2-4 نشانه در گرافیک  ………………………………………………………………………………………………………. 23

 

2-5 انواع گوناگون نشانه  …………………………………………………………………………………………….. 25

 

2-5-1 نشانه نوشتاری  …………………………………………………………………………………………….. 26

 

2-5-2 نشانه شمایلی  …………………………………………………………………………………………….. 30

 

2-5-2-1 دال و مدلول  ……………………………………………………………………………………… 32

 

2-5-2-2 انواع رابطه دال و مدلول در نشانه­های شمایلی  ………………………………………… 34

 

2-5-2-3 نشانه­ی نمایه­ای  …………………………………………………………………………………… 36

 

2-5-2-4 نشانه­ی شمایلی  ……………………………………………………………………………………. 38

 

2-5-2-5 نشانه­ی نمادین  ………………………………………………………………………………………. 39

 

2-5-3 نشانه تلفیقی  ……………………………………………………………………………………………. 43

 

2-5-3-1 رابطه­ی همجواری  ………………………………………………………………………………… 43

 

2-5-3-2 رابطه­ی تثبیت کننده  …………………………………………………………………………. 45

 

2-5-3-3 رابطه­ی تقویت کننده  ……………………………………………………………………. 46

 

2-6 عناصر طراحی نشانه  ……………………………………………………………………………… 47

 

2-7 زیبای­شناختی گرافیکی نشانه­ها  ……………………………………………………………. 49

 

2-7-1 وحدت شکل  ……………………………………………………………………………… 50

 

2-7-2 زیبایی  ……………………………………………………………………………………………… 51

 

2-7-3 تعادل و توازن  ………………………………………………………………………………………. 52

 

2-7-4 تناسبات  …………………………………………………………………………………………………. 54

 

2-7-5 ضرب آهنگ  ………………………………………………………………………………… 56

 

فصل سوم: بررسی نقش­مایه­های ایرانی

 

3-1 تعریف نقش­مایه  ……………………………………………………………………………….. 58

 

3-2 طبقه­بندی نقش­مایه­ها  ……………………………………………………………………………………………… 63

 

3-2-1 مروری بر هنر ایران قبل از اسلام  ………………………………………………………………………………………………. 66

 

3-2-1-1 طبقه­بندی نقوش از لحاظ تصویری  ………………………………………………………………………………………. 67

 

3-2-1-1-1 نقش­مایه­های هندسی  ………………………………………………………………………………………………………. 68

 

3-2-1-1-2 نقش­مایه­های گیاهی  …………………………………………………………………………………………………………. 69

 

3-2-1-1-3 نقش­مایه­های حیوانی  ……………………………………………………………………………………………………….. 72

 

3-2-1-1-4 نقش­مایه­های انسانی  …………………………………………………………………………………………………………. 74

 

3-2-2 مروری بر هنر ایران در دوره اسلامی  ………………………………………………………………………………………… 75

 

3-2-2-1 طبقه­بندی نقش­مایه­های در هنر اسلامی  …………………………………………………………………………….. 77

 

3-2-2-1-1 نقوش گیاهی در هنر اسلامی  …………………………………………………………………………………………… 77

 

3-2-2-1-2 نقوش هندسی در هنر اسلامی  …………………………………………………………………………………………. 81

 

3-2-2-1-3 نقوش حیوانی و انسانی  ……………………………………………………………………………………….. 87

 

3-3 کاربرد نقوش ایرانی در طراحی گرافیک  ………………………………………………………………………………………… 88

 

3-4 نشانه­های متاثر از نقوش قبل از اسلام  ……………………………………………………………………………… 92

 

 3-4-1 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های هندسی قبل از اسلام ……………………………………………………………. 93

 

3-4-2 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های گیاهی قبل از اسلام  ………………………………………………………………. 94

 

3-4-3 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های حیوانی قبل از اسلام  ……………………………………………………………… 95

 

3-4-4 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های انسانی قبل از اسلام  ………………………………………………………………. 96

 

3-6 نشانه­های متاثر از نقوش دوره ی اسلامی  ………………………………………………………………… 97

 

 

3-6-1 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های گیاهی دوره ی اسلامی  …………………………………………………………. 98

 

3-6-2 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های هندسی دوره ی اسلامی  ……………………………………………………….. 99

 

3-6-3 نشانه­های متاثر از نقش­مایه­های حیوانی- انسانی دوره ی اسلام  …………………………………………… 100

 

فصل چهارم: بررسی نقش­مایه­های هندسی

 

4-1 جایگاه نقش­های هندسی در هنرهای سنتی ایران  ……………………………………….. 103

 

4-2 رمز هندسی مثلث  ………………………………………………………………………………………… 111

 

4-3 مثلث  ………………………………………………………………………………………………………. 114

 

4-4 رمز هندسی دایره  ……………………………………………………………………………………………. 116

 

4-5 دایره  ………………………………………………………………………………………………………….. 124

 

4-6 دایره در طراحی نشانه  ……………………………………………………………………………………. 126

 

4-7 كاركرد شكل دایره درطراحی نشانه  …………………………………………………………………… 128

 

4-8 رمز هندسی مربع  ……………………………………………………………………………………….. 130

 

4-9 مربع  …………………………………………………………………………………………. 131

 

4-10 ساختمان نشانه­ها و همانندی آن با نقوش هندسی در طراحی نشانه  ……………………………………… 133

 

فصل پنجم: نتایج

 

5-1 نتایج آماری  ……………………………………………………………………………….. 138

 

5-1-1 نمونه­های از تصاویر جامع­­آماری انواع نشانه  …………………………………………………  138

 

5-1-1-1 نشانه­های شمایل­گون  …………………………………………………………………………. 138

 

5-1-1-2 نشانه­های نوشتاری  …………………………………………………………………………………. 139

 

5-1-1-3 نشانه­های تلفیقی  ………………………………………………………………………. 140

 

5-1-2 نمونه­های از تصاویر جامع­آماری نشانه­های شمایل­گون دارای نقش­مایه  ……………………………….. 142

 

5-1-3 نمونه­های از تصاویر جامع­آماری نشانه­های انتزاعی دارای نقش­مایه­های هندسی ……………………. 146

 

پیوست

 

نشانه های جامع آماری     ………………………………………………………………………. 152

 

منابع

 

کتاب­ها  ………………………………………………………………………………………………… 178

 

مقالات  ……………………………………………………………………………………………………… 183

 

پایان­نامه  ……………………………………………………………………………………………………….. 185

 

لاتین  …………………………………………………………………………………………… 185

 

مقدمه

 

نقش و نقوش از بدو پیدایش انسان و ثبت تاریخ افکار و اندیشه­های بشر همواره وجود داشته و نقش عمده ای را ایفا کرده است. شاید اولین خطوطی که انسان بر دیواره­ی غارها کشیده و یا نقوشی که بر روی ظروف سفالین باقی مانده در زمره­ی اولین تصاویر و نقوش ثبت شده از شروع تاریخ بشر می باشد.

 

بازشناسی تاریخ گرافیک ایران در دوره­های گوناگون، به شناخت و رفتاری درست­تر در زمان حال می­انجامد. یک از گونه­های بسیار پرکاربرد و دیرپای طراحی گرافیک، طراحی نشانه­ها هستند. هر چند با تأسیس مدارس گرافیک در ایران، نوع نگاه به این گونه آثار با تغییراتی اساسی همراه بود اما ردپای آن را در سال­های پیش از این رویداد نیز می­توان جست. در این پایان­نامه به بررسی نقش­مایه­های هندسی در نشانه­های انتزاعی ایران در دهه 70 و 80 پرداخته می شود. گذشته ما به لحاظ فرهنگی و هنری بسیار طولانی و غنی است و می­توان با تکیه بر ارزش­ها و فرهنگ ملی و سنتی خود دست به خلق آثاری زد که چهره و هویت ایرانی داشته باشد. امروزه با توجه به مطالعات گسترده در این زمینه اهمیت پرداختن به این میراث کهن بر همگان آشکار است به این دلیل که وجود نقش­مایه­ها در همه­ی ادوار در تاریخ ایران وجود داشته و حتی امروزه نیز از این نقش­مایه­ها در اکثر موارد استفاده می شود.

 

در تحقیقات مقدماتی پیش از آغاز پژوهش، جمع­آوری نشانه­های دهه 70 و 80 با تورق صفحه به صفحه کتاب­های تصویری زمان مدیدی را به خود اختصاص داد. این جستجو در کل، گزینش 1566 نشانه را در پی داشت.

 

فصل دوم این پژوهش، با نگاهی به نشانه و انواع آن آغاز شد که در این فصل به تعریف نشانه از دیدگاه­های مختلف پرداخته شده است و بعد انواع آن که شامل نشانه­های نوشتاری، نشانه­های شمایلی و نشانه­های تلفیقی بودند، اختصاراً مورد بررسی قرار گرفته اند. در فصل سوم به طبقه­بندی نقش­مایه­ها در دوره قبل از اسلام پرداخته شده است که این طبقه­بندی شامل چهار دسته نقش­مایه­های گیاهی، نقش مایه­های هندسی، نقش­مایه­های حیوانی و نقش­مایه­های انسانی می باشد و در دوره هنر اسلامی که شامل سه دسته از نقش­مایه­های گیاهی، نقش­مایه­های هندسی و نقش­مایه­های حیوانی – انسانی است، پرداخته شده و در فصل چهارم به بررسی نقش­مایه­های هندسی که شامل دایره، مربع و مثلث است پرداخته شده و در نهایت نشانه­ها طبقه­بندی شده است. این نشانه­ها ابتدا از نظر انواع نشانه­ها و بعد از نظر طبقه­بندی نقش­مایه­ها مجزا شد و در پایان 244 نشانه که فقط نشانه­های انتزاعی دهه 70 و 80 متأثر از نقش­مایه­های هندسی بودند، مورد بررسی قرار گرفتند.

 

 

 

 1-1 تعریف، بیان ضرورت و اهمیت مسئله­ی پژوهشی

 

نقش­مایه­های هندسی با بر کنار هم قرار گرفتن نقوش یا واحد­های کوچکی که با ابزار­های ساده ترسیم می­شوند و در این میان از اشکال و زوایای خاص نیز استفاده می­گردد که همه این موارد در نهایت نقش مایه هندسی را ایجاد می­کند. نشانه انتزاعی به نشانه­هایی اطلاق می شود که نه به صورت مستقیم و نه غیر مستقیم با موضوع ارتباط ندارند و تصویر با موضوع از طریق جنبه­های فرعی ارتباط پیدا می­کند و همچنین با مخاطب از طریق مسایل فرهنگی ارتباط برقرار می­کند.

 

در خصوص تعریف نقش­مایه­های انتزاعی و هندسی لازم است به تعریفی که در این خصوص توسط نویسندگان مختلف بیان شده است اشاره­ای کنیم :

 

محمد رضا باطنی در «کتاب فرهنگ انگیسی به فارسی پویا»  که در سال 1388 توسط نشر فرهنگ معاصر منتشر شد، چنین می­گوید: در نهایت می­توان واژه­ی نقش­مایه را این گونه معنا کرد: بنیاد نقش و یا ریشه و اصل تصویر در دایره المعارف­ها و فرهنگ اصطلاحات هنری، اصطلاح نقش­مایه را معادل واژه لاتین موتیف قرار داده­اند. موتیف به معنای انگیزه، درون مایه.

 

احمد دانشگر در کتاب «فرهنگ جامع فرش ایران» که در سال 1372 توسط نشر دی منتشر شد، به این مطلب می­پردازد که نقش­مایه را موضوع بن نما و یا نقش و نگار می­داند. به عبارتی «کار مایه ویژه در ترکیب­بندی» را تعبیر نقش­مایه دانسته است. نقش­مایه یا «بن­نگار» را مجموعه­ی ریز نقش­هایی معرفی می­کنند که مایه و تشکیل دهنده­ی نقش­اند.

 

رویین پاکباز در کتاب « دایره­المعارف هنر» خاطر نشان شده است: «سرچشمه­ی بسیاری از نقش­مایه­های مورد استفاده توسط هنرمند عصر ساسانی (صور گیاهی، قوچ­های رو در روی یک درخت، گاوان بالدار سر، نبرد شیر و گاو، شاهین­های حمله ور بر جانوران، وجز اینها) در هنر باستانی آسیای غربی بود، ولی طرح­هایی چون پیچک تاک، صحنه­های انگور چینی و پیکر­های بالدار پیروزی، به تازگی از منابع رومی اقتباس شده بودند. در اواخر عصر ساسانی، تاثیرات هند و آسیای میانه افزایش یافت.