های اجتماعات محلی در همه جنبه های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و انسانی است. در ایران نیز اسكانهای غیرقانونی و ناهنجار، نوعی اسكان درون یا مجاور شهرها هستند كه دارای سیمایی ناخوشایند و بافتی نا متعارف با شهر بوده و با نام هایی چون حاشیه نشینی[3]، اسكان غیررسمی[4]، سکونتگاههای خودرو[5]، بدون برنامه، نامنظم و فاقد مقررات از آنها نام برده می شود. ساكنان این سکونتگاهها را اقشار كم درآمد و گاه مهاجرینی رانده شده از سوانح طبیعی و انسانی مانند جنگ و یا مهاجرینی روستایی با سابقه كم شهرنشینی تشكیل میدهند.(کاتو ، 1381، ص110) برآورد می شود كه یك هشتم جمعیت شهری كشور (حدود چهار و نیم میلیون نفر) در اینگونه سكونتگاه های غیررسمی مستقر باشند و تداوم روند موجود نسبت آن را در ابتدای دهه آینده به یك چهارم و تعداد آن را به بیش از دو برابر خواهد رساند.(خبر نامه بن، 1383، ص26 )
این پدیده امروز نه تنها در شهرهای بزرگ بلکه در شهرهای متوسط نیز در کشور ما مشاهده می شود. شهر متوسط ساوه با جمعیت حدود 150 هزار نفر یکی از بزرگترین مشکلاتش اسکان غیررسمی است که مشکلات عدیده ای را برای مدیران و دست اندر کاران شهری بوجود آورده است. با این اوصاف توانمندسازی اسکان غیررسمی در شهر ساوه نه تنها ضرورتی برآمده از ارزشهای انسانی بلکه سازگار با منافع اجتماعی و پایداری سکونتگاهها است. محله سوركان شهر ساوه به عنوان یكی از سكونتگاههای غیررسمی این شهر به عنوان محدوده مورد مطالعه این تحقیق انتخاب گردید.
این محله با مشکلات عدیده ای به لحاظ کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی دست به گربیان است که در فصل چهارم تحقیق به تفصیل مورد بررسی قرار مـی گیرد. با توجه به وسعت قابل توجه سکونتگاه های غیر رسمی در سطح شهر ساوه و لزوم چاره اندیشی برای اینگونه اسکان ها، تحقیق حاضر بر آن است به سئوالات زیر پاسخ گوید:
الف- مهاجرین روستایی تا چه اندازه در شکل گیری وگسترش اسکان غیررسمی شهر ساوه نقش داشته است؟
ب- عدم مدیریت یکپارچه شهری چقدردر شکل گیری وگسترش اسکان غیررسمی شهر ساوه نقش داشته است؟
ج- راه حل بهبود مساله چیست ؟
2-1- فرضیات تحقیق
الف- بنظر می رسد مهاجرتهای شهری وروستایی یکی از دلایل شکل گیری وگسترش اسکان غیررسمی در شهر ساوه می باشد.
ب- بنظر می رسد نبود مدیریت یکپارچه شهری یکی از دلایل شکل گیری وگسترش اسکان غیررسمی در شهر ساوه می باشد.
ج- بنظر می رسد برنامه ریزی جهت ساماندهی و توانمندسازی با استفاده از مشارکتهای مردمی بهترین راه حل برای حل مسئله اسکان غیررسمی در شهر ساوه می باشد.
3-1- اهداف تحقیق (شامل اهداف آرمانی، کلی، اهداف ویژه و كاربردی):
1- اهداف کلان : دستیابی به فضاهای شهری در خور و مناسب جامعه ایرانی است .
2- اهداف خرد:
الف: شناسایی مشکلات ، محدودیت ها و قابلیتهای موجود (شناخت وضع موجود بافت های اسکان غیر رسمی شهر ساوه)
ب: ارزیابی بر مبنای معیارهای مورد نظر.
ج: انتخاب مناسب ترین گزینه جهت کمک به تصمیم گیری آگاهانه و خردمندانه مدیران ( تدوین راهبردهای ساماندهی وتوانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی شهر ساوه)
4-1- ادبیات موضوعی
پس از سالهای 1341 و 1342 رشد اسکان غیررسمی به حدی رسید که لزوم تحقیقات و پژوهش های مختلف در باب اسکانهای غیررسمی توسط مراجع دولتی، دانشگاهها و پژوهشگران اجتماعی مورد تاکید قرار گرفت و از آن زمان به بعد پژوهش ها و تحقیقات متعددی جمع آوری شده است. در ایران منابع و تحقیقات موجود درباره اسکان غیررسمی به طور کلی به 5 گروه تقسیم می شوند.
گروه اول: منابعی که به بررسی اسکان غیررسمی پرداخته است، تحقیقات و بررسی هایی می باشد که توسط دانشگاه ها تهیه گردیده و قابل اتکاترین منابع و تحقیقات به شمار می رود، در بررسی ها و تحقیقات دانشگاهی دو نوع اثر به چشم می خورد. دسته ای از تحقیقات به بحث های نظری مربوط به اسکان غیررسمی و سرپناههای نامناسب و یا به طور کلی آلونک و زاغه نشینی پرداخته اند و گرچه از بنیانی علمی برخوردارند لیکن در سطح تئوریک باقی مانده و با بررسی های میدانی همراه نیستند که از جمله این تحقیقات به قرار زیر می باشند:
کریم زنده دل؛ تعریف و مفهوم حاشیه نشینی، تهران، سازمان برنامه و بودجه، 1361.
ابوالحسن دانش؛ مقدمه ای به تئوری حاشیه نشینی و مهاجرت های بی رویه در کشورهای جهان سوم، تهران، سازمان برنامه و بودجه، 1362.
حسین زاده دلیر، کریم؛ حاشیه نشینی در جستجوی معنا و مفهوم، محله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 8 و 9، خرداد و تیر 1370.
سعید زاهد زاهدانی ؛ حاشیه نشینی، انتشارات دانشگاه شیراز، 1369
هادی زاده بزاز، مریم؛ حاشیه نشینی و راهکارهای سامامدهی آن در جهان، شهرداری مشهد، 1382
دسته دوم که ضمناً شمار بیشتری از بررسی ها را در بر می گیرند به بحث های نظری چندان رغبت نشان نداده، عمدتاً مکان خاصی را مورد بررسی میدانی قرار داده اند و با انتخاب نمونه ای کوشیده اند تا خصایص اجتماعات غیررسمی را گزارش کنند. که اینگونه تحقیقات به قرار زیر می باشند:
1- کریم حسین زاده دلیر؛ طرح تحقیقی حاشیه نشینان تبریز، تبریز، موسسه تحقیقات شهری دانشگاه تهران، 1361.
2- سعید زاهد زاهدانی؛ بررسی اجمالی حاشیه نشینان شهر کرمان، تهران، سازمان برنامه و بودجه، 1355.
3- حسین شکویی، حاشیه نشینان شهر تبریز، منطقه شمال تبریز، مرکز هماهنگی مطالعات محیط زیست، دانشگاه تبریز و انجمن ملی حفاظت منابع طبیعی و انسانی، 1354.
4- مصطفی نیرومند؛ حاشیه نشینان اهواز، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، 1352.
5- کریم منصوریان و علیرضا آیت الهی؛ بررسی حاشیه نشینی و علل و نتایج آن در استان فارس، شیراز، مرکز جمعیت شناسی دانشگاه شیراز، 1356.
گروه دوم: مربوط به منابع و یا گزارش های کارشناسی است که بیشتر توسط کارشناسان واحدهای دولتی که به نوعی، با مسأله اسکان غیررسمی و مسکن نابهنجار در ارتباط هستند تهیه شده است. این قبیل گزارش ها و تحقیقات معمولا خلاصه و جمع بندی تحقیقات موجود به شمار می رود و فقط معدودی از آنها پس از جمع بندی یافته های موجود، خود راسا به بررسی اسکان غیررسمی خاص پرداخته اند. اینگونه منابع و پژوهش ها که توسط کـــارشناسان دولتی انجام شده است به دلیل ضرورت امر و ماهیت تحقیقات معمولا راه حلهایی نیز برای حل مسأله اسکان غیررسمی ارائه می شوند و از این لحاظ کاربردی تر از سایر تحقیقات به نظر می رسند، از جمله این تحقیقات می توان نمونه های زیر را مثال زد :
1- انجمن راهنمای بهداشت خانواده، بررسی اوضاع اجتماعی و اقتصادی و بهداشتی ساکنان شهر حلب، تهران، انجمن راهنمایی بهداشت خانواده.
2- سازمان بهسازی و عمران جنوب پایتخت، سیمای هاشم آباد، نشریه شماره 2 تهران، گروه تحقیقات اجتماعی سازمان بهسازی و عمران جنوب پایتخت، 1356.
3- سیمای مسعودیه، نشریه شماره 5، تهران، گروه تحقیقات اجتماعی سازمان بهسازی و عمران جنوب پایتخت، 1357.
4- وزارت مسکن و شهرسازی،مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، حاشیه نشینی در ایران، علل و راه حل ها، گزارش مرحله اول، دوم، سوم و چهارم.
گروه سوم منابع و تحقیقات به رسالههای تحصیلی دانشجویان دانشگاهها اختصاص دارد. در این رابطه پایان نامه ها به رشته های جغرافیا و علوم اجتماعی و برنامه ریزی شهری و منطقه ای در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکترا تعلق دارد که از میان آنها می توان به رساله دکتری آقای دکتر محمد شیخی تحت عنوان « تبیین فرایند شکل گیری و دگرگونی سکونتگاه های خودرو پیرامون کلان شهر تهران » با مورد پژوهی اسلام شهر، اکبرآباد و سلطان آباد اشاره کرد که سال 1380 در دانشگاه تهران انجام یافته است.
